Το κίνημα της Μέσης Ανατολής

Προάγγελος της βρετανικής επέμβασης στην Ελλάδα

Στις 31 Μάρτη του 1944 μια επιτροπή 13 αξιωματικών απ' όλα τα Οπλα, πλην του Ναυτικού, μπήκε στην έπαυλη Ζάμαλεκ του Καΐρου, που στεγαζόταν η ελληνική κυβέρνηση, και συναντήθηκε με τον πρωθυπουργό Εμμ. Τσουδερό. Ως εκπρόσωπος των Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων Μέσης Ανατολής η επιτροπή παρέδωσε στον πρωθυπουργό ψήφισμα, το οποίο κατέληγε ως εξής:

«Η ημετέρα Επιτροπή διερμηνεύουσα τέλος την θέλησιν των Ενόπλων Δυνάμεων Μέσης Ανατολής, την απορρέουσαν εξ αυτής ταύτης της θελήσεως όλων των Δυνάμεων του Εθνους, προσκαλεί την Βασιλικήν Κυβέρνησιν Καΐρου και τους αποτελούντας αυτήν Υπουργούς όπως αιρόμενοι εις το ύψος των Εθνικών αναγκών, συντελέσωσι, εντός του ταχυτάτου δυνατού χρονικού ορίου, εις ενοποίησιν των Εθνικών Δυνάμεων και τον σχηματισμόν Κυβερνήσεως αντιπροσωπευούσης τον αγωνιζόμενον λαόν, με βάσιν την Πολιτικήν Επιτροπήν Εθνικής Απελευθερώσεως "ΠΕΕΑ" και μη θελήσωσι να φέρωσι τας βαρυτάτας ευθύνας του εμφυλίου σπαραγμού.

Το παρόν δεν αποτελεί μόνον έκκλησιν των Ενόπλων Δυνάμεων προς υμάς, αλλά συγχρόνως και τον χωρισμόν των ευθυνών εις τυχόν ασύμφορον ενέργειάν σας».

Ο Τσουδερός εμφανίστηκε συγκαταβατικός, αλλά πριν δεχτεί την επιτροπή είχε ζητήσει ενίσχυση της φρουράς του Προεδρικού Μεγάρου. Στα μέλη της επιτροπής συνέστησε μετριοπάθεια, αλλά μόλις έφυγαν διέταξε τη σύλληψη τους, κατορθώνοντας να συλλάβει μερικούς, ενώ οι υπόλοιποι πέρασαν στην παρανομία.

Ετσι άρχισαν τα γεγονότα της Μέσης Ανατολής που, με την ωμή βρετανική επέμβαση, είχαν τραγική κατάληξη για το εκεί αντιστασιακό ελληνικό κίνημα και τις Ενοπλες Δυνάμεις, προοιωνίζοντας αυτό που έμελλε να συμβεί μέσα στην Ελλάδα λίγους μήνες αργότερα. Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή.

Το αντιφασιστικό κίνημα στη Μέση Ανατολή

Στα τέλη Μάη του 1941 έφτασε στην Αλεξάνδρεια η ελληνική κυβέρνηση της οποίας πρωθυπουργός ήταν ο τραπεζίτης Εμμ. Τσουδερός. Η κυβέρνηση αυτή είχε μαζί της μερικές δεκάδες αξιωματικούς, υπαξιωματικούς και οπλίτες που είχαν διασωθεί εγκαταλείποντας το ελληνικό έδαφος ύστερα από την επέμβαση των Γερμανών και την κατάρρευση του μετώπου. Στην Αλεξάνδρεια επίσης κατέφυγε και ο ελληνικός πολεμικός στόλος που είχε διασωθεί χάρη στην αυτοθυσία των πληρωμάτων του. Τέλος υπήρχε στην Αίγυπτο κι ένα τάγμα από 600 περίπου Ελληνες που ζούσαν εκεί. Το τάγμα αυτό συγκροτήθηκε μόλις εκδηλώθηκε ο ελληνο- ιταλικός πόλεμος με σκοπό να βοηθήσει τον αγώνα του ελληνικού λαού στο Αλβανικό μέτωπο, αλλά η δικτατορία του Μεταξά εμπόδισε μια τέτοια εξέλιξη. 

Μετά την ολοκληρωτική κατάληψη της Ελλάδας από τους χιτλερικούς άρχισαν να καταφθάνουν στην Αίγυπτο εκατοντάδες πολίτες, στρατιώτες και αξιωματικοί τόσο από το ηπειρωτικό όσο κι απ' το νησιωτικό μέρος της χώρας. Απ' αυτούς η κυβέρνηση Τσουδερού έκανε κλιμακωτή επιστράτευση δέκα ηλικιών. Ετσι σιγά- σιγά συγκροτήθηκαν και βαθμιαία αναπτύχθηκαν ο Ελληνικές Ενοπλες Δυνάμεις της Μέσης Ανατολής που έφθασαν τις 30.000 περίπου: 18.000 στο Πεζικό, 7.000 στο Ναυτικό και 4.000-5.000 στην Αεροπορία. Οι δυνάμεις αυτές υπήχθησαν στις αγγλικές δυνάμεις της Μέσης Ανατολής που είχαν αναλάβει την εκπαίδευση, τον εφοδιασμό και τον εξοπλισμό τους.

Σκοπός των Αγγλων και της ελληνικής κυβέρνησης δεν ήταν να χρησιμοποιηθεί αυτός ο στρατός ενάντια στις δυνάμεις του Αξονα, αλλά, ως επί το πλείστον, να διαφυλαχθεί, να εκπαιδευτεί και να διαπαιδαγωγηθεί κατάλληλα με σκοπό να αξιοποιηθεί μετά την απελευθέρωση για να συντρίψει το ελληνικό εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα, να παλινορθώσει το αστικό καθεστώς και να εγκαθιδρύσει στην εξουσία την αγγλόδουλη οικονομικοπολιτική ολιγαρχία.

Ομως τα πράγματα δεν εξελίχθηκαν έτσι όπως σχεδίαζε η ντόπια και ξένη αντίδραση. Η ανάπτυξη του αντιφασιστικού, εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα του ελληνικού λαού δεν άφησε ανεπηρέαστες τις Ενοπλες Δυνάμεις στη Μέση Ανατολή. Ετσι στις 10 Οκτώβρη του 1941 ιδρύθηκε η Αντιφασιστική Στρατιωτική Οργάνωση (ΑΣΟ) με επικεφαλής τον κομμουνιστή Γιάννη Σαλά. Το Δεκέμβρη του 1941 ιδρύθηκε, επίσης, η Αντιφασιστική Οργάνωση Ναυτικού (ΑΟΝ) και μέσα στο 1942 η Αντιφασιστική Οργάνωση Αεροπορίας (ΑΟΑ). Τέλος, στις 7 Γενάρη του 1943 ιδρύθηκε στο Κάιρο ο Εθνικός Απελευθερωτικός Σύνδεσμος (ΕΑΣ), με σκοπό την οργάνωση και κινητοποίηση των Ελλήνων που ζούσαν στην Αίγυπτο στον αγώνα κατά του φασισμού. Ο ΕΑΣ δημιούργησε τμήματα στην Αλεξάνδρεια, στο Πορτ Σάιδ και στη Βηρυτό, ως δημοσιογραφικό του όργανο είχε το περιοδικό ΕΛΛΗΝ και στην ηγεσία του συμμετείχαν οι διακεκριμένοι δικηγόροι Γιάννης Λαχοβάρης, Γεώργιος Ρούσος, Γεώργιος Βαλεντής, ο μεγαλοβιομήχανος Στρατής Ζερμπίνης, ο ποιητής Θεοδόσης Πιερίδης, ο παιδαγωγός Γιώργης Αθανασιάδης, ο Γιατρός Αυγερινός, ο καθηγητής Π. Ξένος, ο φαρμακοποιός Θέμος Μοτσάκης, ο Οδυσσέας Καραγιάννης κ. ά. (βλέπε: «Στ' άρματα! Στ' άρματα! - χρονικό της Εθνικής Αντίστασης», ΠΛΕ 1967, σελ. 284 και Γ. Αθανασιάδη: «Η πρώτη πράξη της Ελληνικής τραγωδίας», εκδόσεις Ελεύθερη Ελλάδα, 1971, σελ. 79-86). 

Η ίδρυση όλων αυτών των εθνικοαπελευθερωτικών οργανώσεων στάθηκε αντάξια του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα που αναπτύχθηκε στην Ελλάδα με την καθοδήγηση του ΚΚΕ και του ΕΑΜ. Είναι δε ενδεικτικό ότι η ΑΣΟ, η ΑΟΝ και η ΑΟΑ οργάνωσαν στις γραμμές τους το 90% των στρατιωτών, των ναυτών και των αεροπόρων.

Τον Απρίλη - Μάη του 1943 λύθηκε και το πρόβλημα του συντονισμού δράσης όλων των προαναφερόμενων, πολιτικών και στρατιωτικών οργανώσεων. Συγκεκριμένα δημιουργήθηκε το Κεντρικό Γραφείο Αντιφασιστικών Οργανώσεων Μέσης Ανατολής με Γενικό Γραμματέα τον Γιάννη Σαλά.

Γιάννης Σαλλάς

Η βρετανική επέμβαση και η συντριβή του κινήματος 

Η τέτοια ανάπτυξη και εξέλιξη του αντιφασιστικού κινήματος στη Μέση Ανατολή, σε συνδυασμό με τη ραγδαία ανάπτυξη του ΕΑΜικού κινήματος στην κατεχόμενη Ελλάδα, όπως ήταν αναμενόμενο, προκάλεσε στους Εγγλέζους τεράστιους πονοκεφάλους και τους υποχρέωσε να λάβουν τα μέτρα τους πριν είναι πολύ αργά γι' αυτούς. Δε θέλει και πολλή μελέτη του θέματος για να καταλάβει κανείς πως οι Βρετανοί και η ντόπια οικονομικοπολιτική ολιγαρχία πολύ γρήγορα κατέληξαν στο συμπέρασμα πως προϋπόθεση για να τσακίσουν εν καιρώ το κίνημα στην Ελλάδα ήταν το τσάκισμα του κινήματος στη Μέση Ανατολή, μέσα κι έξω από το στρατό. Κι έτσι έπραξαν.

Η αντίστροφη μέτρηση για το κίνημα της Μέσης Ανατολής άρχισε τον Ιούλη του 1943, όταν με μια καλοστημένη προβοκάτσια οι Εγγλέζοι, συνεπικουρούμενοι από την ντόπια αντίδραση, διέλυσαν τη IIη ταξιαρχία των Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων. Το τελειωτικό, βέβαια, χτύπημα δόθηκε τον Απρίλη του '44 και αφορμή στάθηκε η ανοιχτή εκδήλωση υπέρ της ΠΕΕΑ.

Το ψήφισμα, για το οποίο μιλήσαμε στην αρχή, που παρέδωσε στον Τσουδερό η Επιτροπή Εθνικής Ενότητας Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων Μέσης Ανατολής, συζητήθηκε σε όλες τις στρατιωτικές μονάδες και υπογράφηκε από το 90-95% των στρατιωτών, των ναυτών, των σμηνιτών, αλλά και από πολλούς αξιωματικούς. Είχε, μάλιστα, τέτοια απήχηση, που ο αρχηγός του στόλου υποναύαρχος Κ. Αλεξανδρής εξέδωσε στο ίδιο πνεύμα ημερήσια διαταγή στις 3/4/1944, ενώ ο Τσουδερός υποχρεώθηκε την ίδια μέρα να υποβάλει την παραίτησή του. Το κύριο πρόβλημα όμως στην όλη υπόθεση ήταν η στάση που θα κρατούσαν οι Εγγλέζοι. Κι αυτοί δεν ταλαντεύτηκαν καθόλου. Από τις 2 Απρίλη του 1944 και για τρεις συνεχόμενες εβδομάδες αντιμετώπισαν την κατάσταση με τον μοναδικό τρόπο που γνώριζαν καλά: Με την ωμή στρατιωτική επέμβαση, που από την αρχή ως το τέλος καθοδήγησε προσωπικά ο ίδιος ο Τσόρτσιλ («Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ», τόμος Α`, Εκδόσεις ΣΕ., σελ. 434-440).

Το περιοδικό του Εθνικού Απελευθερωτικού Συνδέσμου

Ο Βρετανός πρωθυπουργός επεμβαίνει παντού. Ακόμη και στις λεπτομέρειες. Δε διστάζει, για παράδειγμα, να διατάξει τον Τσουδερό να πάρει πίσω την παραίτησή του, αλλά και να τον αντικαταστήσει με τον Σ. Βενιζέλο λίγες μέρες αργότερα, όταν κρίνει πως ο χρόνος είναι κατάλληλος. Δίνει, επίσης, σαφή εντολή στις βρετανικές στρατιωτικές δυνάμεις που έχουν πολιορκήσει την Ιη ελληνική ταξιαρχία να εμποδίσουν κάθε δυνατότητα εφοδιασμού της με τρόφιμα και νερό. Ετσι, στις 14 Απρίλη τηλεγραφούσε στον Λίπερ (Βρετανό πρεσβευτή δίπλα στην ελληνική κυβέρνηση του Καΐρου): «Πριν καταφύγωμε στη χρήση όπλων, πρέπει ασφαλώς να αφήσωμε την έλλειψη ανεφοδιασμού να παίξη πλήρως το ρόλο της στο στρατόπεδο και στον λιμένα. Αξιοποιήσατε τον αποκλεισμό και αποκρούσατε κάθε απόπειρα διασπάσεώς του. Μην ανησυχείτε υπερβολικά για τις εξωτερικές συνέπειες. Μη δείχνετε μεγάλη προθυμία να έρθετε σε διαπραγματεύσεις. 

Περιορισθείτε στο να τους περικυκλώσετε με πυροβολικό και ανώτερες δυνάμεις και αφήσατε την πείνα να φέρη τα αποτελέσματά της...» (Ουιν. Τσόρτσιλ: «2ος Παγκόσμιος Πόλεμος - Απομνημονεύματα», εκδόσεις ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΡΦΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ, τόμος ΣΤ` σελ. 40-41).

Τελικά ο εγγλέζικος ιμπεριαλισμός και η ντόπια αντίδραση πέτυχαν στα σχέδιά τους να διαλύσουν τις Ελληνικές Ενοπλες Δυνάμεις της Μέσης Ανατολής. Περίπου 20.000 οπλίτες και αξιωματικοί του στρατού, της αεροπορίας και του ναυτικού κλείστηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στις ερήμους της Λιβύης και της Ερυθραίας και υπέστησαν πλήθος βασανιστηρίων για να καμφθεί το ηθικό τους, να υποχωρήσουν και να προδώσουν τα ιδανικά τους.

Η ωμή ένοπλη βρετανική επέμβαση και συντριβή του κινήματος της Μέσης Ανατολής προκάλεσε τη θυελλώδη αντίδραση της Σοβιετικής Ενωσης, όπως με απόλυτη σαφήνεια αποδεικνύεται, τουλάχιστον, από τα ελληνικά διπλωματικά έγγραφα της εποχής (Βλέπε: Β. Παπαδάκη: «Διπλωματική Ιστορία του Ελληνικού Πολέμου 1940-1945», Αθήναι 1957, σελ. 339-347). Τα σοβιετικά αρμόδια όργανα δε δίστασαν να χαρακτηρίσουν την κυβέρνηση Τσουδερού αντιδραστική, στερημένη από κάθε λαϊκό έρεισμα και όργανο των ξένων δυνάμεων. Επίσης εξέφραζαν με κάθε ευκαιρία την υποστήριξη της χώρας τους στο ΕΑΜ και την ΠΕΕΑ, υπογραμμίζοντας πως γύρω τους ήταν συσπειρωμένος ο ελληνικός λαός στη συντριπτική του πλειοψηφία. Δυστυχώς, όμως, η ηγεσία του ελληνικού εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος δεν έβγαλε τα σωστά συμπεράσματα από τα γεγονότα στη Μέση Ανατολή, αλλά ούτε και έδειξε πως είχε επίγνωση της δύναμής της. Ετσι λίγες μέρες μετά τη συντριβή του κινήματος, αντιπροσωπεία του ΕΑΜ, της ΠΕΕΑ και του ΚΚΕ υπέγραψε το σύμφωνο του Λιβάνου και δέχτηκε χάριν της λεγόμενης εθνικής ενότητας - παρά τις επιφυλάξεις που εξέφρασε - να καταδικάσει το κίνημα της Μέσης Ανατολής χαρακτηρίζοντάς το «στάση». Για το γεγονός αυτό έχει εκφραστεί η άποψη πως η ΕΑΜική ηγεσία απλώς ελίχθηκε πιεσμένη και από την ορθή, κατά τα άλλα, εκτίμηση πως το κίνημα στη Μέση Ανατολή, αν μη τι άλλο, εκδηλώθηκε πρόωρα. Μπορεί να είναι κι έτσι. 

Ομως συνολικά βλέποντας εκείνο τον αγώνα, δεν μπορείς να μη θαυμάσεις τον ηρωισμό, την αυταπάρνηση και την αυτοθυσία των χιλιάδων στρατιωτών, ναυτών, αεροπόρων, αξιωματικών και απλών πολιτών. Ούτε μπορείς να παραβλέψεις πως όσα έκαναν οι Εγγλέζοι στη Μέση Ανατολή τον Απρίλη του '44 τα επανέλαβαν λίγους μήνες αργότερα με τα Δεκεμβριανά στην Αθήνα. Ετσι τα γεγονότα της Μέσης Ανατολής ήταν η πρώτη πράξη του δράματος που ετοίμαζε για τον ελληνικό λαό ο αγγλικός ιμπεριαλισμός και η ντόπια οικονομικοπολιτική ολιγαρχία. Αυτή είναι η ουσία και δεν πρέπει να το ξεχνάμε.
....

Στα πλαίσια του 21ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης παρουσιάστηκε για πρώτη φορά η νέα κινηματογραφική δουλειά του Λεωνίδα Βαρδαρού, το πολύ ενδιαφέρον ντοκιμαντέρ «Ο Αντιφασιστικός Αγώνας στη Μέση Ανατολή 1941-1944».

Ντοκιμαντέρ – διάρκεια 72΄
Μιλούν οι ιστορικοί: Γιώργος Μαργαρίτης, Προκόπης Παπαστράτης
Αφήγηση: Ρήγας Αξελός
Διεύθυνση παραγωγής: Θεοδοσία Γραμματικού
Ηχοληψία: Ανδρέας Γκόβας
Διεύθυνση φωτογραφίας – μοντάζ: Ξενοφώντας Βαρδαρός
Σενάριο – σκηνοθεσία: Λεωνίδας Βαρδαρός