Καρλ Μαρξ, Φρίντριχ Ενγκελς

Αλληλογραφία για το Κεφάλαιο

Α' τόμος

«Οσο καιρό υπάρχουν καπιταλιστές και εργάτες στον κόσμο, δεν έχει εμφανιστεί κανένα βιβλίο το οποίο να ήταν τέτοιας σημασίας για τους εργάτες όσο αυτό που έχουμε μπροστά μας. Η σχέση ανάμεσα στο κεφάλαιο και την εργασία, ο άξονας γύρω από τον οποίο περιστρέφεται ολόκληρο το σημερινό κοινωνικό μας σύστημα, αναπτύσσεται εδώ για πρώτη φορά επιστημονικά».

Ετσι ξεκινά ένα άρθρο παρουσίασης της έκδοσης του πρώτου τόμου του «Κεφαλαίου» από τον Φρ. Ενγκελς, στο φύλλο της 21ης Μάρτη 1868 της εφημερίδας «Demokratisches Wochenblatt», που εξέδιδε ο Βίλχελμ Λίμπκνεχτ.

Ποια είναι, όμως, η ιστορία συγγραφής αυτού του τόσο σημαντικού για τους εργάτες έργου; Μέσα από ποια μονοπάτια διαμορφώθηκε η αντίληψη του Κ. Μαρξ που αποκρυσταλλώνεται σε αυτό; Ποια θεωρητικά ζητήματα τον προβλημάτισαν σε αυτήν την πορεία και αποτέλεσαν αντικείμενο συζήτησης ανάμεσα σε εκείνον και τον Ενγκελς; Πόσα και ποια σχέδια άλλαξε ο Μαρξ για την έκδοση του «Κεφαλαίου»; Ποιος ο ρόλος του Ενγκελς στην έκδοση των τριών τόμων του «Κεφαλαίου»; Ποιον ρόλο έπαιξαν οι πολύ μεγάλες οικονομικές και οικογενειακές δυσκολίες, καθώς και τα προβλήματα υγείας που αντιμετώπισε ο Μαρξ; Ποιες τεχνικές σκαρφίστηκαν οι Μαρξ και Ενγκελς για να σπάσουν τη «συνωμοσία της σιωπής» με την οποία αντιμετώπισε η αστική κοινωνία την εμφάνιση του πρώτου τόμου του «Κεφαλαίου»;

Τις απαντήσεις σε αυτά και άλλα ερωτήματα μπορεί να ανιχνεύσει ο αναγνώστης στις σελίδες αυτής της νέας έκδοσης. Η «Σύγχρονη Εποχή» προχώρησε στη μετάφραση και έκδοση, για πρώτη φορά στα Ελληνικά, εκείνου του μέρους της αλληλογραφίας των Μαρξ και Ενγκελς που συνδέεται με τη συγγραφή και έκδοση του«Κεφαλαίου». Ετσι, για πρώτη φορά είναι διαθέσιμη στην ελληνική γλώσσα η αλληλογραφία στην οποία αποτυπώνεται το «εργαστήρι» της παραγωγής αυτού του «πιο σημαντικού βιβλίου για τους εργάτες». Ο Ελληνας αναγνώστης έχει, λοιπόν, για πρώτη φορά τη δυνατότητα να παρακολουθήσει βήμα βήμα την πορεία από τη σύλληψη της ιδέας περί της έκδοσης μίας «Κριτικής της πολιτικής και της πολιτικής οικονομίας» (το 1843) μέχρι την έκδοση του πρώτου τόμου του «Κεφαλαίου» από τον ίδιο τον Μαρξ (το 1867) και την έκδοση του δεύτερου και τρίτου τόμου του «Κεφαλαίου» μετά το θάνατο του Μαρξ, ύστερα από την επιμέλεια των σχετικών Χειρογράφων του από τον Ενγκελς (το 1885 και το 1894 αντίστοιχα).

Η έκδοση αυτή αποτελεί συνέχεια της εκδοτικής δραστηριότητας της «Σύγχρονης Εποχής» που είναι αφιερωμένη στον εορτασμό των 200 χρόνων από τη γέννηση του Καρλ Μαρξ (το 1818) και των 150 χρόνων από την πρώτη έκδοση του πρώτου τόμου του«Κεφαλαίου»(το 1867). Πιστό στο καθήκον του από την πρώτη στιγμή της ίδρυσής του, το εκδοτικό της «Σύγχρονης Εποχής» προσφέρει στο ελληνόφωνο κοινό άλλο ένα σημαντικό βιβλίο με κείμενα των θεμελιωτών της κομμουνιστικής κοσμοθεωρίας, συμβάλλοντας με αυτόν τον τρόπο στην περαιτέρω διάδοσή της.

Η έκδοση γίνεται σε δύο τόμους. Ο πρώτος τόμος περιλαμβάνει την αλληλογραφία που αναφέρεται κυρίως στον πρώτο τόμο του «Κεφαλαίου» και καλύπτει την περίοδο από 1 Αυγούστου 1846 μέχρι 6 Μάρτη 1868, ενώ ο δεύτερος τόμος περιλαμβάνει την αλληλογραφία που αναφέρεται κυρίως στο δεύτερο και τον τρίτο τόμο του «Κεφαλαίου» και ολοκληρώνεται με τις τελευταίες επιστολές του Ενγκελς το 1895, έτος του θανάτου του. Οι επιστολές που περιλαμβάνονται στη συλλογή καλύπτουν μισό αιώνα επιστημονικής έρευνας και πολιτικής δράσης.

Τα ζητήματα που αναδεικνύονται από τις επιστολές

Οι επιστολές ή τα αποσπάσματα επιστολών που περιλαμβάνονται στην έκδοση φωτίζουν σημαντικές πλευρές του «Κεφαλαίου» και της αντιπαράθεσης γύρω από αυτό, ενώ αναδεικνύουν την πορεία της σκέψης των Μαρξ και Ενγκελς κατά τη συγγραφή και επιμέλεια του υλικού των τριών τόμων του «Κεφαλαίου». Παράλληλα, φέρνουν στο προσκήνιο μια λιγότερο φωτισμένη, αλλά εξαιρετικά σημαντική πλευρά του άθλου της έκδοσης του «Κεφαλαίου», που δεν είναι άλλη από τις εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες κάτω από τις οποίες γράφτηκε και εκδόθηκε.

Στη διάρκεια της μακρόχρονης συνεργασίας τους, οι Κ. Μαρξ και Φρ. Ενγκελς αντάλλαξαν χιλιάδες επιστολές (ο αριθμός τους ξεπερνά τις 14.000). Στην παρούσα συλλογή περιλαμβάνονται πλήρεις επιστολές και αποσπάσματα επιστολών που διευκρινίζουν σύνθετα ζητήματα της οικονομικής θεωρίας του μαρξισμού, σημεία του «Κεφαλαίου» και των πρώιμων εκδοχών του έργου. Στις επιστολές φωτίζονται πλευρές της σκέψης των Μαρξ και Ενγκελς, αναδεικνύονται η διαλεκτική της κίνηση, οι σημαντικότερες πηγές και η εξέλιξη διαμόρφωσης και ανάπτυξης της οικονομικής θεωρίας του μαρξισμού. Παράλληλα, από τις επιστολές φαίνεται ότι η οικονομική σκέψη και θεωρία δεν αναπτύχθηκαν ανεξάρτητα από τη φιλοσοφία και την κοινωνική θεωρία - αντίθετα στηρίχτηκαν σε αυτές - ούτε σε κάποιο σχολαστικό κενό αέρος, μακριά από το κίνημα και τις διακυμάνσεις του, την έντονη και σχεδόν συνεχή προσπάθεια οργάνωσης της εργατικής τάξης.

Ο σύγχρονος αναγνώστης, μελετώντας την ακολουθία των επιστολών, θα μπορέσει να έρθει σε επαφή με τη διαδικασία διαμόρφωσης θεωρητικών θέσεων, κατά την εμφάνιση, εξέλιξη και τελική τους διατύπωση, να παρακολουθήσει την πορεία επεξεργασίας περισσότερο ή λιγότερο γνωστών ζητημάτων του μαρξισμού.

Πολλές από τις επιστολές περιέχουν πρωτότυπες διατυπώσεις σημαντικών θεωρητικών θέσεων, την πρωταρχική επεξεργασία πολλών ζητημάτων που έγιναν αντικείμενο περαιτέρω επεξεργασίας στα έργα των Μαρξ και Ενγκελς. Στις επιστολές γίνεται οξύτερη, σε σχέση με τα δημοσιευμένα κείμενά τους, κριτική και σχολιασμός προσώπων και καταστάσεων, επειδή στην αλληλογραφία δεν είχαν θέση η λογοκρισία ή άλλοι περιορισμοί, με συνέπεια οι Μαρξ και Ενγκελς να εκφράζονται ανεμπόδιστα.

Στην αλληλογραφία των Μαρξ και Ενγκελς αποκαλύπτονται η σταθερή πνευματική επικοινωνία και συνεργασία τους, η συντροφική, ειλικρινής και άμεση σχέση τους, καθώς και η παράλληλη πορεία ζωής, έρευνας και αγώνα που ακολούθησαν. Χαρακτηριστικό είναι το ακόλουθο απόσπασμα από την επιστολή του Μαρξ προς τον Ενγκελς τα χαράματα της 16ης Αυγούστου 1867, αμέσως μετά την ολοκλήρωση των εργασιών για την έκδοση του πρώτου τόμου του «Κεφαλαίου»: «Ετσι, αυτός ο τόμος είναι έτοιμος. Μόνο σε εσένα το χρωστάω που αυτό κατέστη δυνατό! Χωρίς τη δική σου αυτοθυσία για εμένα, θα μου ήταν αδύνατο να κάνω την τεράστια δουλειά που απαιτείται για τους 3 τόμους. Σε αγκαλιάζω γεμάτος ευγνωμοσύνη!».

Από τα κείμενα προβάλλουν η προσωπική σχέση των Μαρξ και Ενγκελς και ο καταμερισμός επιστημονικής - θεωρητικής εργασίας που είχαν εφαρμόσει. Παράλληλα, αναδεικνύονται το εύρος των επιστημονικών ερευνών (που επεκτεινόταν στη μελέτη των μαθηματικών, της γεωλογίας, της φυσικής, της τεχνικής κ.λπ.) αλλά και ο συνδυασμός αυτής της έρευνας με την πρακτική επαναστατική δράση και την οικοδόμηση του Κόμματος, με αποκορύφωμα την ίδρυση και τη λειτουργία της Διεθνούς Ενωσης Εργατών (Α' Διεθνής).

Τέλος, η αλληλογραφία δείχνει τη συνεχή αγωνία των Μαρξ και Ενγκελς σχετικά με τις εκάστοτε νέες εξελίξεις και τάσεις, την επίμονη εργασία μελέτης και ενσωμάτωσής τους στα οικονομικά και άλλα τους κείμενα. Αυτό φανερώνεται στις αλλαγές και προσθήκες που έκανε ο Μαρξ στις εκδόσεις και μεταφράσεις του πρώτου τόμου του «Κεφαλαίου» αλλά και στις αντίστοιχες προσθήκες του Ενγκελς κατά την επεξεργασία του δεύτερου και του τρίτου τόμου.

Με βάση τα παραπάνω, μπορούμε να πούμε ότι πρόκειται για ένα βιβλίο απαραίτητο σε όποιον θέλει να μελετήσει την πορεία της οικονομικής σκέψης του Κ. Μαρξ και του Φρ. Ενγκελς, να εμβαθύνει στη μαρξιστική πολιτική οικονομία και να αυξήσει την ικανότητα διείσδυσης στην - κρυμμένη στο «καθημερινό» μάτι - ουσία των φαινομένων και των τάσεων της καπιταλιστικής οικονομίας.