ΜΑΘΕ ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΟΥ

Κυριακή 21 Ιουλίου 2019

Αυτοκτονεί ο ποιητής Κώστας Καρυωτάκης


21/7/1928, αυτοκτονεί ο ποιητής Κώστας Καρυωτάκης

Ο Καρυωτάκης και η εποχή του...

91 χρόνια από το θάνατο του ποιητή Κώστα Καρυωτάκη ο οποίος, αυτοκτονώντας στα 32 του χρόνια, άφησε πίσω του, εκτός από τρεις ποιητικές συλλογές, πλήθος ερωτήματα που προβληματίζουν, ακόμη και σήμερα, την κριτική και τους αναγνώστες του. Το φάντασμα του ποιητή δεν «στοίχειωσε» μόνο την πόλη της Πρέβεζας, αλλά και τη νεότερη ελληνική ποίηση. Τι ήταν τελικά ο Καρυωτάκης; Ηταν ο εγωπαθής μισάνθρωπος, ο περιθωριακός, ο παρακμιακός, ο ψυχικά άρρωστος;
`Η ήταν ο μαχητικός συνδικαλιστής και ο άτεγκτος και αυστηρός κριτής της εποχής του; Ερωτήματα πιθανόν αναπάντητα, χαρακτηρισμοί, κάποιες φορές, ανακριβείς, και κατηγοριοποιήσεις ενίοτε παραπλανητικές, δεν βοηθούν την κριτική έρευνα του έργου του. Η υπερβολική ενασχόληση με την προσωπική ιδιορρυθμία του και κυρίως με την αυτοκτονία του συσκότισε το έργο του και παραμόρφωσε την ποιητική του φυσιογνωμία.

Αυτό που κυρίως πρέπει να έχουμε στο νου μας, είναι ότι ο Καρυωτάκης υπήρξε ο κατεξοχήν αντιπροσωπευτικός ποιητής της γενιάς του, όπως επισημαίνει ο Τέλλος Αγρας, ο σημαντικότερος κριτικός της καρυωτακικής ποίησης. Ως τέτοιος, λοιπόν, θα πρέπει να κριθεί, ενώ λυδία λίθος της ποιητικής του αξίας είναι ο τρόπος με τον οποίο συνδιαλέγεται ως ποιητής με την ταραγμένη εποχή που ζει.

Η ιστορική πραγματικότητα των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα σηματοδοτεί το «αστέρι» με το οποίο ο Καρυωτάκης και η γενιά του ήρθαν στη ζωή. Αν, προσεγγίζοντας την καρυωτακική ποίηση, αγνοήσουμε αυτήν την πραγματικότητα, αδικούμε, νομίζω, και τον ποιητή και το έργο του. Πρόκειται για μια εποχή γεμάτη συγκρούσεις και αντιθέσεις. Από τη μια ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος, η Οκτωβριανή Επανάσταση, η παγκόσμια οικονομική ύφεση, και από την άλλη, στην Ελλάδα, η οικονομική κρίση, η πολιτική αστάθεια, η ιδεολογική σύγχυση. Ταυτόχρονα, το νεοϊδρυμένο Κομμουνιστικό Κόμμα δεν έχει ακόμα ωριμάσει και το εργατικό κίνημα αναπτύσσεται κάτω από τη βαριά σκιά της κρατικής τρομοκρατίας και καταστολής. Οι τραγικές συνέπειες της Μικρασιατικής Εκστρατείας, η ήττα, ο θάνατος, η προσφυγιά, κλονίζουν τις αρχές και τα ιδανικά της αστικής τάξης και, παράλληλα, τις βεβαιότητες μεγάλου μέρους της ελληνικής κοινωνίας, ιδιαίτερα της μικροαστικής. Μπροστά σ' αυτήν την τραγική πραγματικότητα, ο Καρυωτάκης δεν μένει αδιάφορος. 

Αντίθετα, την αποτυπώνει στην ποίησή του με ειλικρίνεια και ρεαλισμό και αναδεικνύεται δίκαια ως ο αντιπροσωπευτικός ποιητής της γενιάς του. Με ποιον τρόπο συνέβη αυτό; «Ολοι οι δρόμοι οδηγούνε στη Ρώμη», γράφει ο Αγρας, «Ολοι οι δρόμοι ωδήγησαν τον Καρυωτάκη στη Σάτιρα».

Με τη σάτιρα, λοιπόν, και μάλιστα με την πολιτική σάτιρα, ο ποιητής εξελίσσεται σε έναν από τους πρωτοπόρους του ποιητικού ρεαλισμού στον τόπο μας. «Η σάτιρα», παρατηρεί ο Αγρας, «είναι η σφαίρα, όπου, ολιγώτερον από κάθε άλλη, η ποίησις μένει άπρακτη και αδιάφορη από τον έξω κόσμον. 
Κι ο έξω κόσμος είναι ο ρεαλισμός, η κοινωνία - η πολιτική. Στο Αγαλμα της Ελευθερίας που φωτίζει τον Κόσμο, ο Μιχαλιός, Ωδή εις Ανδρέαν Κάλβον, Η Πεδιάς και το Νεκροταφείον - ιδού τέσσερα ποιήματα του Καρυωτάκη εμπνευσμένα από την πολιτική, χωρίς όμως να ξεφεύγουν καθόλου από τα σύνορα της τέχνης».
 
Προσωπογραφία του ποιητή από τον Γιώργη Βαρλάμο
Με την πολιτική σάτιρα ο ποιητής εγκαταλείπει τα ιδιωτικά θέματα και παραμερίζοντας την εσωστρέφειά του συναντά το «περιβάλλον» και την «εποχή». Η συνάντηση αυτή, προσωπική και βιωματική αρχικά, μετουσιώνει την ποίησή του, όχι μόνο ως προς το περιεχόμενο αλλά και ως προς τη μορφή της. Χωρίς να προσπαθεί πια να δραπετεύσει από την πραγματικότητα, ζει από κοντά το δράμα της προσφυγιάς ως προϊστάμενος του Γραφείου Εγκαταστάσεως Προσφύγων, θέση στην οποία τοποθετήθηκε στις 18 Δεκέμβρη 1923. Ταυτόχρονα, όμως, έρχεται αντιμέτωπος με τις καταχρήσεις και τις αυθαιρεσίες πολλών απ' αυτούς που εμπλέκονται στην υπόθεση της αποκατάστασης των προσφύγων. Το ελληνικό κράτος είναι υποχρεωμένο να λύσει ένα οξύ κοινωνικό πρόβλημα: Από τη μια έπρεπε να αποκαταστήσει 1.500.000 πρόσφυγες, ενώ από την άλλη είχε να αντιμετωπίσει τις αντιδράσεις των «γηγενών», αντιδράσεις που έφταναν μέχρι την αυτοδικία, για τις υποχρεωτικές απαλλοτριώσεις.

Ετσι, λοιπόν, η τραγωδία των προσφύγων από τη μια και η δυσοσμία των δημοσίων σκανδάλων από την άλλη λειτουργούν σαν ωστικό κύμα που ρίχνει τον Καρυωτάκη στον έξω κόσμο, στην πραγματικότητα της εποχής του: Εκλέγεται στις 13 Γενάρη του 1928 γενικός γραμματέας της Ενώσεως Δημοσίων Υπαλλήλων Αθηνών και ως συνδικαλιστής δρα με πάθος και μαχητικότητα. Συγκρούεται με την εξουσία, αποκαλύπτει σκάνδαλα και μετατίθεται δυσμενώς στην Πρέβεζα, «στη θλιβερώτερη επαρχία του θλιβερώτερου τόπου του κόσμου», όπως τη χαρακτήρισε κάποιος κριτικός.

Ο τρόπος με τον οποίο ο Καρυωτάκης ανταποκρίνεται - τόσο με τις πράξεις του όσο και με την ποίησή του - στη Μικρασιατική Εκστρατεία και στην τραγωδία που επακολούθησε, φανερώνει τη σχέση του με την κοινωνία της εποχής του. Η σάτιρα Εις Ανδρέαν Κάλβον, ένα από τα σημαντικότερα ίσως πολιτικά ποιήματα της νεότερης ελληνικής ποίησης, αποτυπώνει έξοχα τη σχέση αυτή. Η ειρωνεία, ο σαρκασμός, η ανελέητη επίθεση στις αξίες των αστών συγκροτούν τον θεματικό πυρήνα του ποιήματος. Μορφολογικά το ποίημα παρουσιάζει ενδιαφέρον, γιατί συνθέτει την παρωδία με τη σάτιρα. Από τη μια, οι δεκαπέντε πεντάστιχες στροφές του μιμούνται το λεξιλόγιο, τη σύνταξη και τη στιχουργική των κάλβειων ωδών, ενώ από την άλλη η ανάπτυξη του θέματος, όπως μπορούμε να συμπεράνουμε από τις εξωκειμενικές σημάνσεις, παραπέμπει στις δραματικές συνέπειες της Μικρασιατικής Εκστρατείας. Θα λέγαμε ότι η παρωδία υποστηρίζει τη σάτιρα και η σάτιρα προϋποθέτει την παρωδία. Διαλεγόμενος, λοιπόν, ο Καρυωτάκης με τον Ανδρέα Κάλβο και τις Ωδές του, γίνεται άτεγκτος κριτής της πολιτικής, κοινωνικής και ηθικής παρακμής της εποχής του.

Ο Κάλβος έγινε μεγάλος ποιητής υμνώντας τους αγωνιστές της Ελληνικής Επανάστασης και τα ιδανικά τους. Από την αρετή τους άντλησε την ποιητική μεγαλοσύνη του. Σε μια εποχή παρακμής όμως, μας λέει ο Καρυωτάκης, ένας ποιητής σαν τον Κάλβο είναι καταδικασμένος στη σιωπή. Πώς θα μπορούσε να εμπνευστεί από τις πολιτικές φιλοδοξίες, τις ίντριγκες και τα ψεύτικα οράματα που εξέθρεψαν τη Μεγάλη Ιδέα και οδήγησαν τον Αύγουστο του 1921 τον ελληνικό στρατό στον Σαγγάριο, τον μοιραίο ποταμό, όπου, παρά τη νίκη των Ελλήνων, κρίθηκε η τύχη της Μικρασιατικής Εκστρατείας; Ο Κάλβος έγραψε τις Ωδές του σε μια εποχή που η αστική τάξη βρισκόταν στην ακμή της. 
 
Καρυωτάκης – Πολυδούρη
Ο Καρυωτάκης, από την άλλη, βίωσε με τον πιο τραγικό τρόπο την παρακμή της αστικής τάξης, η οποία, και με το ξεθώριασμα της Μεγάλης Ιδέας, δεν μπορούσε πια να εμπνεύσει κανένα ιδανικό στην ελληνική κοινωνία. Συνομιλώντας με τον Κάλβο, ο Καρυωτάκης καταγγέλλει:
Ιππους δεν επιβαίνουσι, / αμή την εξουσίαν / και του λαού τον τράχηλον / ιδού, μάχονται οι ήρωες / μέσα στα ντάνσιγκ. / Τις δάφνες του Σαγγαρίου / η Ελευθερία φορέσασα / γοργά από μίαν χείρα / σ' άλλην περνά και σύρεται / δούλη στρατώνος.
 Αναρωτιέμαι πώς αλλιώς θα μπορούσαμε να κατανοήσουμε αυτό το ποίημα, παρά ως την ενσυνείδητη αντίθεση του ποιητή στη στάση και τη συμπεριφορά της αστικής τάξης της εποχής του.

Ωστόσο, ο Καρυωτάκης συνειδητοποιεί ταυτόχρονα την προσωπική του αδυναμία, καθώς και την αδυναμία των ποιητών της γενιάς του να δράσουν, να συγκρουστούν δυναμικά με το κατεστημένο και, με την ανατροπή του, να αλλάξουν τελικά τον κόσμο. Με ειρωνεία που φτάνει τον σαρκασμό, γράφει στο ποίημα Ολοι μαζί:

Κι αν πειναλέοι γυρνάμε ολημερίς, / κι αν ξενυχτούμε κάτω απ' τα γεφύρια, / επέσαμε θύματα εξιλαστήρια / του «περιβάλλοντος» και της «εποχής».
Οπως φαίνεται, ο ποιητής δεν έχει αυταπάτες για την έλλειψη εσωτερικής δύναμης, που τον οδήγησε πρώτα στην αδράνεια, έπειτα στο προσωπικό αδιέξοδο και τέλος στην αυτοκτονία.

Ο Καρυωτάκης δεν πρόλαβε να γράψει πολλά ποιήματα - εξάλλου σύντομη ήταν η ζωή του, σύντομο και το έργο του. Κατήγγειλε, όμως, με πάθος και παρρησία τις «δημόσιες αμαρτίες» της εποχής του. Τις κατήγγειλε ως ποιητής μείζων και, ως τέτοιον, πρέπει να τον θυμόμαστε: «[...] μη τον ξεχνάτε, και ακόμη, να τον αγαπάτε», μας προτρέπει ο Ανδρέας Εμπειρίκος. «Ητο μεγάλος ποιητής ο νέος αυτός και ευγενής. Το λέγω και θα το ξαναπώ πολλάκις - είναι μεγάλος ποιητής ο Κώστας Καρυωτάκης».

3 σχόλια:

  1. 1
    Ένα από τα πιο κλασικά στερεότυπα στην Ελληνική λογοτεχνία είναι αυτό του «καταθλιπτικού» Καρυωτάκη που έγραφε μόνο απαισιόδοξα ποιήματα που υπογράμμιζαν το μάταιο της ζωής και την κακία της ανθρώπινης φύσης. Σίγουρα το γεγονός πως αυτοκτόνησε στα 32 του σε συνδυασμό με τις διάφορες επιρροές του στα λίγα ποιήματα που πρόλαβε να εκδώσει συνέβαλαν στο να πάρει επικές και μονολιθικές διαστάσεις αυτή η εικόνα του μηδενιστή ποιητή που δεν ενδιαφέρεται για τίποτα άλλο πέρα από το θάνατο.
    Θα μπορούσε αυτό να ανατραπεί σε μεγάλο βαθμό κοιτάζοντας την ίδια του τη ζωή του, «Ἀφοῦ ἐδοκίμασα ὅλες τὶς χαρές, εἶμαι ἕτοιμος γιὰ ἕναν ἀτιμωτικὸ θάνατο.» όπως λέει στην τελευταία του επιστολή, την ποικιλία των ποιημάτων του, τις τεχνικές του καινοτομίες, τις πραγματικές αιτίες που αυτοκτόνησε, κτλ. Παρ’ όλα αυτά, είναι πιο ενδιαφέρον να αποδομηθεί αυτό το στερεότυπο με ένα από τα πιο προφητικά ποίηματα της ελληνικής λογοτεχνίας, ένα από τα πιο μεγαλειώδη κι ίσως αδικημένα πολιτικά ποιήματα που γράφτηκαν ποτέ.
    Έχει τελειώσει ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος κι η Αμερική δείχνει για πρώτη φορά -τόσο έντονα τουλάχιστον- την εξωστρέφειά της, η γερασμένη Ευρώπη με εμφανή τα σημάδια της παρακμής βλέπει για πρώτη φορά στη σύγχρονη ιστορία μια περιφερειακή δύναμη να ανακατεύεται τόσο ανοιχτά στην εξωτερική της πολιτική, στα κεκτημένα και στις αποικίες της. Ενορχηστρωτής αυτής της προσπάθειας είναι ο Γούντροου Ουίλσον, ο Αμερικάνος πρόεδρος που από τη μια χρηματοδοτούσε αντιεπαναστατικές εκστρατείες στη Σοβιετική Ένωση, κυριαρχούσε στην ευρωπαϊκή αγορά με δάνεια, έκανε επεκτατικές κινήσεις στη Λατινική Αμερική και την Άπω Ανατολή και ζητούσε περισσότερα λάφυρα από τη συνθήκη των Βερσαλλιών κι από την άλλη προμόταρε την Αμερική ως τη νέα Μεγάλη Δύναμη που θα διέφερε από τις προηγούμενες καθώς αυτή θα στηριζόταν στις αξίες της Ελευθερίας. Για να γίνει πιο πειστικός μάλιστα ζητούσε τον αφοπλισμό των κρατών, την ίδρυση ενός πρώιμου ΟΗΕ, την αυτονόμηση των αποικιών -που έλεγχαν οι ανταγωνιστές της φυσικά- και την αυτοδιάθεση των λαών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
    Την ίδια ώρα η Ελλάδα δεμένη στο άρμα της Δύσης καλοβλέπει τη νέα Μεγάλη Δύναμη και τις επιδιώξεις της και μεθυσμένη από τη Μεγάλη Ιδέα συμμετέχει στην Εκστρατεία τους στην Κριμαία για να επιστρέψει τον τσάρο στο θρόνο του. Το αποτέλεσμα; Πανωλεθρία. Χωρίς ουσιαστικό λόγο η Ελλάδα χάνει εκατοντάδες στρατιώτες, βλέπει τους πληθυσμούς της εκεί να φεύγουν αναγκαστικά από τη Σοβιετική Ένωση και κόβει μια για πάντα τις παραδοσιακές εμπορικές και γεωπολιτικές της σχέσεις με την περιοχή. Δεν είναι όμως μόνο αυτό. Τα αιτήματα του Αμερικάνου προέδρου για την αυτοδιάθεση των λαών στην Οθωμανική Αυτοκρατορία έβαλαν φωτιά και στις προσδοκίες των Ποντίων. Μια νέα προσπάθεια ξεκινά με την ψευδαίσθηση ότι η νέα Μεγάλη Δύναμη θα δείξει τον ανθρωπισμό που δεν έδειξαν οι άλλες και τα όνειρα των αλύτρωτων περιοχών θα πάρουν σάρκα και οστά. Τι έγινε στην πραγματικότητα; Η διαπραγματευτική θέση του Κεμάλ βελτιώνεται, τα στρατηγικά συμφέροντα με την οριστική νίκη των Μπολσεβίκων αλλάζουν, οι διαπραγματεύσεις στη Σύνοδο Ειρήνης του Παρισιού ναυαγούν παταγωδώς και τελικά ολοκληρώνεται η γενοκτονία 350 χιλιάδων Ποντίων από τους τσέτες. Την ίδια πάνω κάτω περίοδο στη Μικρά Ασία χάνονται 600 χιλιάδες άμαχοι Έλληνες και φεύγουν πρόσφυγες 1.500.000 από αυτούς για την παλιά Ελλάδα. Η Αμερική που ζητούσε την αυτοδιάθεση των λαών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπως κι οι παλιές παραδοσιακές δυνάμεις, είναι πια ανοιχτά με τον Κεμάλ. Με λίγα λόγια, τους ξεσήκωσαν και τους άφησαν να πεθάνουν…στο όνομα τής Ελευθερίας φυσικά.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. 2
    Ο Καρυωτάκης την ίδια εποχή αποφοιτά από τη Νομική σχολή, εκδίδει τα πρώτα του ποιήματα και διορίζεται στο Δημόσιο σε διάφορες θέσεις και περιοχές (Σύρος, Άρτα, Αθήνα), όπου κι υποφέρει. Η Ελλάδα έχει περάσει τη Μικρασιατική Καταστροφή και βρίσκεται σε βαθιά παρακμή, πολιτική αστάθεια και διαδοχικά βραχύβια πραξικοπήματα. Η Μεγάλη Ιδέα έχει καταρριφθεί με κρότο κι οι κύριοι εκφραστές της, η αστική τάξη δείχνει τη γύμνια και την ασχήμια της χωρίς κανένα αμπαλάρισμα πλέον. Ο Καρυωτάκης πολιτικοποιείται και ριζοσπαστικοποιείται. Το Γενάρη του 1928 εκλέγεται Γενικός Γραμματέας των Δημοσίων Υπαλλήλων της Αθήνας. Την ίδια ώρα γράφει σκληρά κείμενα για υπεξαιρέσεις διεθνών κονδυλίων που προοριζόταν για τους πρόσφυγες, την αυθαιρεσία των ανώτερων δημόσιων υπαλλήλων, την ανεπάρκεια του πολιτικού προσωπικού και των αστικών κομμάτων κι εκφράζει τη δυσφορία για το γεωπολιτικό κατάντημα της μεγαλοιδεατικής Ελλάδας και τα πεπραγμένα των Μεγάλων Δυνάμεων την προηγούμενη εποχή. Σε μια περίοδο σκληρών μαζικών πολιτικών διώξεων, μπαίνει στο στόχαστρο. Σκοπός η εξόντωση του. Μια σύντομη μετάθεση στην Πάτρα κι αμέσως μετά Πρέβεζα, «στη θλιβερώτερη επαρχία του θλιβερώτερου τόπου του κόσμου», ως δικηγόρος της Νομαρχίας με καθήκοντά του τη σύνταξη και τον έλεγχο των τίτλων κυριότητας των αγροτεμαχίων διανομής προς τους πρόσφυγες της Μικράς Ασίας. Πρώτα θα τυραννηθεί σκληρά από τον πρώην υπουργό Μιχάλη Κύρκο, ύστερα μια σκευωρία, πιέσεις, συκοφαντίες και τέλος…αυτοκτονία. Την ίδια περίοδο είχε εξοριστεί κι από τους καλλιτεχνικούς κύκλος από το τραστ των βενιζελικών ποιητών… ως απαισιόδοξος.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  3. 3
    Την ίδια εποχή που συνδικαλίζεται, τα βάζει με τους αστούς και γράφει τα σκληρά κείμενα κατά της εξουσίας εκδίδει και την τελευταία ποιητική του συλλογή «Ελεγεία και Σάτιρες» και το ποίημα που ξεχωρίζει είναι το «Στο άγαλμα της Ελευθερίας που φωτίζει τον κόσμο». Ο Καρυωτάκης με αριστοτεχνικό πολιτικό λόγο αναλύει τις αξίες της Ελευθερίας που ευαγγελίζεται αυτή η νέα Υπερδύναμη που έταζε αυτονομία στους λαούς και τελικά τους έστελνε στο στόμα του λύκου, στην προσφυγιά, το θάνατο, την φτώχεια και τη γενοκτονία. Βρίσκεται σε κομβικές θέσεις του Κράτους, ταξιδεύει, διαβάζει απόρρητα έγγραφα και ξένες εφημερίδες, καταλαβαίνει το παρόν και προβλέπει το μέλλον, αποδομεί το αμερικάνικο όνειρο πριν καλά καλά αυτό σχηματοποιηθεί κι αποτυπώνει το στίγμα που θα αφήσει η Αμερική στο σύμπαν της ιστορίας: Ένα θλιβερό πορτραίτο του Dorian Gray. Το κείμενο αυτό θα μελοποιηθεί από το Λουκά Θάνο και θα τραγουδηθεί μοναδικά από το Νίκο Ξυλούρη το 1980 και το δίσκο «Σάλπισμα». Αν έχετε παρευρεθεί σε πορεία του Πολυτεχνείου σίγουρα θα το έχετε ακούσει:
    ΣΤΟ ΑΓΑΛΜΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΠΟΥ ΦΩΤΙΖΕΙ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ
    Λευτεριά, Λευτεριά, σχίζει, δαγκάνει
    τους ουρανούς το στέμμα σου. Το φως σου,
    χωρίς να καίη, τυφλώνει το λαό σου.
    Πεταλούδες χρυσές οι Αμερικάνοι,
    λογαριάζουν πόσα δολλάρια κάνει
    σήμερα το υπερούσιο μέταλλό σου.
    Λευτεριά, Λευτεριά, θα σ’ αγοράσουν
    έμποροι και κονσόρτσια κ’ εβραίοι.
    Είναι πολλά του αιώνος μας τα χρέη,
    πολλές οι αμαρτίες, που θα διαβάσουν
    οι γενεές, όταν σε παρομοιάσουν
    με το πορτραίτο του Dorian Gray.
    Λευτεριά, Λευτεριά, σε νοσταλγούνε,
    μακρινά δάση, ρημαγμένοι κήποι,
    όσοι άνθρωποι προσδέχονται τη λύπη
    σαν έπαθλο του αγώνος, και μοχθούνε,
    και τη ζωή τους εξακολουθούνε,
    νεκροί που η καθιέρωσις τους λείπει.
    https://www.youtube.com/watch?v=vXDylyymmJw...

    ΑπάντησηΔιαγραφή

Tα σχόλια στο μπλοκ πρέπει να συνοδεύονται από ένα ψευδώνυμο, ενσωματωμένο στην αρχή ή το τέλος του κειμένου