Κλάρα Τσέτκιν

Πεθαίνει, στις 20/6/1933, η Γερμανίδα κομμουνίστρια Κλάρα Τσέτκιν, ηγετική μορφή του διεθνούς γυναικείου και επαναστατικού κινήματος.

Στις 5 Ιουλίου του 1857 στο Βίντεραου της Σαξονίας γεννήθηκε μία από τις μεγαλύτερες γυναικείες φυσιογνωμίες του παγκόσμιου εργατικού κινήματος, η Γερμανίδα κομμουνίστρια Κλάρα Τσέτκιν. Εβδομήντα έξι χρόνια αργότερα, 15 μόλις ημέρες πριν γιορτάσει τα γενέθλιά της, στις 20 Ιουνίου του 1933, η Κλάρα Τσέτκιν άφησε την τελευταία της πνοή στο Αρχαγγέλσκοε, σ' ένα θεραπευτήριο κοντά στη Μόσχα. 

Ο θάνατος βρήκε την πατρίδα της Κλάρας Τσέτκιν να βιώνει την επέλαση του φασιστικού φαινομένου. Στις 30 Γενάρη του 1933 ο Χίτλερ κατέλαβε την εξουσία με τις πλάτες του γερμανικού μονοπωλιακού κεφαλαίου, αλλά και την υποστήριξη του διεθνούς ιμπεριαλισμού.

«Μονάχα εκείνοι που θα ασχοληθούν με την ιστορία της γερμανικής και παγκόσμιας επανάστασης του προλεταριάτου θα μπορέσουν να 'χουν ακέραια την εικόνα αυτής της κολοσσιαίας φυσιογνωμίας... Οι προλετάριοι όλου του κόσμου χάνουν στο πρόσωπο της Τσέτκιν έναν από τους πιο αντιπροσωπευτικούς καθοδηγητές του αγώνα τους» έγραφε ο «Ριζοσπάστης»¹.

Οι Ελληνες μαρξιστές διανοούμενοι, στο δικό τους περιοδικό «ΝΕΟΙ ΠΡΩΤΟΠΟΡΟΙ», σημείωναν χαρακτηριστικά με τη σειρά τους: «Με την Κλάρα Τσέτκιν έλειψε κι ο τελευταίος αγωνιστής της σειράς εκείνης που κατά τη διάρκεια του πολέμου έσωσε την τιμή του γερμανικού σοσιαλισμού. Της σειράς της Ρόζας Λούξεμπουργκ, του Καρλ Λίμπκνεχτ και του Φραντζ Μέριγκ... Για όσους αγωνίζονται στον αγώνα τον απελευθερωτικό του προλεταριάτου, η Κλάρα Τσέτκιν έδωσε με τη ζωή της ολάκερη ένα μεγάλο παράδειγμα. Η ζωή της ήταν το έργο της, γιατί ήταν αφιερωμένη στον αγώνα»².

Ας δούμε, λοιπόν, ποια ήταν η ζωή της Κλάρας.

Η Κλάρα Τσέτκιν είχε γεννηθεί στις 5 Ιουλίου του 1857 στο Βίντεραου της Σαξονίας. Ο πατέρας της ήταν δάσκαλος του χωριού κι έτσι ακολούθησε και αυτή τον ίδιο δρόμο σπουδάζοντας δασκάλα. Σχολείο πήγε στη Λειψία στο διδασκαλείο που διεύθυνε μια από τις πιο γνωστές αγωνίστριες του φεμινιστικού κινήματος της εποχής, η Αυγούστα Σμιθ. Η επαφή αυτή επέδρασε στην ιδεολογικοπολιτική της διαμόρφωση, αλλά πολύ σοβαρή επίδραση άσκησαν πάνω της το σοσιαλιστικό κίνημα της Γερμανίας, που ήταν το ισχυρότερο στην Ευρώπη, καθώς και οι Ρώσοι πολιτικοί εξόριστοι, με τους οποίους γνωρίστηκε στα φοιτητικά της χρόνια. Αλλωστε ανάμεσα σ' αυτούς γνώρισε και παντρεύτηκε τον Οσιπ Τσέτκιν.

Κατά το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1870 η Κλάρα Τσέτκιν αποκτάει ισχυρούς ιδεολογικοπολιτικούς δεσμούς με το γερμανικό επαναστατικό κίνημα και το 1881 γίνεται μέλος του - παράνομου τότε - Γερμανικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος³.

Το 1882 αναγκάστηκε να φύγει για την Ελβετία, δεδομένου ότι ο άνδρας της απελάθηκε από τη Γερμανία ως ανεπιθύμητος ξένος. Στη συνέχεια, όμως, υποχρεώθηκε σε μια δεύτερη εξορία, αυτή τη φορά στη Γαλλία, όπου μαζί με την οικογένειά της πέρασαν χρόνια δύσκολα. Ο Οσιπ Τσέτκιν προσβλήθηκε από ανίατη αρρώστια και η Κλάρα ήταν υποχρεωμένη να σηκώνει όλα τα οικογενειακά βάρη. Παρέδιδε μαθήματα, έκανε μεταφράσεις, αλλά και αρθρογραφούσε για να μπορεί να εξασφαλίζει τα απαραίτητα χρήματα ώστε να ζήσουν αυτή, ο άνδρας της και τα δύο παιδιά της⁴. Ποτέ όμως δε σταμάτησε να ανταποκρίνεται στο επαναστατικό της καθήκον, γεγονός που αναγνωριζόταν ευρέως όχι μόνο από το γερμανικό επαναστατικό κίνημα.

Η Κλάρα Τσέτκιν (αριστερά) με τη Ρόζα Λούξεμπουργκ

Από το 1882 συνεργαζόταν στο παράνομο όργανο της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας «Der Socialdemokrat», που εκδιδόταν στη Ζυρίχη. Το 1889 μετείχε ενεργά στην προετοιμασία και στις εργασίες του Ιδρυτικού Συνεδρίου της Β' Διεθνούς στο Παρίσι, όπου μίλησε για το ρόλο των γυναικών στην επαναστατική πάλη. Ο Φ. Ενγκελς εκτιμούσε πάρα πολύ τη δράση της. Σε συνέχεια η Τσέτκιν συμμετείχε σε όλα τα συνέδρια της Β' Διεθνούς. Το 1890 μετά την κατάργηση του έκτακτου νόμου που απαγόρευε τη δράση των σοσιαλιστών επέστρεψε στη Γερμανία, λίγο μετά το θάνατο του συζύγου της, που πέθανε το 1889. Το Γερμανικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα, αναγνωρίζοντας την αξία της, της ανέθεσε την ευθύνη για τη γυναικεία κομματική δουλειά και της εμπιστεύτηκε τη διεύθυνση της γυναικείας σοσιαλιστικής Επιθεώρησης «Die Gleichheit» - «Η Ισότητα», που αυτοπροσδιοριζόταν ως «όργανο των συμφερόντων των εργατριών».⁵

Ως διευθύντρια αυτής της Επιθεώρησης ανέπτυξε «τεράστιαν δραστηριότητα μεταξύ των γυναικών διά την πολιτικήν και συνδικαλιστικήν των οργάνωσιν, επί τη βάσει των αρχών του Σοσιαλδημοκρατικού κόμματος. Τη διεύθυνση της "Gleichheit" διετήρησε μέχρι το 1916, οπότε η υπέρ του πολέμου ταχθείσα διοίκησις του σοσιαλδημοκρατικού κόμματος την έπαυσε της θέσεώς της»⁶.

Η Κλάρα Τσέτκιν ανήκε στην αριστερή πτέρυγα του Γερμανικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος και είχε πάρει ενεργό μέρος στην πάλη κατά του Μπερνστάιν και της ομάδας του. Η συνεπής επαναστατική στάση και συμπεριφορά της είχε μάλιστα διεθνή αντίκτυπο. Η σύντροφος του Λένιν, Ν. Κρούπσκαγια, ανέφερε σ' ένα άρθρο της, που δημοσιεύτηκε το 1932 προς τιμήν των 75 χρόνων της Τσέτκιν, πως η Κλάρα αγωνίστηκε στο πλευρό του Λένιν το 1907, στο συνέδριο της Δεύτερης Διεθνούς που έγινε στη Στουτγάρδη, υποστηρίζοντας τις απόψεις του τόσο στο ζήτημα του αντιμιλιταρισμού όσο και απέναντι στις θεωρίες του Πλεχάνοφ «για την ουδετερότητα των συνδικάτων»⁷. Αλλά κι ο Λένιν, στα άρθρα που έγραψε γύρω απ' αυτό το συνέδριο, δεν παρέλειψε να σημειώσει τη συνεισφορά της Γερμανίδας επαναστάτριας⁸.

Να τι έγραφε ο Λένιν: «Το συνέδριο της Στουτγάρδης έκανε ένα μεγάλο βήμα μπροστά προς την ίδια ακριβώς κατεύθυνση, και πάνω σε μια σειρά σπουδαία ζητήματα έγινε το ανώτατο όργανο για τον καθορισμό της πολιτικής γραμμής του σοσιαλισμού. Αυτή τη γραμμή το συνέδριο της Στουτγάρδης την καθόρισε με μεγαλύτερη ακόμη σταθερότητα απ' ό,τι το συνέδριο του Αμστερνταμ και την καθόρισε στο πνεύμα της επαναστατικής σοσιαλδημοκρατίας ενάντια στον οπορτουνισμό. Το όργανο των Γερμανίδων σοσιαλδημοκρατισσών εργατριών "Die Gleichheit" ("Ισότητα"), με αρχισυντάκτη την Κλάρα Τσέτκιν γράφει πολύ σωστά πάνω σ' αυτό το ζήτημα τα εξής: "Πάνω σε όλα τα ζητήματα οι διάφορες παρεκκλίσεις προς τον οπορτουνισμό των διαφόρων σοσιαλιστικών κομμάτων διορθώθηκαν με πνεύμα επαναστατικό, χάρη στη συνεργασία των σοσιαλιστών όλων των χωρών".

Παράλληλα, αξιοσημείωτο και θλιβερό περιστατικό είναι ότι η γερμανική σοσιαλδημοκρατία, που ως τα τώρα υποστήριζε πάντοτε το επαναστατικό περιεχόμενο του μαρξισμού, αποδείχτηκε ασταθής ή πήρε θέση οπορτουνιστική. Το συνέδριο της Στουτγάρδης επιβεβαίωσε μια βαθιά παρατήρηση του Ενγκελς σχετικά με το γερμανικό εργατικό κίνημα. Στις 29 του Απρίλη του 1886 ο Ενγκελς έγραφε στον Ζόργκε, παλαίμαχο της πρώτης Διεθνούς: "Είναι γενικά καλό ότι αμφισβητείται ο ρόλος των Γερμανών σαν καθοδηγητών του διεθνούς σοσιαλιστικού κινήματος, ιδιαίτερα μάλιστα όταν έστειλαν αργότερα τόσους πολλούς φιλισταίους στο Ράιχσταγκ (πράγμα που, ωστόσο, ήταν αναπόφευκτο). Σε περίοδο ηρεμίας στη Γερμανία όλα γίνονται φιλισταϊκά. Σε τέτοιες στιγμές είναι απόλυτα απαραίτητο το κεντρί του γαλλικού συναγωνισμού, που ποτέ δε θα λείπει.(...)

Στο Αμστερνταμ - γράφει το όργανο της Κλάρα Τσέτκιν, - επαναστατικό κίνητρο όλων των συζητήσεων μέσα στη βουλή του παγκόσμιου προλεταριάτου ήταν η απόφαση της Δρέσδης, ενώ στη Στουτγάρδη ακούστηκαν, σαν δυσάρεστη οπορτουνιστική παραφωνία, οι λόγοι του Φόλμαρ στην επιτροπή για το μιλιταρισμό, του Πέπλοφ στην επιτροπή για τον εκπατρισμό και του Ντάβιντ (καθώς και του Μπέρνσταϊν, προσθέτουμε εμείς) στην επιτροπή για το αποικιακό. (...) Η απόφαση του συνεδρίου της Στουτγάρδης αναφέρει ό,τι μας χρειάζεται. Βάζει για πάντα τέλος στην ουδετερότητα.

Η Κλάρα Τσέτκιν γράφει: "Καταρχήν κανείς δεν είχε πια αντιρρήσεις (στη Στουτγάρδη) ενάντια στη βασική ιστορική τάση της προλεταριακής ταξικής πάλης, την τάση δηλαδή να συνδεθεί ο οικονομικός με τον πολιτικό αγώνα, να συνδεθεί η μια με την άλλη οργάνωση, όσο το δυνατό πιο στενά, σε μια ενιαία δύναμη της σοσιαλιστικής εργατικής τάξης. Μόνο ο αντιπρόσωπος των Ρώσων σοσιαλδημοκρατών, ο σ. Πλεχάνοφ" (θα έπρεπε να πει: ο αντιπρόσωπος των μενσεβίκων, οι οποίοι έστειλαν τον Πλεχάνοφ στην επιτροπή για να υπερασπιστεί την "ουδετερότητα") "και η πλειοψηφία της γαλλικής αντιπροσωπείας προσπάθησαν με αρκετά αποτυχημένα επιχειρήματα να δικαιολογήσουν κάποιο περιορισμό αυτής της αρχής, επικαλούμενοι την ιδιομορφία των χωρών τους. 

Η συντριπτική πλειοψηφία όμως του συνεδρίου τάχθηκε υπέρ μιας αποφασιστικής πολιτικής για τη στενή σύνδεση της σοσιαλδημοκρατίας με τα συνδικάτα"».

Το 1907 με πρωτοβουλία της Τσέτκιν συγκλήθηκε η πρώτη Διεθνής Συνδιάσκεψη των γυναικών, όπου εκλέχτηκε γραμματέας της Διεθνούς Γραμματείας των Γυναικών. Το 1910 στη Διεθνή Συνδιάσκεψη των σοσιαλιστριών γυναικών στην Κοπεγχάγη με πρόταση της Τσέτκιν ψηφίστηκε απόφαση για το γιορτασμό της Διεθνούς Ημέρας των Γυναικών στις 8 Μαρτίου.

Η Τσέτκιν πάλευε ενεργά εναντίον του μιλιταρισμού και της ιμπεριαλιστικής αποικιοκρατικής πολιτικής. Το 1912 στο Συνέδριο της Β' Διεθνούς στη Βασιλεία κάλεσε τους εργάτες όλων των χωρών να αγωνιστούν αποφασιστικά εναντίον της απειλής του ιμπεριαλιστικού πολέμου. Τη βαθιά κατανόηση από την Τσέτκιν της ουσίας του μαρξισμού και την πάλη της εναντίον του οπορτουνισμού της Β' Διεθνούς εκτιμούσε πολύ ο Β. Ι. Λένιν.

Στα χρόνια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, που το γερμανικό και το διεθνές εργατικό κίνημα διασπάστηκαν σε δύο πτέρυγες, στη σοβινιστική - σοσιαλπατριωτική και στη διεθνιστική - επαναστατική, η Κλάρα Τσέτκιν έδρασε ως επαναστάτρια - διεθνίστρια. Πρωταγωνίστησε στην προετοιμασία της διεθνούς γυναικείας σοσιαλιστικής συνδιάσκεψης, που έγινε το Μάρτη του 1915 στη Βέρνη και συνεργάστηκε στενά με την Ρόζα Λούξεμπουργκ και τον Φρανς Μέριγκ στην έκδοση του πρώτου και μοναδικού τεύχους της επιθεώρησης «Die International», που εκδόθηκε κατά τη γέννηση του κινήματος των Σπαρτακιστών. Υπήρξε ενεργό μέλος στην «Ενωση Σπάρτακος» και φυσικά ιδρυτικό, και στη συνέχεια ηγετικό, μέλος του Γερμανικού Κομμουνιστικού Κόμματος. 

Οφείλουμε, πάντως, να σημειώσουμε πως στην αρχική φάση του πολέμου η Κλάρα, αν και διεθνίστρια, έτρεφε αυταπάτες ως προς το ενδεχόμενο ενός συμβιβασμού των επαναστατών - διεθνιστών με τους κεντριστές, το τμήμα δηλαδή εκείνο των σοσιαλδημοκρατών που δεν είχε περάσει ολοκληρωτικά με το σοσιαλσοβινισμό. Ετσι συχνά η ρητορική και η πρακτική της έρεπαν προς το πασιφισμό, στη γενικόλογη δηλαδή αντιπολεμική ρητορεία, που ούτε τις αιτίες του πολέμου αναδείκνυε, ούτε συγκεκριμένα ταξικά καθήκοντα για το προλεταριάτο προσδιόριζε. Ο Λένιν σε γράμματα και σε άρθρα του καυτηρίασε αυτή τη στάση χωρίς δισταγμό. 

Στην μπροσούρα του «Σοσιαλισμός και πόλεμος», αναφερόμενος στη Διεθνή Συνδιάσκεψη γυναικών της Βέρνης, σημείωνε ότι «η γερμανική αντιπροσωπεία, που ακολούθησε την άποψη της σ. Κλάρας Τσέτκιν, στην πράξη έπαιξε στη συνδιάσκεψη αυτή το ρόλο του "κέντρου"»⁹. Σε γράμμα του, την ίδια περίοδο προς την Α. Μ. Κολοντάι, τόνιζε: «Η Τσέτκιν απόφυγε να καταδικάσει το σοβινισμό, θέλοντας να επιτύχει "ειρήνη" με τους Ζίντεκουμ και Κάουτσκι»¹⁰. Μια γλαφυρή εικόνα εκείνης της πραγματικότητας και των ταλαντεύσεων των επαναστατριών της Γερμανίας στη Συνδιάσκεψη της Βέρνης μας δίνει η Ν. Κρούπσκαγια, η οποία γράφει¹¹: «Οι Γερμανίδες στην πλειοψηφία τους ανήκαν στην ομάδα Κ. Λίμπκνεχτ - Ρόζας Λούξεμπουργκ. Η ομάδα αυτή άρχισε ήδη να διαχωρίζει τις ευθύνες της από τους σοβινιστές της χώρας της και να παλεύει ενάντια στην κυβέρνησή της. Ηδη η Ρόζα Λούξεμπουργκ είχε συλληφθεί. Αυτό όμως αφορούσε καθαρά τη χώρα τους. Στο διεθνές βήμα είχαν τη γνώμη ότι έπρεπε να εκδηλώσουν τη μεγαλύτερη διαλλακτικότητα - μια και ήταν η αντιπροσωπεία της χώρας, που αυτή τη στιγμή σημείωνε νίκες στα μέτωπα. Αν η συνδιάσκεψη που συγκλήθηκε με τόση δυσκολία αποτύχαινε, όλη την ευθύνη θα την έριχνα σ' αυτές, για την αποτυχία της συνδιάσκεψης θα χαίρονταν οι σοβινιστές όλων των χωρών και στην πρώτη γραμμή οι σοσιαλπατριώτες της Γερμανίας. Και γι' αυτό η Κλάρα Τσέτκιν έκανε υποχωρήσεις στις πασιφίστριες, πράγμα που σήμαινε ευνουχισμό του επαναστατικού περιεχομένου της απόφασης. Η αντιπροσωπεία μας, η αντιπροσωπεία της ΚΕ του ΣΔΕΚΡ, υποστήριζε την άποψη του Ιλιτς που διατυπώθηκε σε γράμμα του στην Κολοντάι. Η υπόθεση δε βρισκόταν στην ένωση χωρίς διάκριση, η υπόθεση ήταν ένωση για την επαναστατική πάλη ενάντια στο σοβινισμό, για την αδιάλλακτη επαναστατική πάλη ενάντια στην κυρίαρχη τάξη. Η απόφαση που την επεξεργάστηκε επιτροπή από Γερμανίδες, Αγγλίδες και Ολλανδές δεν περιείχε καταδίκη του σοβινισμού».

Η Οχτωβριανή Επανάσταση βρήκε στο πρόσωπο της Τσέτκιν ένα θερμό, μαχητικό υποστηρικτή. Το ίδιο και η Κομμουνιστική Διεθνής. Στο Τρίτο μάλιστα Συνέδριο της Κομιντέρν, η Κλάρα εκλέχτηκε μέλος του Προεδρείου της Εκτελεστικής της Επιτροπής και καθοδηγούσε τη διεθνή γυναικεία γραμματεία της. Προηγουμένως όμως είχε λάβει σοβαρότατες αποστολές για λογαριασμό της παγκόσμιας αυτής επαναστατικής οργάνωσης. Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι από το 1920 εκλεγόταν συνεχώς βουλευτίνα του Γερμανικού ΚΚ στο Ράιχσταγ και από το 1924 και μετά ήταν μόνιμη πρόεδρος της Εκτελεστικής Επιτροπής της Διεθνούς Εργατικής Βοήθειας¹².

Στην πρώτη γραμμή της ταξικής πάλης

Η Κλάρα Τσέτκιν για το φαινόμενο του φασισμού σημείωνε πως είναι «εξαιρετικά επικίνδυνος και τρομερός εχθρός» και ότι «ο αγώνας κατά του φασισμού είναι υπόθεση ολόκληρου του προλεταριάτου» και πρόσθεσε: «Δύο τον χαρακτηρίζουν παντού: πρώτο, το δήθεν επαναστατικό του πρόγραμμα που προσαρμόζεται εξαιρετικά επιδέξια στις διαθέσεις, τα συμφέροντα και τις απαιτήσεις πλατιών κοινωνικών μαζών και, δεύτερο, η εφαρμογή της πιο άγριας και σκληρής τρομοκρατίας».¹³

Το φασισμό η Τσέτκιν τον πολέμησε ως το τέλος ουσιαστικά της ζωής της και για του λόγου το αληθές σημειώνουμε την ιστορική ομιλία της στο Ράιχσταγ το 1932, όταν κλήθηκε να κηρύξει την έναρξη των εργασιών του, προεδρεύοντας σαν η αρχαιότερη βουλευτής. «Το αίτημα της στιγμής - είπε¹⁴ - είναι το ενιαίο μέτωπο όλων των εργαζομένων για να αποκρούσουν το φασισμό» και οι ναζιστές βουλευτές αποχώρησαν από την αίθουσα.

Η Κλάρα Τσέτκιν είχε γράψει αρκετά βιβλία και μπροσούρες, καθώς και πλήθος άρθρων στα έντυπα του γερμανικού και του διεθνούς επαναστατικού κινήματος. Ιδιαίτερα γνωστές είναι οι μελέτες της για το γυναικείο κίνημα, ενώ έχουν πολυδιαβαστεί και πολυσυζητηθεί οι αναμνήσεις της από συνομιλίες που είχε με τον Λένιν γύρω απ' αυτό το ζήτημα.

Η Κλάρα έδινε πολύ μεγάλη σημασία στο συντονισμένο αγώνα των γυναικών όλου του κόσμου για την απελευθέρωσή τους από την κοινωνική καταπίεση και δεν παρέλειπε να υπογραμμίζει τη συμβολή της Οχτωβριανής Επανάστασης και του σοβιετικού καθεστώτος προς αυτή την κατεύθυνση. Εγραφε για παράδειγμα: «... το σοβιετικό καθεστώς ξανάδωσε στις καταπιεσμένες και απελπισμένες γυναίκες όλων των χωρών την πίστη στο σοσιαλισμό, που είχε κλονίσει τόσο βαθιά η προδοσία της Δεύτερης Διεθνούς, την εμπιστοσύνη στην αναδημιουργική δύναμη του προλεταριάτου. Η ελπίδα της απελευθέρωσης γεννήθηκε πάλι στην καρδιά τους κι εκδηλώθηκε με την απόφαση της συμμετοχής τους στον επαναστατικό αγώνα. Η ρωσική επανάσταση ξύπνησε σ' όλες τις καπιταλιστικές χώρες της Δύσης τη συνείδηση των γυναικών, θυμίζοντάς τους πως είναι κι αυτές άνθρωποι, πως έχουν κι αυτές ανθρώπινα δικαιώματα. Κι έτσι σ' όλες τις μη σοβιετικές χώρες ένας στρατός από εκατομμύρια εργαζόμενων γυναικών, μέσα από τη θύελλα και τις φλόγες της προλεταριακής επανάστασης της Ρωσίας, άκουσε τη φωνή του Λένιν και στον Λένιν χρωστάει την αναγέννηση της ελπίδας και την ενίσχυση του θάρρους του. Χρωστάει το ξεκαθάρισμα του δρόμου και των μέσων του αγώνα για την κατάρριψη του καπιταλισμού...». Η Κλάρα είχε εκφράσει επίσης την άποψη πως «η απελευθέρωση των εργαζομένων με τον κομμουνισμό, που ξαναδίνει και στις γυναίκες όλον τον ανθρωπισμό τους, δεν μπορεί να συντελεστεί μέσα στα σύνορα μιας μόνο χώρας, μέσα στα σύνορα αυτά δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί ούτε για ένα μονάχα λαό ολοκληρωτικά. 

Πρέπει να είναι ένα διεθνές γεγονός, πρέπει να συντρίψει παντού τον καπιταλισμό, πρέπει να εξαφανίσει κάθε μορφή και είδος υποδούλωσης και καταπίεσης ανθρώπου από άνθρωπο σ' όλο τον κόσμο για πάντα. Η προλεταριακή επανάσταση της Ρωσίας είναι η αρχή της παγκόσμιας επανάστασης»¹⁵.

Η Κλάρα Τσέτκιν έδινε πολύ μεγάλη σημασία στα ζητήματα της προλεταριακής θεωρίας και ιδεολογίας, σημειώνοντας με κάθε ευκαιρία πόσο τραγικές θα ήταν οι συνέπειες για το επαναστατικό κίνημα, αν υποτιμούσε τη σημασία τους. «Η νέα επαναστατική κοσμοθεωρία - έλεγε μιλώντας στο 5ο Συνέδριο της ΚΔ¹⁶ - σαν δύναμη που αποτελεί το φορέα, την επενέργεια και το σχηματισμό στο ιδεολογικό εποικοδόμημα, μπορεί μόνο μέσα από συνεχή αγώνα με την αστική ιδεολογία να αναπτυχθεί, να γίνει κυρίαρχη να αντικαταστήσει την αστική ιδεολογία. Γι' αυτό και πρέπει να δίνουμε μεγάλη σημασία στην ανάπτυξη και στα επιτεύγματα της επαναστατικής ιδεολογίας, μετά την κατάληψη της εξουσίας.

Η Γ' Διεθνής έχει έτσι να λύσει ένα ζήτημα, που η Β' Διεθνής παραμέλησε με τον πιο ξεδιάντροπο τρόπο. Η Β' Διεθνής παραιτήθηκε από την κριτική συζήτηση πλατιάς μορφής με την αστική ιδεολογία. Χαρακτήρισε σαν ουδέτερους, μεγάλους τομείς της πολιτιστικής ζωής. Πριν απ' όλα παραιτήθηκε από την κριτική συζήτηση με την αστική ιδεολογία στον τομέα της θρησκείας, χαρακτηρίζοντάς τη σαν ιδιωτική υπόθεση. Και ποια ήταν τα αποτελέσματα, όταν ξέφυγε από το δρόμο του αγώνα για την ολόπλευρη κοσμοθεωρία; Η Β' Διεθνής εγκαταλείφθηκε μοιρολατρικά στην άποψη ότι με τη συντριβή της καπιταλιστικής παραγωγής, αυτόματα, μοιρολατρικά, θα δημιουργηθεί ένα κομμουνιστικό ιδεολογικό εποικοδόμημα και μια ώριμη κομμουνιστική ιδεολογία.

Περίμενε ότι μια νέα κουλτούρα και ιδεολογία θα έπεφτε μια μέρα από μόνη της στην αγκαλιά του προλεταριάτου σαν ώριμος καρπός. Παραιτήθηκε από το να επιταχύνει τα ιστορικά γεγονότα με την ανάπτυξη της ιδεολογίας. Παραιτήθηκε από το να ωριμάσει τους ανθρώπους που θα έκοβαν τον καρπό. Αυτό είχε μοιραία αποτελέσματα. Παραμένοντας η αστική ιδεολογία κυρίαρχη ανοιχτά και κρυμμένη σε χιλιάδες μικρές κρυψώνες, μέσα στις ίδιες τις γραμμές της Β' Διεθνούς, στέρησε από το μεγαλύτερο μέρος των σοσιαλδημοκρατών - μελών του κόμματος την εσωτερική, την ιδεολογική δύναμη και γνώση που μπορούσε κι έπρεπε ν' αποτελέσει την επαναστατική θέληση, την επαναστατική δύναμη δράσης. Ακόμη, στέρησε την παραγωγική δύναμη από εκείνα τα στρώματα των διανοουμένων, που από τα επαγγελματικά ή πνευματικά ενδιαφέροντά τους έχουν οδηγηθεί στην πιο οξεία αντίθεση προς την αστική ιδεολογία. Εμπόδισε το σοσιαλισμό να αποτελέσει σαν κοσμοθεωρία, σαν κοινωνική θεωρία, μια δύναμη διαμόρφωσης μέσα στη ζωή του καθενός και στη ζωή των μεγάλων μαζών, δηλαδή μια κοινωνική ενέργεια που να "αλλάζει τον κόσμο"».

1. «Ριζοσπάστης» 22/6/1933.

2. «ΝΕΟΙ ΠΡΩΤΟΠΟΡΟΙ», Ιούλης 1933, σελ. 225.

3. «Απαντα» Λένιν, εκδόσεις ΣΕ, τόμος 16ος, σελ. 689.

4. «ΝΕΟΙ ΠΡΩΤΟΠΟΡΟΙ», στο ίδιο.

5. Κλάρα Τσέτκιν: «Ο Λένιν για τη Γυναίκα», εκδόσεις «ΜΝΗΜΗ» 1983, σελ. 3.

6. «Κοινωνιολογικόν και Πολιτικόν Λεξικόν», εφημερίδα «Ανεξάρτητος», σελ. 3.190.

7. «ΝΕΟΙ ΠΡΩΤΟΠΟΡΟΙ», στο ίδιο.

8. «Απαντα» Λένιν, εκδόσεις ΣΕ, τόμος 16ος, σελ. 72-98.

9. «Απαντα» Λένιν, εκδόσεις ΣΕ, τόμος 26ος, σελ. 347.

10. «Απαντα» Λένιν, εκδόσεις ΣΕ, τόμος 49ος, σελ. 95.

11. Ν. Κ. Κρούπσκαγια: «Αναμνήσεις για τον Λένιν», εκδόσεις «ΠΛΑΝΗΤΗΣ», σελ. 198-199.

12. «Αναμνήσεις για τον Β. Ι. Λένιν» (συλλογικό), «Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις», τόμος β΄, σελ. 407-408.

13. Ινστιτούτο Μαρξισμού - Λενινισμού της ΚΕ του ΚΚΣΕ: «Κομμουνιστική Διεθνής - Σύντομη ιστορική μελέτη», εκδόσεις «Ελεύθερη Ελλάδα» 1973, σελ. 198.

14. Ακαδημία Επιστημών ΕΣΣΔ: «Παγκόσμια ιστορία», τόμος Θ1- Θ2, σελ. 273.

15. Κ. Τσέτκιν: «Η σοβιετική εξουσία κι η Κομμουνιστική Διεθνής πρωτοπορία στην απελευθέρωση της γυναίκας», στο «Ο Λένιν για τη Γυναίκα», εκδόσεις «ΜΝΗΜΗ» 1983, σελ. 13-14.

16. Κλάρα Τσέτκιν: «Το ζήτημα των διανοουμένων - λόγος στο 5ο συνέδριο της ΚΔ», εκδόσεις «Πορεία», Αθήνα 1977, σελ. 41-42.