Ένα απείθαρχο χωριό

 δυο ολοκαυτώματα από τους ναζί κατακτητές 

και τους ντόπιους συνεργάτες τους

Το Μεσόβουνο ήταν ένα από τα πρώτα χωριά της ηπειρωτικής Ελλάδας που πήρε τα όπλα κατά των κατοχικών αρχών και ένα από τα πρώτα που γνώρισαν τα μαζικά αντίποινα της Βέρμαχτ, με δύο διαδοχικά ολοκαυτώματα και εκατοντάδες νεκρούς. Η έκθεση που συνέταξε ο δωσίλογος, διορισμένος από τους Γερμανούς, νομάρχης Κοζάνης, Γεωργαντάς, μιλάει από μόνη της:
«Οι κάτοικοι του χωρίου τούτου, διατελούσιν εις εντελώς απολίτιστον κατάστασιν, τα δε 90% τούτων τυγχάνουσι κομμουνισταί εκ των μάλλον επικινδύνων».

Το Μεσόβουνο, ένα ορεινό χωριό του Νομού Κοζάνης κατοικείται από πρόσφυγες του Πόντου. Στην πατρίδα τους ζούσαν στα βουνά και ασχολούνταν, κυρίως, με την κτηνοτροφία. Κανένας τους δεν υπηρέτησε στον τουρκικό στρατό. Μετά τη σοσιαλιστική επανάσταση στη Ρωσία το 1917 και την εγκατάστασή τους στην Ελλάδα, πολλοί έφεραν μαζί τους και τις προοδευτικές τους ιδέες. Γι’ αυτό και πλήρωσαν ακριβά με διώξεις και φυλακίσεις στην περίοδο της βασιλομεταξικής δικτατορίας.

Πολέμησαν στον ελληνοϊταλικό πόλεμο του 1940-41 στην Αλβανία και μετά την επιστροφή τους στο Μεσόβουνο, όχι μόνο κράτησαν τα όπλα τους, αλλά περιμάζεψαν και άλλα καθώς και πυρομαχικά. Βαριά πυροβόλα που είχαν εγκαταλειφθεί στην περιοχή τους από το 50ο Σύνταγμα Πεζικού, που γύριζε από την Αλβανία, αχρηστεύτηκαν, ενώ τα βλήματα θάφτηκαν, αλλά αχρηστεύτηκαν κι αυτά από την υγρασία.

Το καλοκαίρι του 1941 έφθασαν στο χωριό τους τα μαντάτα για τις δυο ένοπλες ομάδες, που βρίσκονταν στα βουνά της Κεντρικής Μακεδονίας, «Αθανάσιος Διάκος» και «Οδυσσέας Ανδρούτσος» και για την ύπαρξη της οργάνωσης «Ελευθερία», που είχε ιδρυθεί στη Θεσσαλονίκη με πρωτοβουλία των κομμουνιστών.

Το οπλισμένο Μεσόβουνο από τις πρώτες μέρες της φασιστικής κατοχής απασχόλησε τόσο τους Γερμανούς όσο και τη Νομαρχία και τη Χωροφυλακή. Παρ’ όλες όμως τις προσπάθειές τους και κυρίως της Χωροφυλακής δεν μπόρεσαν να βρουν και να τους πάρουν τον οπλισμό. Γι’ αυτό στις αρχές Οκτώβρη 1941 ισχυρές δυνάμεις Γερμανών και χωροφυλάκων επιτέθηκαν κατά των Μεσοβουνιωτών, που είχαν οχυρωθεί γύρω στο χωριό. Η μάχη κράτησε ως το απόγευμα, οπότε έφθασαν νέες ενισχύσεις και οι μαχητές του Μεσόβουνου αναγκάστηκαν να συμπτυχθούν προς το Βέρμιο και από κει, εγκαταλείποντας τον οπλισμό τους, διασκορπίστηκαν στις πόλεις Νάουσα, Σκύδρα, Έδεσσα, Αρδαία, ενώ οι αρχές κατοχής έβγαλαν ανακοινώσεις, που προσπαθούσαν με δελεαστικές προτάσεις να ξεγελάσουν τους Μεσοβουνιώτες να γυρίσουν στα σπίτια τους και «δεν έχουν τίποτε να φοβηθούν». Παράλληλα, δύναμη 100 χωροφυλάκων εγκαταστάθηκε στο χωριό και φρουρούσε τις διαβάσεις εισόδου και εξόδου του.

Στη σύγκρουση Γερμανοχωροφυλάκων και Μεσοβουνιωτών πιάστηκε τραυματισμένος ο Θόδωρος Ακριτίδης (ψευδώνυμο Κουκούλας) και εκτελέστηκε μπροστά στα μάτια των κατοίκων και του πατέρα του. Έτσι το Μεσόβουνο είχε το πρώτο θύμα του στον αγώνα κατά των Γερμανών κατακτητών και των συνεργατών τους χωροφυλάκων.

Οι Γερμανοί, αφού διέλυσαν τους 150 περίπου ένοπλους Μεσοβουνιώτες, ανέθεσαν στις «ελληνικές» αρχές να ολοκληρώσουν το έγκλημά τους σε βάρος των αγωνιστών του Μεσόβουνου. Η Νομαρχία Κοζάνης, μαζί με δύναμη, χωροφυλακής που είχε εγκατασταθεί στο χωριό, κατάφεραν να μεταπείθουν τους κατοίκους να γυρίσουν σπίτια τους, υποσχόμενοι σ’ αυτούς πως δεν θα πάθουν τίποτε, εκτός από 12 κομμουνιστές Μεσοβουνιώτες, τους οποίους είχαν επικηρύξει και τους αναζητούσαν για να τους συλλάβουν.

Το μνημείο στο Μεσόβουνο Κοζάνης

Οι προδότες «Έλληνες» κατάφεραν να διασπάσουν τους Μεσοβουνιώτες. Οι διαπραγματεύσεις και οι ζυμώσεις για να καμφθούν οι Μεσοβουνιώτες και να γυρίσουν στα σπίτια τους κράτησαν ως τις 22 Οκτώβρη 1941. Τη νύχτα, επωφελούμενος από το σκοτάδι ένας από τους επικηρυγμένους κατέβηκε κρυφά στο χωριό του για να ειδοποιήσει τους συμπατριώτες του να μη δώσουν βάση στις υποσχέσεις των Γερμανών και των συνεργατών τους και να προσπαθήσουν να διαφύγουν. Δυστυχώς, δεν μπόρεσε να φέρει σε πέρας την αποστολή του, γιατί άλλους δεν μπόρεσε να συναντήσει και άλλους που συνάντησε δεν μπόρεσε να τους πείσει. Το επόμενο βράδυ Γερμανοχωροφύλακες κύκλωσαν το χωριό και συνέλαβαν μαζί με τα γυναικόπαιδα και τους άντρες. Τα γυναικόπαιδα τα συγκέντρωσαν στο σχολείο και την εκκλησία του χωριού, ενώ τους άντρες, από 16 χρόνων και πάνω, σε ένα χωράφι έξω από το χωριό.

Λένε πως το αρχικό τους σχέδιο ήταν να τους σκοτώσουν όλους. Μετά όμως άλλαξαν γνώμη. Εκτόπισαν τα γυναικόπαιδα στην Πτολεμαΐδα και αφού έδεσαν τα χέρια των αντρών τους ετοίμαζαν για εκτέλεση. Τότε όλοι οι άντρες κατάλαβαν πως είχαν εξαπατηθεί και οι πιο τολμηροί πρότειναν να ορμήσουν πάνω στους οπλισμένους φονιάδες – Γερμανούς και χωροφύλακες – και ό, τι θέλει ας γίνει. Εκεί οι γνώμες τους διχάστηκαν, γιατί μερικοί φοβήθηκαν πως αν κάνουν γιουρούσι οι Γερμανοί θα εφαρμόσουν αντίποινα κατά των γυναικόπαιδων που δεν γνώριζαν πού τα είχαν οδηγήσει. Φαίνεται, όμως, πως ένας μεγάλος αριθμός Μεσοβουνιωτών επιχείρησε την έφοδο γι’ αυτό και τα κορμιά τους βρέθηκαν διασκορπισμένα στους δρόμους του χωριού αλλά και στον κάμπο, όπως επιχειρούσαν να διαφύγουν, από τον εχθρικό κλοιό. Αυτά επιβεβαιώθηκαν και από τους άντρες που επιστρατεύτηκαν από τα γύρω χωριά για να μαζέψουν και να θάψουν σε δύο ομαδικούς τάφους τα πτώματα των δολοφονημένων Μεσοβουνιωτών.

Μετά τη σφαγή των 140 (κατ’ άλλους 143 και άλλους 156) Μεσοβουνιωτών οι Γερμανοί πυρπόλησαν το χωριό, που καιγόταν 3 μέρες τα σπίτια, οι στάβλοι και τα μαντριά με τα ζωντανά που βρίσκονταν μέσα.

Από το σύνολο των κατοίκων από τη σφαγή της 23 του Οκτώβρη 1941 επέζησαν μόνο γυναικόπαιδα, και ορισμένοι γέροι.

Στη μνήμη των θυμάτων των ξένων και ντόπιων φασιστών

Επιβάλλεται να υπογραμμιστεί ο ανέντιμος και αντιπατριωτικός ρόλος που έπαιξαν η Χωροφυλακή και ορισμένοι άλλοι για να μεταπείσουν τους Μεσοβουνιώτες να κατέβουν στο χωριό και να παραδώσουν τα όπλα, δίνοντάς τους την υπόσχεση, πως δεν θα πάθουν τίποτε.
20 περίπου μέρες κράτησαν οι διαπραγματεύσεις στις οποίες βασικό ρόλο έπαιξαν η Χωροφυλακή, που είχε εγκατασταθεί στο χωριό, ο πρώην βουλευτής Προκοπίδης Κοσμάς κ.ά., που μετέφεραν τις γερμανικές δελεαστικές προτάσεις στους Μεσοβουνιώτες. Αντίθετα, ο αρχηγός τους δάσκαλος, έφεδρος υπολοχαγός, Αλέκος Χατζητάσκος, πρότεινε να μην δώσουν πίστη στα μηνύματα και τις υποσχέσεις των Γερμανών και να τον ακολουθήσουν στο βουνό.

Κι όταν οι χωροφύλακες του Σταθμού είδαν πως το σύνολο σχεδόν των χωρικών κατέβηκε και ενώ προσποιούνταν τους αδιάφορους, ειδοποίησαν τους Γερμανούς.
Μερικές ακόμη συγκλονιστικές λεπτομέρειες της σφαγής:

Στις 22 προς 23 του Οκτώβρη 1941 ισχυρές γερμανικές δυνάμεις, που ξεκίνησαν από Κοζάνη, Έδεσσα, Θεσσαλονίκη κύκλωσαν τα ξημερώματα το Μεσόβουνο κι άρχισαν τις συλλήψεις, ενώ παράλληλα συγκέντρωσαν τα γυναικόπαιδα κοντά στο χώρο, που είχαν επιλέξει για την εκτέλεση. Γύρω-γύρω στήσαν τα πολυβόλα και περίμεναν τη διαταγή «πυρ»! Ο Πέτρος Πολυχρονίδης, που δεν είχε πια καμμιά αμφιβολία για τους σκοπούς των Γερμανών, πήρε το θάρρος και τους λέει: «Παιδιά τι κοιτάζετε; Σε λίγο θα μας σκοτώσουν όλους, ας κάνουμε ένα γιουρούσι και όσοι γλυτώσουν». Ο ίδιος το αποφάσισε και γλύτωσε. 150 περίπου άνδρες θέρισαν τα γερμανικά πολυβόλα. Τις απορφανισμένες οικογένειες εκτόπισαν στην Πτολεμαΐδα και αλλού εγκαταλείποντάς τες στο έλεος.

Βαριά ευθύνη βαρύνει όλους τους συνεργάτες των φασιστών, που συνέργησαν στη διάπραξη του στυγερού αυτού εγκλήματος.
  

Μεσόβουνο Κοζάνης: Ένα χωριό – δυο ολοκαυτώματα

από τους ναζί κατακτητές και τους ντόπιους συνεργάτες τους

Το 1944 έγινε και δεύτερη σφαγή στο Μεσόβουνο.

Στις 23 του Απρίλη 1944 πολύ ισχυρές δυνάμεις Γερμανών και ΠΑΟτζήδων** συνεργατών τους κύκλωσαν το Βέρμιο απ’ όλες τις μεριές και ενήργησαν «εκκαθαριστικές» επιχειρήσεις. Το Μεσόβουνο υπεράσπιζαν δύο διμοιρίες του ΕΛΑΣ. Η μία αποτελούνταν από 28 Ρώσους και έναν Πολωνό και ονομάζονταν διμοιρία των ξένων ή διεθνής διμοιρία και μία άλλη από Έλληνες. Τα δύο αυτά τμήματα πολέμησαν ηρωικά. Προξένησαν σοβαρές απώλειες στους εχθρούς μα έχασαν κι αυτά 4 Ρώσους αγωνιστές. Άγνωστο πόσοι ακόμα ΕΛΑΣίτες σκοτώθηκαν. Όταν οι Γερμανοί και οι ΠΑΟτζήδες μπήκαν στο χωριό και συνέλαβαν 230-240 άτομα, κυρίως γυναικόπαιδα, γέρους και γριές, τα έβαλαν μέσα στα σπίτια και τα έκαιγαν. Ακόμα άλλα 35-60 γυναικόπαιδα, άγνωστο πόσα ακριβώς ήταν, τα συνέλαβαν πάνω στο δάσος και τα εκτέλεσαν στις πλαγιές του Βερμίου στην περιοχή του Αγίου Παύλου και Πέτρου και στη θέση Ωρολογά ή Παληκαρά όπως λέγεται. Η μανία με την οποία οι φασίστες ντόπιοι και ξένοι εκτέλεσαν τα θύματά τους δεν περιγράφεται. Ερεύνησαν το χωριό και τη γύρω ορεινή περιοχή και σκότωσαν όποιον έβρισκαν. Το Μεσόβουνο δοκιμάστηκε για δεύτερη φορά και είχε δεκάδες θύματα.

*Έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ «Έπεσαν για την ζωή»

**ΠΑΟ (Πανελλήνια Απελευθερωτική Οργάνωση). Βαθύτατα αντικομμουνιστική οργάνωση, επικέντρωσε την «αντιστασιακή» της δράση, περισσότερο κατά του ΕΑΜ παρά κατά του κατακτητή, γεγονός που επισημάνθηκε και από τους Αγγλους. Στο όνομα της «πάλης κατά του κομμουνισμού» ορισμένα τμήματά της συνεργάστηκαν ανοικτά στην πορεία με τις δυνάμεις κατοχής.



 Κατιούσα