Από τη δράση της Στενής Αυτοάμυνας

Οι κατηγορούμενοι στη δίκη της Στενής Αυτοάμυνας

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1946 - 1949

  Από τη δράση της Στενής Αυτοάμυνας:      H περίπτωση του Ακίνδυνου Αλβανού

    Οι δίκες αφορούσαν κυρίως κομμουνιστές και κομμουνίστριες του παράνομου μηχανισμού του ΚΚΕ και του ΔΣΕ, ειδικότερα τους λεγόμενους Αυτοαμυνίτες, μέλη και στελέχη του ένοπλου βραχίονα στις πόλεις, γνωστού και με την ονομασία Δημοκρατικός Στρατός Πόλεων.
    Υπάρχουν μια σειρά από πτυχές της ένοπλης ταξικής σύγκρουσης 1946 - 1949, που είναι λιγότερο γνωστές, για διάφορους λόγους, ιστορικούς και πολιτικούς.
Μία από αυτές τις πτυχές είναι ο ένοπλος αγώνας στις πόλεις κατά την περίοδο 1946 - 1949 και τα προβλήματα στην ανάπτυξή του.
    Ένας αντικειμενικός λόγος αυτής της έλλειψης είναι η απουσία εκτεταμένων αρχειακών πηγών για τη δράση των ένοπλων ομάδων στις πόλεις, αν εξαιρέσει κανείς ορισμένες εκθέσεις του ΔΣΕ ή κάποιες εκφωνήσεις του ρ/σ «Ελεύθερη Ελλάδα», για τη δράση των σαμποτέρ και ελεύθερων σκοπευτών την περίοδο 1948 - 1949, και γενικά ανάλογης φύσης δεδομένα, χρήσιμα, αλλά όχι αρκετά από μόνα τους. Το ζήτημα είναι σχετικά σύνθετο και απαιτεί πιο συστηματική εξέταση.

    Κατά καιρούς έχει απασχολήσει «ιστορικούς» και άλλους ο αγώνας της Στενής Αυτοάμυνας στη Θεσσαλονίκη, ως ένα μέρος της ένοπλης σύγκρουσης 1946 - 1949. Αλλά η προσέγγισή του είναι αρκετά προβληματική, όπως γενικά για τέτοιου είδους παράνομους βραχίονες του κινήματος.

    Εκτός από την έλλειψη ουσιαστικών πηγών, η δράση και η κατάληξη της Στενής Αυτοάμυνας είναι οι λόγοι που ο αγώνας αυτός έχει περιβληθεί με μυστήριο και ίντριγκα, κυρίως από μέρους της αστικής ιστοριογραφίας. Έτσι, σχετικά με τη λεγόμενη υπόθεση της «ΟΠΛΑ» στη Θεσσαλονίκη, η δίκη της οποίας έγινε από τις 28 Αυγούστου μέχρι τις 11 Σεπτέμβρη 1947, με τους 67 κατηγορούμενους και 47 εκτελεσμένους, απαιτείται μια εκτενέστερη αναφορά, σε άλλο επίπεδο.        Μεταξύ πολλών ερωτημάτων, αποτελεί θέμα προς εξέταση κατά πόσο η εικόνα που παρουσιάστηκε στη δίκη αντιστοιχεί στην πραγματικότητα.

    Πάντως, είναι αξιοσημείωτο ότι τα πρακτικά του Εκτακτου Στρατοδικείου Θεσσαλονίκης για τη δίκη της Στενής Αυτοάμυνας τυπώθηκαν και κυκλοφόρησαν στη Θεσσαλονίκη, αμέσως μετά τη δίκη, το 1947, εκ μέρους μιας ψευδεπίγραφης, άγνωστης κατά τ' άλλα «οργάνωσης», με τίτλο Αντιφασιστική Δημοκρατική Ενωσις, η οποία ήταν αναμφίβολα κατασκεύασμα της    Ασφάλειας.           

    Στόχος ήταν βέβαια να γίνει όσο το δυνατό μεγαλύτερη προπαγάνδα ενάντια στο ΚΚΕ και στον ΔΣΕ, να εμφανιστούν οι αγωνιστές της Αυτοάμυνας ως δολοφόνοι και τρομοκράτες. Πάντως, αυτή η δημοσιοποίηση αποτελεί και τη βάση όσων έχουν γραφτεί σχετικά.

Ο Ακίνδυνος Αλβανός απολογείται θαρραλέα στο Στρατοδικείο

Δοσμένος στο ΚΚΕ και στους αγώνες του λαού

    Μια ηγετική φυσιογνωμία που αναδείχτηκε αυτήν την περίοδο είναι ο Ακίνδυνος Αλβανός, βασική μορφή του στρατιωτικού βραχίονα της Αυτοάμυνας στη Θεσσαλονίκη, ο οποίος δικάστηκε όταν ήταν 38 χρόνων¹. Ηταν εργάτης λατομείου. Διατέλεσε πρόεδρος του Σωματείου Οικοδόμων Μυτιλήνης. Αργότερα εκπροσώπησε τους ακτήμονες αγρότες.

    Ας δούμε πώς παρουσίασε ο ίδιος τον εαυτό του στο Εκτακτο Στρατοδικείο: «Είμαι από το χωριό Αγία Παρασκευή της Μυτιλήνης. Το 1932 οργανώθηκα στο Κομμουνιστικό Κόμμα, γιατί είναι κόμμα της εργατικής τάξης, που είμαι εργάτης και συλλογικά ανήκω σ' αυτό. Από τότε που οργανώθηκα στο Κόμμα, με την καθοδήγηση του Κόμματος, πάλεψα για την εξυπηρέτηση του εργαζόμενου λαού για τα ζητήματα του χωριού, κυρίως τους ακτήμονες.

    Σαν πρόεδρος του Συνεταιρισμού Ακτημόνων πάλεψα να πάρω τα τσιφλίκια, τα ανταλλάξιμα. Η δουλειά μου αυτή χαρακτηρίστηκε αναρχική και εκτοπίζομαι ένα χρόνο στη Σίκινο. Αλλος αγώνας είναι για τους φόρους, που έρχονται οι φοροεισπράκτορες και πανικοβάλλεται ο κόσμος, και παλέψαμε για την αναστολή των ενταλμάτων, να τα πληρώσουν όταν θα έχει συγκομιδή. Η αναστολή επέτυχε, αλλά εγώ φυλακίστηκα επτά μήνες για αντίσταση κατά της αρχής. Οι δύο φυλακές δεν ήταν για το άτομό μου, αλλά γιατί πάλευα για την καλυτέρευση της τάξεως και του συμφέροντος του λαού, γιατί έτσι θα καλυτέρευε και το ατομικό μου συμφέρον.

    Με την 4η Αυγούστου περνώ όλα τα βασανιστήρια των Ασφαλειών και κλείνομαι στο κάτεργον της Ακροναυπλίας, στην ελληνική Βαστίλλη. Επ' αόριστον με έκλεισαν ωσότου κάνω δήλωση. Κάθησα επτά χρόνια. Δεν την αναγνώρισα την κυβέρνηση, δεν αποκήρυξα τον κομμουνισμό, γιατί επίστευα και πιστεύω ότι μονάχα μ' αυτόν θα εύρη ο λαός την καλλιτέρευση της ζωής που περιμένει.

    Μέσα στην Ακροναυπλία είμασταν αρκετοί κομμουνιστές, περίπου 600, είχαν περάσει όμως 1.000 αλλά άλλοι πέθαιναν άλλοι αρρωστούσαν από φυματίωση. Οταν μας κτύπησε ο ιταλικός φασισμός και εισέβαλαν εις την Πατρίδα μας, εζητήσαμεν να μας βγάλη η κυβέρνηση για να πολεμήσουμε. Κάναμε υπόμνημα όλοι οι φυλακισμένοι και ζητούσαμε να μας βγάλη, αντί αυτού ενίσχυσε την φρουρά και μας φύλαγαν ακόμη πιο σίγουρα. Στο μέτωπο πολέμησαν 2 αδέλφια μου, και ένας σκοτώθηκε (...) Με τους πρώτους αλεξιπτωτιστές Γερμανούς που ήρθαν έρχεται σ' επαφή η φρουρά και φεύγει και μας παραδίδει έναν έναν (...) Παρέδωσαν 2.000 κομμουνιστές στις φυλακές, ξερονήσια και στα στρατόπεδα και τον αρχηγό μας Νίκο Ζαχαριάδη από την Ασφάλεια».

    Στη συνέχεια, όπως αναφέρεται στην απολογία αυτή, ο Ακίνδυνος Αλβανός απέδρασε από το Σανατόριο «Σωτηρία», στις 7 Απρίλη 1943, μαζί με άλλους 55 συγκρατουμένους του Ακροναυπλιώτες χάρη σε επιχείρηση του ΕΛΑΣ². Μετά την απόδραση, ο Αλβανός κατευθύνθηκε προς τη Μακεδονία, όπου συνδέθηκε με το Μακεδονικό Γραφείο του ΚΚΕ και δούλεψε στην περιοχή της Βέροιας. Σύμφωνα με μαρτυρίες, εκτός από τη δράση του στην περιοχή της Βέροιας, ο Αλβανός, με το ψευδώνυμο Σταύρος ή μπαρμπα - Σταύρος, εκτελούσε αποστολές στη Θεσσαλονίκη πριν από την απελευθέρωση με εντολή του Μακεδονικού Γραφείου³.

    Με δεδομένο, όπως ανέφερε ο ίδιος, ότι γνώριζε τον Κικίτσα (Σαράντη Πρωτόπαπα), επικεφαλής της 10ης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ, μπορούμε να υποθέσουμε με μεγάλη πιθανότητα ότι ο Αλβανός λειτουργούσε, εκτός άλλων χρεώσεων, και ως επαφή ανάμεσα στο στρατηγείο του ΕΛΑΣ και την Οργάνωση του ΚΚΕ στη Θεσσαλονίκη. Δεν είναι όμως βέβαιο αν, όπως ανέφεραν μάρτυρες κατηγορίας, υπήρξε εξαρχής Γραμματέας της Περιφερειακής Οργάνωσης. Τον αναφέρουν ως «Νομάρχη» επί ΕΑΜοκρατίας. Ισως αυτό να έγινε με την απελευθέρωση. Μετά το Δεκέμβρη του 1944, σύμφωνα πάντα με την απολογία, κατηγορήθηκε για το φόνο δύο Γερμανών και κρατήθηκε στη φυλακή μέχρι τη λεγόμενη αποσυμφόρηση, το Φλεβάρη του 1946. Οταν βγήκε από τη φυλακή εντάχθηκε στον παράνομο μηχανισμό του ΚΚΕ στη Θεσσαλονίκη.

Ευθυμία Πατσιά, Τηλέμαχος Βασδέκης και Κώστας Μαυρίδης, στελέχη της Στενής Αυτοάμυνας, πριν ξεκινήσουν για τον τόπο της εκτέλεση

Η δημιουργία και η δράση της Στενής Αυτοάμυνας στη Θεσσαλονίκη

    Σχετικά με την ανάληψη της ένοπλης δράσης στο πλαίσιο της Στενής Αυτοάμυνας, εν μέσω άγριας τρομοκρατίας, ο Αλβανός δεν έδωσε ξεκάθαρη εικόνα στην απολογία του. Αυτό δεν είναι τυχαίο. Ας μην ξεχνάμε ότι τη στιγμή της δίκης, το ΚΚΕ και το ΕΑΜ ήταν ακόμη τύποις νόμιμα και η επίσημη γραμμή που εφαρμοζόταν ήταν η «συμφιλίωση» και ο «κατευνασμός» απέναντι στην κρατική τρομοκρατία και τα επίσημα αλλά και «αφανή» όργανά της. Το ίδιο το ΚΚΕ είχε πάρει αποστάσεις από την υπόθεση της Στενής Αυτοάμυνας χαρακτηρίζοντάς την «σκευωρία»⁴.

    Ο ίδιος απολογήθηκε τελευταίος, κάτι που τον έφερνε σε δύσκολη θέση, μιας και πριν από αυτόν μια σειρά συγκατηγορούμενοί του είχαν παραδεχτεί διάφορα, ενώ αυτοί που είχαν συνεργαστεί με την Ασφάλεια, δύο ή τρεις, κυρίως ο Διογένης Ελευθεριάδης, είχαν υποστηρίξει ότι πίσω από όλα κρυβόταν το ΚΚΕ. Ετσι, ο Αλβανός δεν ανέφερε πουθενά ότι η Στενή Αυτοάμυνα οργανώθηκε με απόφαση του Μακεδονικού Γραφείου, ως ενεργητική εκδοχή της μαζικής λαϊκής αυτοάμυνας, την οποία εφάρμοζε το ΚΚΕ ήδη πριν από το 7ο Συνέδριο, ως απάντηση στη μαζική αιματηρή βία.

    Η δημιουργία της Στενής Αυτοάμυνας στη Θεσσαλονίκη τοποθετείται σίγουρα μετά το Φλεβάρη του 1946, περίοδος η οποία συμπίπτει με τις αποφάσεις της 2ης Ολομέλειας της ΚΕ του ΚΚΕ, αλλά μάλλον και μετά την επίθεση των ανταρτών στο Λιτόχωρο στις 31 Μάρτη 1946. Ισως θα πρέπει να τοποθετηθεί γύρω στο Μάη 1946. Τότε ο Αλβανός περνάει και πάλι στην παρανομία με το ψευδώνυμο Γιώργης (εξ ου και η αναφορά σε αυτόν ως Γιώργης Αλβανός).

    Η δράση πάντως της Στενής Αυτοάμυνας τοποθετείται μεταξύ Οκτώβρη 1946 και Απρίλη 1947 και περιλαμβάνει δύο ή τρεις εκτελέσεις αστυνομικών και άλλες τρεις αποτυχημένες απόπειρες κατά παραγόντων του κράτους καθώς και άλλες τρεις ή τέσσερις επιθέσεις σε στρατιωτικούς στόχους ή κέντρα παρακρατικών με θύματα. Στο Στρατοδικείο παρουσιάστηκαν όλα αυτά ως «δολοφονίες» και «τρομοκρατικές επιθέσεις». Το κράτος είχε την πολυτέλεια αυτή, δηλαδή να εμφανίζει ως εγκλήματα τις ένοπλες αντιδράσεις του λαϊκού κινήματος, γύρω από το οποίο έσφιγγε δολοφονικά ο κλοιός της πολύμορφης καθημερινής αιματηρής τρομοκρατίας από τα κρατικά και παρακρατικά όργανα.

    Ο Αλβανός συνελήφθη μετά από καταθέσεις συγκατηγορουμένων του και κυρίως του Διογένη Ελευθεριάδη, από τα βασικά στελέχη της Αυτοάμυνας, ο οποίος πέρασε εξολοκλήρου με το μέρος της Ασφάλειας, και για το λόγο αυτόν άλλωστε δεν εκτελέστηκε. Ο Αλβανός υπέστη άγρια βασανιστήρια στην Ασφάλεια χωρίς να υποχωρήσει. Η πείρα των παλιών αγώνων και της Ακροναυπλίας είχε σφυρηλατήσει μια για πάντα την προσωπικότητα του επαναστάτη, ο οποίος συνειδητά και ανεξάρτητα από αντιξοότητες και κινδύνους είναι προσηλωμένος στην αποστολή του, στις ιδέες του, έτσι όπως πολύ απλά και άμεσα τις εξέθεσε στο Εκτακτο Στρατοδικείο.

Με το χαμόγελο στα χείλη, δεμένοι με χειροπέδες, μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα. Δεξιά η Ευθυμία Πατσιά και ο Τηλέμαχος Βασδέκης, στην 3η σειρά εκτέλεσης των καταδίκων της Στενής Αυτοάμυνας

Ακλόνητος μπροστά στους δικαστές και στο απόσπασμα

    Η δίκη της Στενής Αυτοάμυνας βαφτίστηκε από την αστική προπαγάνδα «δίκη της ΟΠΛΑ». Στόχος ήταν να συκοφαντηθεί η κατοχική ΟΠΛΑ (Οργάνωση Προστασίας του Λαϊκού Αγώνα), η οποία έδρασε ενάντια σε ναζί, δοσίλογους, μαυραγορίτες, κ.τ.λ., εφαρμόζοντας καταδικαστικές αποφάσεις του ΕΑΜ. Η ΟΠΛΑ διαλύθηκε με την απελευθέρωση και διαχύθηκε στην Εθνική Πολιτοφυλακή. Αλλη ΟΠΛΑ δεν υπήρξε.

    Η Στενή Αυτοάμυνα της Θεσσαλονίκης μπορεί να συγκέντρωσε ορισμένα παλιά μέλη της ΟΠΛΑ, μπορεί επίσης να συνέπιπτε σε ορισμένα χαρακτηριστικά της, αλλά δεν αποτελεί ανασύστασή της. Οι λόγοι είναι πολλοί, μεταξύ των οποίων η διαφορετική συγκυρία και οι διαφορετικές ανάγκες του κινήματος. Το κράτος της τρομοκρατίας, αναφέροντας και συκοφαντώντας την ΟΠΛΑ, επιδίωκε αφενός να εξοντωθούν μαχητικά στοιχεία του κινήματος, αφετέρου να δυσφημιστεί ένα κομμάτι της ΕΑΜικής Αντίστασης που έχαιρε εκτίμησης στα μάτια των φτωχών και των καταπιεσμένων, έχοντας πάρει μυθικές διαστάσεις σε κάποιες περιπτώσεις.

    Ο Αλβανός γνώριζε τι τον περιμένει και είχε πάρει τις αποφάσεις του από πριν. Κανένας ρομαντισμός, καμιά μεμψιμοιρία. Η στάση αυτή ξεπερνάει αυτά τα οποία ονομάζονται ηρωισμός και αυτοθυσία. Ανέλαβε προσωπικά όλη την ευθύνη για τη δράση της Στενής Αυτοάμυνας. Απάντησε σε όλες τις κατηγορίες, αλλά και στην ηθική ευθύνη που προσπαθούσαν να επιρρίψουν στη Στενή Αυτοάμυνα και στο ΚΚΕ:

«Μάλιστα εδώ στο Δικαστήριο έγινε πολύς ντόρος, ότι σκοτώθηκε ένας στο καφενείο του Μπόνου⁵την ημέρα του Πάσχα. Τις δεύτερες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις τις κάνατε το Πάσχα, και σκοτώθηκαν ένα σωρό δημοκράτες. Θυμάμαι καλά και τα θεωρώ ότι η μέρα ήταν αγία, αλλά εφόσον ο αντίπαλός μας εξαπόλυσε την προηγούμενη μέρα επίθεση και χυνόταν αίμα, και μεις τι μέρα και ξεμέρα είπαμε!».

Με αυτόν τον τρόπο ο Αλβανός εξήγησε τα κριτήρια με τα οποία επιλέχτηκαν οι στόχοι της Στενής Αυτοάμυνας, ως μέρος ενός γενικότερου στρατιωτικού σχεδιασμού. Η εκτέλεση αστυνομικών αποφασίστηκε ως απάντηση στην αιματηρή βία και καταστολή, στα βασανιστήρια, στις επιθέσεις της Ασφάλειας και της Χωροφυλακής ενάντια σε αγωνιστές, αλλά και σε απλούς ανθρώπους που δεν ακολουθούσαν την εξουσία. Με το ίδιο σκεπτικό υποστηρίχθηκε η επίθεση με χειροβομβίδες ενάντια σε λεωφορείο της Πολεμικής Αεροπορίας στις 30 Απρίλη 1947, μια και η Αεροπορία βομβάρδιζε όχι μόνο θέσεις του ΔΣΕ αλλά και κατοικημένες περιοχές κοντά στις βάσεις του ΔΣΕ.

    Χωρίς να δηλώσει μετάνοια ή να ζητήσει έλεος, ο Αλβανός στάθηκε ακλόνητος στα πιστεύω του: «Εγώ πάλι τονίζω ότι έμεινα πιστός στα δημοκρατικά ιδανικά που πιστεύω και δούλεψα μέχρι σήμερα γι' αυτό. Από την αρχή που μπήκα στον αγώνα δεν αγωνίστηκα για το ατομικό μου απλώς συμφέρον, αλλά για το γενικό, για την καλυτέρευση του γενικού συμφέροντος για να καλυτερέψει και το ατομικό. Φιλοτομαριστής δεν είμαι γιατί το απέδειξα στις τόσες κακουχίες και τόσα βάσανα. Εγώ τράβηξα αποφασιστικά γι' αυτό που πιστεύω για το λαό».

Επταπύργιο, ο τόπος των εκτελέσεων

    Με το ίδιο θάρρος, ο Ακίνδυνος Αλβανός αντιμετώπισε το εκτελεστικό απόσπασμα⁶. Εκτελέστηκε με την πρώτη σειρά μελλοθανάτων από τη δίκη της Στενής Αυτοάμυνας, μαζί με άλλους εννιά συντρόφους του, στις 17 Οκτωβρίου 1947⁷. Σύμφωνα με μαρτυρίες αυτοπτών, την ώρα που τον οδηγούσαν στον τόπο της εκτέλεσης πίσω από το Επταπύργιο, ο επικεφαλής του αποσπάσματος, ανθυπίλαρχος Γκίλας, έβριζε χυδαία και λοιδορούσε τους μελλοθάνατους για την κατάληξή τους.       Τότε ο Αλβανός, όπως φορούσε τις χειροπέδες, έστρεψε και τα δυο του χέρια με δύναμη στο πρόσωπο του ανθρώπου αυτού, τον χτύπησε στο πρόσωπο και του κατέστρεψε το μάτι. Βέβαια, έπεσαν όλοι οι χωροφύλακες επάνω του και τον χτύπησαν πολύ άσχημα, αλλά, πάντοτε όπως λένε, ο ίδιος δεν έβγαλε μιλιά.

    Στο δρόμο τραγουδούσαν όλοι οι μελλοθάνατοι «Βροντάει ο Ολυμπος» και άλλα αντάρτικα τραγούδια. Ο Αλβανός, αν και χτυπημένος, στάθηκε περήφανος μπροστά στο απόσπασμα και έδινε θάρρος στους συντρόφους του. Οταν ο ιερέας πλησίασε τους μελλοθάνατους ρωτώντας αν θέλουν να εξομολογηθούν, ο ίδιος τον απομάκρυνε λέγοντάς του ότι δεν έχουν κάνει αμαρτίες και αυτοί που πρέπει να εξομολογηθούν είναι οι δοσίλογοι και οι συνεργάτες των ναζί.

Παραπομπές

1. ΚΚΕ, «Επεσαν για τη ζωή», τ. 7α, Αθήνα, ΚΕ του ΚΚΕ, 2008, σελ. 140.

2. Βλ. π.χ. «Ριζοσπάστης» 7-4-2001, σελ. 2, ή Β. Μπαρτζιώτας, «Εξήντα χρόνια κομμουνιστής», Αθήνα, «Σύγχρονη Εποχή», 1986, σελ. 184.

3. Σ. Γεωργιάδης, Θεσσαλονίκη η ανυπότακτη πόλη, Θεσσαλονίκη, αυτοέκδοση, 1995, σελ. 368.

4. Βλ., π.χ., «Ριζοσπάστης» 3-5-1947, σελ. 1, και 30-8-1947, σελ. 3, 31-8-1947, σελ. 3, κ.τ.λ.

5. Το καφενείο του Μπόνου βρισκόταν στη συνοικία της Τούμπας, επί της σημερινής οδού Γρ. Λαμπράκη, στο ύψος του γηπέδου του ΠΑΟΚ. Επρόκειτο για άνδρο Χιτών και παρακρατικών. Το εγχείρημα πραγματοποιήθηκε στις 13-4-1947.

6. Για τα της εκτέλεσης, βλ. «Μακεδονία» 18-10-1947, σελ. 3. Επίσης, Σ. Γεωργιάδης, Θεσσαλονίκη η ανυπότακτη πόλη, Θεσσαλονίκη, αυτοέκδοση, 1995, σελ. 368 - 369. Ο συγγραφέας αναφέρει ως πηγή έναν αυτόπτη μάρτυρα, «δεξιό».

7. Συγκεντρωμένες φωτογραφίες από την εκτέλεση, «Μακεδονία» 18-10-1947, σελ. 1. Βλ. γενικά τον ημερήσιο Τύπο της Θεσσαλονίκης της ημερομηνίας αυτής.

Γιώργος ΣΑΝΙΔΑΣ
Λέκτορας Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Λιλ

Η δίκη της ΣΤΕΝΗΣ ΑΥΤΟΑΜΥΝΑΣ