Το πρώτο Σύνταγμα της ΕΣΣΔ

Ψηφίζεται, 6/7/1923, το πρώτο Σύνταγμα της Ένωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών.

«Τέτοιο Σύνταγμα σαν το δικό μας δεν ξαναείδε ο κόσμος. Σ’αυτό είναι καταγεγραμμένη η πείρα από την πάλη και την οργάνωση των προλεταριακών μαζών ενάντια στους εκμεταλλευτές τόσο μέσα στη χώρα, όσο και σε όλο τον κόσμο» (Β.Ι Λένιν)

 Το σύνταγμα του πρώτου στον κόσμο σοσιαλιστικού πολυεθνικού κράτους είναι ένα ντοκουμέντο που είχε τεράστια σημασία αλλά και διεθνή απήχηση. Αντίθετα από τα συντάγματα των αστικών χωρών το σύνταγμα όχι μόνο παραχωρούσε δικαιώματα στους πολίτες του κράτους αλλά και εξασφάλιζε την πλήρη δυνατότητα για την άσκηση τους. Το σύνταγμα πατώντας στο στέρεο θεμέλιο της φιλίας των λαών καθρέπτιζε τις επιτυχίες στην οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Το σύνταγμα ήταν ο θεμελιώδης νόμος, η βάση του σοβιετικού νομικού συστήματος οα καταστατικός χάρτης της οργάνωσης του πολιτικού συστήματος. Στις 31/1/1924 το 2ο συνέδριο των Σοβιέτ της ΕΣΣΔ επικύρωσε οριστικά το κείμενο του συντάγματος ολοκληρώνοντας την ίδρυση της ΕΣΣΔ.

 Τι προηγήθηκε

Στην επεξεργασία του Συντάγματος ενεργό μέρος πήραν μια σειρά επιφανείς κομματικοί και κρατικοί παράγοντες όπως Ι.Β. Στάλιν,  Μ.Ι. Καλίνιν, Β.Β. Κούιμπισεφ, Μ.Β. Φρούνζε, Γ.Β Τσιτσέριν κ.α Τα σχέδια του Συντάγματος συζητήθηκαν στις κομματικές οργανώσεις των δημοκρατιών και στις συσκέψεις των Κεντρικών Εκτελεστικών Επιτροπών. Οι αντιπρόσωποι των δημοκρατιών έπαιρναν μέρος στις επιτροπές που είχε συγκροτήσει η Κ.Ε του ΚΚΡ (μπ) και η ΚΕΕ της ΕΣΣΔ. Τεράστια σημασία για την επεξεργασία του Συντάγματος είχαν οι αποφάσεις του 12 συνεδρίου του κόμματος και της σύσκεψης της Κ.Ε τον Ιούνη του 1923 με υπεύθυνα στελέχη των εθνικών δημοκρατιών και περιοχών. Το σύνταγμα της ΕΣΣΔ ήταν αποτέλεσμα συλλογικής δημιουργίας των αντιπροσώπων των ενωσιακών δημοκρατιών, καρπός μεγάλης εργασίας από κομματικά και σοβιετικά όργανα. Την προετοιμασία του σχεδίου του συντάγματος την καθοδηγούσε άμεσα η Κ.Ε του κόμματος. Το κείμενο του σχεδίου θεωρήθηκε δύο φορές στις ολομέλειες της Κ.Ε, η πρώτη τον Φλεβάρη και η τελική τον Ιούνη του 1923. Στις 6 Ιούλη 1923 στη σύσκεψη της ΚΚΕ της ΕΣΔ επικυρώθηκε ομόφωνα και μπήκε σε ισχύ το πρώτο σύνταγμα της Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών. Στη σύσκεψη εκλέχτηκε το Συμβούλιο των Λαϊκών Επιτρόπων της ΕΣΣΔ με πρόεδρο τον Β.Ι. Λένιν.

Το σύνταγμα της ΕΣΣΔ ενσάρκωνε τις ιδέες του Λένιν για την προαιρετική ένωση ισότιμων λαών. Το σύνταγμα κατοχύρωνε τα κυριαρχικά δικαιώματα κάθε μίας ενωσιασκής δημοκρατίας και ήταν ο καθρέπτης της απόλυτης ισοτιμίας των λαών της χώρας. Το σύνταγμα τόνιζε: «Τα κυριαρχικά δικαιώματα των ενωσιακών δημοκρατιών περιορίζονται μόνο μέσα στα όρια που χαράσσει το παρόν σύνταγμα και μόνο για θέματα που ανάγονται στην αρμοδιότητα της Ένωσης. Εξω από τα όρια αυτά η κάθε μία ενωσιακή δημοκρατία ασκεί την κρατική εξουσία ανεξάρτητα. Η Ένωση των Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών περιφρουρεί τα κυριαρχικά δικαιώματα των ενωσιακών δημοκρατιών.» Ανώτατο κυρίαρχο πολιτικό όργανο ήταν το Πανενωσιακό συνέδριο των Σοβιέτ και ανώτατο εκτελεστικό και νομοθετικό όργανο στα χρονιά διαστήματα που μεσολαβούσαν ανάμεσα στα συνέδρια των Σοβιέτ η Κεντρική Εκτελεστική Επιτροπή (ΚΕΕ) της ΕΣΣΔ που την αποτελούσαν δύο σώματα: Το σοβιέτ της Ένωσης και το σοβιέτ των Εθνοτήτων. Το Συμβούλιο των Λαϊκών Επιτρόπων της ΕΣΣΔ εκλεγόταν από την ΚΕΕ της ΕΣΣΔ και ήταν υπεύθυνο απέναντί της για την εργασία του. Η δικαιοδοσία της Ένωσης περιελάμβανε τα πιο σπουδαία γενικά κρατικά ζητήματα που αφορούσαν όλη την επικράτεια. Ανάμεσα σ’αυτά ήταν: Οι σχέσεις με τις άλλες χώρες και η υπογραφή μ’αυτές συμφωνιών. Η διοίκηση των ενόπλων δυνάμεων. Η μεταβολή των εξωτερικών συνόρων και η εισδοχή νέων δημοκρατιών στην ΕΣΣΔ. Η κήρυξη πολέμου και η υπογραφή ειρήνης, η σύναψη δανείων, το εξωτερικό εμπόριο, η κύρωση του ενιαίου κρατικού προϋπολογισμού και του γενικού σχεδίου της εθνικής οικονομίας στα θεμελειώδη σημεία τους. Η θέσπιση του συστήματος εσωτερικού εμπορίου, γενικών αρχών εγγείας νομοθεσίας και γαιοχρησίας καθώς και της εκμετάλλευσης του υπεδάφους, των δασών, των υδάτων, η έκδοση θεμελιωδών νόμων, η λύση επίμαχων ζητημάτων μεταξύ των ενωσιακών δημοκρατιών.

Τα Λαϊκά Επιτροπάτα της ΕΣΣΔ διαιρούνταν σε πανενωσιακά και σε ενιαία. Εκτός από τα πανενωσιακά επιτροπάτα όργανα της ΚΕΕ ήταν το Ανώτατο Δικαστήριο και η Εισαγγελία και όργανο του Συμβουλίου των Επιτρόπων η Ενιαία Κρατική Πολιτική Διεύθυνση που της είχε ανατεθεί ο αγώνας εναντίον της πολιτική και οικονομικής αντεπανάστασης της κατασκοπίας και του ληστοσυμμοριτισμού.

Ύστερα από την έγκριση του συντάγματος το Προεδρείο της ΚΕΕ δημοσίευσε στις 14 Ιούλη του 1923 ένα μήνυμα «προς όλους τους λαούς και τις κυβερνήσεις του κόσμου» στο οποίο ανέπτυσσε τους σκοπούς και τα ζητήματα της εξωτερικής πολιτικής της ΕΣΣΔ. Σ’αυτό τονίζονταν τα εξής: « Το ενωσιακό κράτος που δημιουργήθηκε με τον τρόπο αυτό, με βάση την αδελφική συνεργασία των λαών των σοβιετικών δημοκρατιών, επιδιώκει τη διατήρηση της ειρήνης με όλους τους λαούς. Η ΕΣΣΔ επιζητεί ειρηνικές και φιλικές σχέσεις και οικονομική συνεργασία με όλους ους λαούς. Η ΕΣΔ έχει σκοπό να υποστηρίξει τα συμφέροντα των εργαζόμενων όλου του κόσμου. Στον απέραντο χώρο από τη Βαλτική, τη Μαύρη και τη Λευκή θάλασσα ως τον Ειρηνικό ωκεανό ενσαρκώνει την αδελφοσύνη ανάμεσα στους λαούς και πραγματοποιεί το βασίλειο της εργασίας επιδιώκοντας ταυτόχρονα να συμβάλλει στη φιλική συνεργασία των λαών όλου του κόσμου».

Το 1ο σύνταγμα της Ρώσικης Σοβιετικής Ομοσπονδίας

Αξίζει τον κόπο όμως να δούμε σύντομα του το προηγήθηκε τόσο της δημιουργίας της ΕΣΣΔ όσο και του πρώτου συντάγματος της. Κάνουμε λόγο για το πρώτη σύνταγμα της Ρώσικης Σοβιετικής Ομοσπονδίας (10/7/1918) στο οποίο αφενός αποτυπώνεται η Λενινιστική σκέψη γι’αυτό και αφετέρου αποτέλεσε τη βάση και για το πρώτο σύνταγμα της ΕΣΣΔ. Αυτό ψηφίστηκε από το 5ο συνέδριο των σοβιέτ (4-10/7). Η ψήφιση του σήμαινε τη στερέωση της επαναστατικής νομικής τάξης και τη δημιουργία ενός ομοιόμορφου συστήματος οργάνων εξουσίας στο κέντρο και τις επαρχίες. Το σύνταγμα ουσιαστικά ήταν η αποκρυστάλλωση όλη της συσσωρευμένης από τους εργαζόμενους πείρας της οικοδόμησης της νέας σοσιαλιστικής εξουσίας. Ο Β.Ι Λένιν μιλώντας στο συνέδριο τόνισε χαρακτηριστικά: «Αν τώρα στο συνέδριο αυτό μπορούμε να προτείνουμε το σοβιετικό σύνταγμα αυτό γίνεται μόνο χάρη στο ότι τα σοβιέτ δημιουργήθηκαν και δοκιμάστηκαν σε όλα τα πέρατα της χώρας, χάρη στο ότι εσείς τα δημιουργήσατε εσείς τα δοκιμάσατε σε όλα τα πέρατα της χώρας έξι μήνες μόλις ύστερα από την Οκτωβριανή επανάσταση, ένα χρόνο σχεδόν ύστερα από το 1ο πανρωσικό συνέδριο των σοβιέτ, μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει στην πράξη».

Το σύνταγμα του 1918 όριζε πως το σοβιετικό κράτος διοικείται από την εργατική τάξη που ασκεί την εξουσία σε συμμαχία με τα εκατομμύρια της φτωχής αγροτιάς. Το σύνταγμα επικύρωνε νομοθετικά την κρατική ιδιοκτησία της γης, την εθνικοποίηση των εργοστασίων, των τραπεζών, των σιδηροδρομικών και υδάτινων μεταφορών, το μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου, καθώς και τη σοσιαλιστική αρχή οργάνωσης της εργασίας. Με το σύνταγμα κατοχυρώθηκαν τα μεγάλα δημοκρατικά δικαιώματα και οι ελευθερίες που κατέκτησαν οι εργαζόμενοι όπως της εργασίας, της μόρφωσης, της ελευθερίας λόγου και συνείδησης, του τύπου, των διαδηλώσεων κ.α Η ισοτιμία των πολιτών ανεξάρτητα από τη φυλετική ή την εθνική τους καταγωγής, τη ισονομία αντρών και γυναικών. Σε όλους τους πολίτες πάνω από τα 18 δινόταν το εκλογικό δικαίωμα εκτός από τους ανήκοντες στις εκμεταλλευτικές τάξεις (αφορούσε περίπου το 3%υ ενώ υπογραμμίζοντας για το ζήτμα αυτό ο Β.Ι Λενιν τόνιζε ότι κάτι τέτοιο ήταν καθαρά ρώσικο και όχι ζήτημα της δικτατορίας του προλεταριάτου γενικά). Πιο συγκεκριμένα εξαιτίας της συνεχιζόμενης οξύτατης ταξική πάλης υπήρχε στέρηση των εκλογικών δικαιωμάτων σε καπιταλιστές, κουλάκους, ιερείς, πρώην αστυνομικούς κ.α. Σε όλες τις εθνικότητες παραχωρούνταν το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης έως τον αποχωρισμό τους. Διακηρυσσόταν ότι η Ρώσικη δημοκρατία ιδρύθηκε με βάση την ελεύθερη ένωση ελεύθερων εθνοτήτων κάνοντας έτσι νόμο τον προλεταριακό διεθνισμό.

Η Λενινιστική κληρονομιά

Η ενασχόληση του Β.Ι Λένιν για το όλο ζήτημα ήταν διαρκής, έντονη και στη λεπτομέρεια της δείχνοντας τη σημασία που έδινε και μέσω αυτού τόσο για την πορεία οικοδόμησης του σοσιαλισμού στη χώρα, όσο και την ευρύτερη διεθνή σημασία του. Σημείωνε χαρακτηριστικά: « Το Σοβιετικό Σύνταγμα δεν γράφτηκε σύμφωνα με κάποιο «σχέδιο», δεν συντάχτηκε στα γραφεία, δεν επιβλήθηκε στους εργαζόμενους από νομομαθείς της αστικής τάξης. Όχι, το Σύνταγμα αυτό βγήκε στη ζωή μέσα από την πορεία ανάπτυξης της ταξικής πάλης, στο βαθμό που ωρίμαζαν οι ταξικές αντιθέσεις.» Με βάση την αρθρογραφία του έδινε ιδιαίτερο βάρος στους παρακάτω παράγοντες που θα έπρεπε αυτό να περιλαμβάνει:

-Η κατοχύρωση σε συνταγματικό επίπεδο της εργατικής εξουσίας καθώς και της κοινωνικής ιδιοκτησίας στα βασικά μέσα παραγωγής.

-Ο Β.Ι Λένιν σταθερά υποστήριζε στον πρωτοπόρο ρόλο του Κομμουνιστικού Κόμματος στην οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Ρόλος που έπρεπε φυσικά καθημερινά να επιβεβαιώνεται, κατακτιέται  και να αναβαθμίζεται από τη λαϊκή θέληση. Πάντως δεν είχε προτείνει να περιληφθεί στο σύνταγμα διάταξη που να το κατοχυρώνει.

-Η αναγνώριση του συστήματος των σοβιέτ σε όλα τα επίπεδα ως τα μοναδικά κέντρα εξουσίας. Να σημειώσουμε εδώ ότι το πρώτο σύνταγμα αναγνώριζε ως εκλογική ομάδα όχι της εδαφική αλλά την παραγωγική (οι εργατικές συνελεύσεις σε κάθε εργοστάσιο αναγνωριζόταν ως θεμέλιο των σοβιέτ!)

– Η ανακλητότητα, σύμφωνα και με την ιστορική εμπειρία της Παρισινής Κομμούνας, αλλά και η αμοιβή των λαϊκών αντιπροσώπων όπως και των κρατικών στελεχών με τον συνηθισμένο εργατικό μισθό, καθώς και τη κατάργηση κάθε είδους προνομίων.

– Η ενότητα νομοθετικής και εκτελεστικής εξουσίας χωρίς φυσικά να συνεπάγεται και τη ταύτιση τους. Εδώ να τονίσουμε ότι δημιουργήθηκε το εκτελεστικό κυβερνητικό όργανο (Συμβούλιο Λαϊκών Επιτρόπων) το οποίο λογοδοτούσε στην Πανενωσιακή Κεντρική Εκτελεστική Επιτροπή των Σοβιέτ που εκλεγόταν και λογοδοτούσε στο Πανενωσιακό Συνέδριο των Σοβιέτ.

-Ο Β.Ι Λένιν υποστήριζε με μια σειρά άρθρα του την ανάγκη κατοχύρωσης των λαϊκών ελευθεριών. Μάλιστα έκανε σαφή διάκριση μεταξύ της τυπικής τους κατοχύρωσης που υπήρχε στα αστικά συντάγματα με αυτή της ουσιαστικής από το σοσιαλιστικό σύνταγμα. Για παράδειγμα το δικαίωμα του «συνέρχεσθαι» το συνδύαζε με το γεγονός ότι το σοβιετικό κράτος θα έπρεπε να το στηρίζει και υλικά και οικονομικά, με κτήρια κ.α

– Ξεχωριστή σημασία έδινε ακόμη στην εφαρμογή του στην πράξη. Η εφαρμογή του ήταν η έμπρακτη απόδειξη της υλοποίησης της λαϊκής βούλησης, όπως αυτή εκφράζεται μέσα από την ολόπλευρη συμμετοχή και τους θεσμούς της σοσιαλιστικής δημοκρατίας. Ταυτόχρονα η τήρηση του συντάγματος και η εφαρμογή των νόμων από τις κρατικές αρχές θα έπρεπε να εφαρμόζεται αυστηρά γιατί διαφορετικά θα ήταν παράβαση σε σχέση με τη βούληση των εργαζομένων όπως αυτή ήταν διατυπωμένη στους νόμους και τις αποφάσεις των σοβιέτ.

Η λενινιστική σκέψη για το ρόλο και τη λειτουργία του Συντάγματος, καθόρισε στην πορεία και τα αντίστοιχα συντάγματα των λαϊκών δημοκρατιών που δημιουργήθηκαν μεταπολεμικά, καθόρισε σε μεγάλο βαθμό τη στάση των Κ.Κ απέναντι στα αστικά συντάγματα των χωρών τους, επέδρασε όμως έστω και έμμεσα στα συντάγματα κάποιων καπιταλιστικών χωρών! Από αυτή την άποψη όλη αυτή η κληρονομιά , θα πρέπει να αξιοποιηθεί και σήμερα απ’ όσους παλεύουν για «ν’ ανθρωπεύσει ο άνθρωπος»

Αλέκος Χατζηκώστας