Εβδομήντα πέντε χρόνια από τον ηρωικό Δεκέμβρη του 1944

Σημαντικές στιγμές της ένοπλης αναμέτρησης όπως καταγράφονται στο Λεύκωμα της ΚΟ Αττικής του ΚΚΕ που παρουσιάζεται την Κυριακή 15/12

«Γεμίστε την Αθήνα με οδοφράγματα» (από το Λεύκωμα της ΚΟ Αττικής του ΚΚΕ για τον Δεκέμβρη)

Τις μέρες της Απελευθέρωσης από τους Γερμανούς (12 Οκτώβρη 1944) στην Ελλάδα είχε διαμορφωθεί επαναστατική κατάσταση.
Το ΕΑΜ κυριαρχούσε, ενώ ο αστικός κρατικός μηχανισμός ήταν σμπαραλιασμένος. Η αστική κυβέρνηση που είχε δημιουργηθεί βρισκόταν στην Αίγυπτο και οι Εγγλέζοι δεν είχαν καταφθάσει ακόμα στην Ελλάδα.Παράλληλα, όμως, γεγονός είναι ότι το ΚΚΕ, παρά την τεράστια συνεισφορά και τον πρωταγωνιστικό ρόλο του, αντί να επιχειρήσει την κατάκτηση της εξουσίας, είχε οδηγηθεί στην υπαγωγή του ΕΛΑΣ στο εγγλέζικο στρατηγείο της Μ. Ανατολής (5 Ιούλη 1943) και αργότερα στις Συμφωνίες του Λιβάνου (20 Μάη 1944) και της Καζέρτας (26 Σεπτέμβρη 1944).
Το κρίσιμο ζήτημα που έθετε η πολιτική πραγματικότητα ήταν το θέμα της πολιτικής εξουσίας. Για το σκοπό αυτόν ο Εγγλέζος πρωθυπουργός Τσόρτσιλ απέσυρε στρατιωτικές δυνάμεις από το μέτωπο της Ιταλίας κατά των Γερμανών και τις έφερε στην Αθήνα, γιατί η ελληνική αστική τάξη δεν μπορούσε μόνη της να επιβληθεί. Και, όπως ομολόγησε ο ίδιος, «τα αγγλικά στρατεύματα πραγματοποίησαν εισβολή στην Ελλάδα, η οποία δεν υπαγορευόταν από πολεμική αναγκαιότητα...».
Με την έλευση της κυβέρνησης Γ. Παπανδρέου στην Ελλάδα, ο αστικός πολιτικός κόσμος, η άρχουσα τάξη και οι Αγγλοι ζητούσαν επίμονα τη διάλυση του ΕΛΑΣ και της Λαϊκής Πολιτοφυλακής και επέμεναν στη διατήρηση των ένοπλων σωμάτων, της Ορεινής Ταξιαρχίας και του Ιερού Λόχου.

Την 1η του Δεκέμβρη, ο Σκόμπι κοινοποίησε στον ΕΛΑΣ προκήρυξη, που καθόριζε ημερομηνία έναρξης της αποστράτευσης των ανταρτικών δυνάμεων την 10η του Δεκέμβρη. Ταυτόχρονα, ο Γ. Παπανδρέου συγκαλούσε την κυβέρνηση, χωρίς τους υπουργούς του ΕΑΜ, και αποφάσιζε την άμεση διάλυση της Λαϊκής Πολιτοφυλακής σε πολλές περιφέρειες της χώρας. Την ίδια μέρα, παραιτήθηκαν από την κυβέρνηση οι υπουργοί του ΚΚΕ και του ΕΑΜ.

Ο χάρτης με τα αστυνομικά τμήματα που είχαν καταληφθεί

στη διάρκεια του Δεκέμβρη του 1944

 (από το Λεύκωμα της ΚΟ Αττικής του ΚΚΕ για τον Δεκέμβρη)

Μπροστά σ' αυτήν την κατάσταση, το ΕΑΜ και το ΚΚΕ κάλεσαν το λαό της Αθήνας και του Πειραιά σε συλλαλητήριο στις 3 του Δεκέμβρη. Με αυτόν τον τρόπο και με την κήρυξη γενικής απεργίας για τη Δευτέρα 4 Δεκέμβρη απάντησε στο τελεσίγραφο του Εγγλέζου στρατηγού Σκόμπι να αρχίσει σε δέκα μέρες η αποστράτευση του ΕΛΑΣ και στην απόφαση της κυβέρνησης Γ. Παπανδρέου να διαλύσει την Εθνική Πολιτοφυλακή. Δύο μέρες πριν από το συλλαλητήριο παραιτήθηκαν οι 5 υπουργοί και ο ένας υφυπουργός, οι οποίοι, μετά τη Συμφωνία του Λιβάνου, συμμετείχαν στην κυβέρνηση εκπροσωπώντας το ΚΚΕ, το ΕΑΜ και την ΠΕΕΑ.
Το συλλαλητήριο απαγορεύτηκε. Αλλά έγινε. Στις 3 του Δεκέμβρη του 1944 στην πλατεία Συντάγματος χιλιάδες λαού συμμετείχαν σε μια τεράστια ειρηνική πορεία, προκειμένου να παρεμποδίσουν τα σχέδια της ελληνικής πλουτοκρατίας που στηριζόταν στο στρατό των Αγγλων ιμπεριαλιστών. Οι χωροφύλακες του Εβερτ χτύπησαν το συλλαλητήριο. Οι πρώτοι 21 νεκροί και 140 τραυματίες του Δεκέμβρη ήταν γεγονός. Ομως, οι συγκεντρωμένοι πραγματοποίησαν το συλλαλητήριο περνώντας ανάμεσα στα πυρά και στα εγγλέζικα τανκς.

Η συμβολή των εικαστικών στον Δεκέμβρη

Στις 4 του Δεκέμβρη, η αδούλωτη Αθήνα και ο αδάμαστος Πειραιάς σηκώθηκαν στο πόδι, για να συνοδέψουν στην τελευταία τους κατοικία τα θύματα της μονόπλευρης, από τη μεριά της άρχουσας τάξης, ένοπλης βίας και να απαιτήσουν την άμεση παραίτηση της αιματοβαμμένης κυβέρνησης. Και αυτή η πορεία χτυπήθηκε με όπλα.Η σύγκρουση επεκτάθηκε και γενικεύτηκε. Στις 33 μέρες των μαχών της Αθήνας και του Πειραιά, το ΚΚΕ, το ΕΑΜ, ο ΕΛΑΣ έγραψαν λαμπρές σελίδες. Ο ηρωισμός, η αυτοθυσία έφτασαν στο επίπεδο που χαρακτηρίζει κάθε μαχόμενο λαϊκό κίνημα που έχει το δίκιο με το μέρος του. «Ολοι στις επάλξεις του αγώνα. Ολοι στα οδοφράγματα», ήταν το διάγγελμα της ΚΕ του ΕΛΑΣ.

***

Κατά τις 33 μέρες των μαχών της Αθήνας και του Πειραιά ο ΕΛΑΣ, μπροστά στη συντριπτική υπεροπλία του αντιπάλου, διέθετε 3.000 τουφέκια, 300 αυτόματα όπλα και 500 πιστόλια κάθε μορφής και είδους.
Στα μέσα Δεκέμβρη διέθετε μόλις 2.400 τουφέκια, κυρίως κατάλοιπα του ελληνοϊταλικού πολέμου και λάφυρα του απελευθερωτικού αγώνα, εκ των οποίων τα 300 χωρίς καν φυσίγγια. Εθελοντές, για να επανδρώσουν τον λαϊκό στρατό, υπήρχαν χιλιάδες. Οχι όμως και ο αντίστοιχος οπλισμός.
Ωστόσο, έδωσε δεκάδες μάχες, σημειώνοντας σημαντικές νίκες, από την Κηφισιά έως το μέτωπο της Καισαριανής - Βύρωνα, έως το Παγκράτι, την Ομόνοια και το Θησείο, έως το Φάληρο και τη Δραπετσώνα, όπου αντιπαραβαλλόταν το αγωνιστικό φρόνημα και ήθος του ένοπλου λαού με την υπεροπλία του αντιπάλου.

Από τις πλέον σφοδρές μάχες που έδωσε ο ΕΛΑΣ ήταν αυτή κατά του Συντάγματος Χωροφυλακής Μακρυγιάννη, που ξεκίνησε στις 6 Δεκέμβρη. Το Σύνταγμα Χωροφυλακής Μακρυγιάννη αποτελούσε ένα άριστα οχυρωμένο (και πρόσφατα ενισχυμένο) κτιριακό συγκρότημα στους πρόποδες της Ακρόπολης, που συγκέντρωνε δύναμη 1.100 ανδρών. Επικεφαλής της άμυνάς του ήταν ο πρώην διοικητής των Ταγμάτων Ασφαλείας Λακωνίας, Κ. Κωστόπουλος (για τον οποίο εκκρεμούσε δίκη για δωσιλογισμό). Η επίθεση του ΕΛΑΣ ξεκίνησε το πρωί και ήταν ορμητική, σαρωτική. Ενα μετά από το άλλο, οι ΕΛΑΣίτες εξουδετέρωσαν όλα τα οχυρωμένα κτίρια και τις φρουρές γύρω από το Σύνταγμα έως τις 10 π.μ. και ετοιμάστηκαν για το κυρίως πλήγμα. Ο ηρωισμός μαχητών και άμαχων σε αυτήν την υπερπροσπάθεια ήταν αφάνταστος:«Νομίζει κανείς πως βράζει η γη. Ο ΕΛΑΣ, παρά τις μεγάλες απώλειες που έχει, από την πρώτη στιγμή πολεμάει με απερίγραπτη γενναιότητα (...) Στο μεταξύ, από τις ηρωικές συνοικίες μας ξεκινάει μια άλλη φάλαγγα, μια φάλαγγα χωρίς ντουφέκια και αυτόματα (...) Είν' ο Λαός που πάει να βοηθήσει τον μαχόμενο Στρατό του».

Ο συσχετισμός στρατιωτικών δυνάμεων

Μπροστά σε αυτήν την ορμή, το Σύνταγμα του Μακρυγιάννη ήταν πια πολύ κοντά στην παράδοση, αν δεν υπήρχε η καθοριστική επέμβαση των Βρετανών, που στις 11 π.μ. έσπευσαν με άρματα μάχης και καμιόνια του Ερυθρού Σταυρού με πρόσχημα τη μεταφορά των τραυματιών (στην πραγματικότητα όμως είχαν ενισχύσεις σε άνδρες και πυρομαχικά). Ο κλοιός του ΕΛΑΣ στου Μακρυγιάννη συνεχίστηκε για αρκετές μέρες ακόμη. Ωστόσο, η κατάληψη της Ακρόπολης από τους Βρετανούς και η τοποθέτηση βαρέων όπλων έφεραν τον ΕΛΑΣ σε εξαιρετικά μειονεκτική θέση.
Ταυτόχρονα, εκδηλώθηκε επίθεση της Ορεινής Ταξιαρχίας (με την υποβοήθηση βρετανικών αρμάτων μάχης και αεροπορίας) από τα Κουπόνια (Ζωγράφου) εναντίον της Καισαριανής, γεγονός που οδήγησε στην απόσπαση δύο ταγμάτων από το μέτωπο του Μακρυγιάννη και την αποδυνάμωση της επιθετικής ικανότητας του ΕΛΑΣ (που υπολειπόταν ήδη σε δυνάμεις σε σχέση με τον αντίπαλο).
Η πολιορκία συνεχίστηκε, αν και ήταν φανερό πλέον ότι ο στόχος της κατάληψής του δεν ήταν εφικτός, με τις υπάρχουσες δυνάμεις του ΕΛΑΣ.

Στην Καισαριανή, η τρομακτική δύναμη πυρός του αντιπάλου εκμηδενίστηκε μπροστά στην αποφασιστικότητα του λαϊκού κινήματος, σε μια μάχη που διήρκεσε 6 ολόκληρες ώρες. Δίκαια ο «Ριζοσπάστης» χαρακτήριζε την επόμενη μέρα την Καισαριανή ως «το Στάλινγκραντ της Ελλάδας»! Ετσι δημιουργήθηκε το μέτωπο της Καισαριανής, που κράτησε 25 μέρες.
Ιδιαίτερα σημαντική υπήρξε επίσης η άλωση της Σχολής Ευελπίδων (σημερινά Δικαστήρια), στις 11 Δεκέμβρη, όπου οι μάχες σώμα με σώμα, όροφο τον όροφο, υπήρξαν σφοδρότατες και διήρκεσαν πολλή ώρα. Στη διάρκεια της σύγκρουσης συνέβη ένα συγκλονιστικό γεγονός. Δεκαπέντε Ευέλπιδες αρνήθηκαν να πολεμήσουν κατά του ΕΛΑΣ. Ο επικεφαλής λοχαγός τους έστησε μπρος στα πολυβόλα και τους απείλησε με εκτέλεση, αν δεν δέχονταν να πολεμήσουν. Οι Ευέλπιδες αρνήθηκαν και πάλι και εκτελέστηκαν.

Την ίδια μέρα, οι Βρετανοί κατάφεραν να ανακαταλάβουν την πτέρυγα του Νοσοκομείου «Συγγρός» που κατείχε ο ΕΛΑΣ και αυτό έπειτα από έναν ανελέητο βομβαρδισμό, που μετέτρεψε το κτίριο σε ερείπια. Κινδυνεύοντας να θαφτεί κυριολεκτικά στα συντρίμμια, ο ΕΛΑΣ αναγκάστηκε να εκκενώσει το νοσοκομείο. Την υποχώρηση των συναγωνιστών τους κάλυψαν παλικαρίσια μόλις δύο ΕΛΑΣίτες, που με λιγοστές χειροβομβίδες κράτησαν πίσω τα τανκς. Η «σφήνα» πάντως, που είχε δημιουργήσει ο ΕΛΑΣ στο «Συγγρός», διατηρήθηκε έως και τα τέλη Δεκέμβρη.
Σημαντική ήταν ακόμα η νίκη του ΕΛΑΣ κατά των βρετανικών εγκαταστάσεων στα «Παραπήγματα» (σήμερα περιοχή Πάρκου Ελευθερίας), στις 12 Δεκέμβρη, όπου έδρευε ισχυρή στρατιωτική δύναμη, συνεπικουρούμενη από τανκς και πυροβολικό. Επειτα από πολύωρη μάχη, που κράτησε έως τις πρωινές ώρες της επόμενης μέρας, ο ΕΛΑΣ επικράτησε, πιάνοντας 200 περίπου Βρετανούς αιχμαλώτους και αρκετό οπλισμό.

Στις 19 Δεκέμβρη ο ΕΛΑΣ πέτυχε ένα ακόμα ισχυρό χτύπημα κατά των Βρετανών, καταλαμβάνοντας το Αρχηγείο της βρετανικής Αεροπορίας, που στεγαζόταν στο ξενοδοχείο «Σέσιλ», στην Κηφισιά. Πάνω από 500 Βρετανοί αιχμαλωτίστηκαν από τον ΕΛΑΣ.
Απαράμιλλος υπήρξε ο ηρωισμός:
-- Των μαχητών του λόχου Σπουδαστών «Λόρδος Βύρων» (υπό τη διοίκηση των Μ. Ζαχαρία και Γρ. Φαράκου) στη μάχη του Πολυτεχνείου (5-6 Δεκέμβρη) και των Εξαρχείων (1-2 Γενάρη 1945).
-- Της διμοιρίας των ανταρτοΕΠΟΝιτών, που με δυναμική έφοδο κατέλαβε τον άρτια οχυρωμένο και πολλαπλάσια υπερασπιζόμενο λόφο του Αράπη (Καισαριανή, 12 Δεκέμβρη).
-- Των 15 ΕΛΑΣιτών, που με επικεφαλής τον καπετάνιο του Τάγματος Καισαριανής Ορέστη και τον διοικητή του 3ου Λόχου Βουτυρά πολέμησαν περικυκλωμένοι μέχρι την τελευταία σφαίρα (13 Δεκέμβρη). Σύμφωνα με την ιατροδικαστική έκθεση, το πτώμα του καπετάν Ορέστη είχε 50 χτυπήματα από μαχαίρι στο στήθος και το κεφάλι.
-- Των 30 ΕΛΑΣιτών υπερασπιστών της Καστέλλας, που έπεσαν όλοι μαχόμενοι επί ώρες σώμα με σώμα (16 Δεκέμβρη).
-- Των ΕΛΑΣιτών υπερασπιστών του εργοστασίου «ΦΙΞ», που χρειάστηκε να εμβολιστεί με άρματα μάχης, για να καμφθεί η αντίστασή τους (17 Δεκέμβρη).
-- Των ΕΛΑΣιτών μαχητών της Ομόνοιας, που προτίμησαν να θαφτούν στα χαλάσματα των βομβαρδισμών, παρά να παραδοθούν (2 Γενάρη 1945). Τα παραδείγματα είναι πολλά.

Ενεργή λαϊκή υποστήριξη

Καταλυτική υπήρξε επίσης η μαζική, ενεργή υποστήριξη του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ από τις λαϊκές μάζες. Ο λαός ρίχτηκε με αυτοθυσία και ηρωισμό στη μάχη των οδοφραγμάτων (μόνο στον Πειραιά στις 5-6 Δεκέμβρη υψώθηκαν σχεδόν 2.000 οδοφράγματα), στη στελέχωση των λαϊκών οργανώσεων, στη στήριξη των λαϊκών επιτροπών, των δικτύων - δομών Υγείας κ.λπ.

Οι λαϊκές επιτροπές συγκρότησαν πράγματι ένα αξιοθαύμαστο δίκτυο καταγραφής, συγκέντρωσης και διανομής των διαθέσιμων αποθεμάτων της πρωτεύουσας. Χιλιάδες τρόφιμα και είδη πρώτης ανάγκης μοιράστηκαν στις λαϊκές συνοικίες, εκατοντάδες συσσίτια οργανώθηκαν για τα παιδιά, τους άπορους, τους πρόσφυγες των βομβαρδισμών κ.λπ.

Ακόμη, καθώς ο αριθμός των τραυματιών μεταξύ των μαχητών αλλά και των αμάχων αυξανόταν συνεχώς, οργανώθηκαν δεκάδες νοσοκομειακές μονάδες από τις πρώτες κιόλας μέρες των μαχών, στις οποίες συμμετείχαν εθελοντικά εκατοντάδες γιατροί, νοσοκόμοι και νοσοκόμες, καθώς και ανειδίκευτοι πολίτες που αυτόκλητα έσπευδαν να βοηθήσουν την υπόθεση του αγώνα, όπως μπορούσε ο καθένας, μέρα και νύχτα.

Γύρω τους εκτεινόταν ένα ευρύ και καλά οργανωμένο δίκτυο τραυματιοφορέων, που με κίνδυνο της ζωής τους και πενιχρά - συχνά αυτοσχέδια - μέσα έφεραν σε πέρας το έργο της διακομιδής των τραυματισμένων. Ο εξοπλισμός των μονάδων γινόταν με ευθύνη των λαϊκών οργανώσεων, ενώ τα
πάντα προέρχονταν από προσφορές. Η καθαριότητα και η λειτουργία τους υπήρξαν υποδειγματικές.

Οι γυναίκες στην πρώτη γραμμή

Τόσο στις λαϊκές μαζικές οργανώσεις όσο και στα μάχιμα τμήματα του ΕΛΑΣ διακρίθηκαν τον Δεκέμβρη πολλές γυναίκες, που ήδη από την περίοδο της Κατοχής είχαν ενταχθεί μαζικά στο ΚΚΕ, στο ΕΑΜ - ΕΛΑΣ.

Ηδη από τις 6 Δεκέμβρη και καθώς οι συγκρούσεις γενικεύονταν, οι γυναίκες προσέτρεχαν να ενταχτούν στα μάχιμα τμήματα, δίχως ωστόσο αυτό να είναι εύκολα εφικτό, λόγω της αντικειμενικής έλλειψης σε οπλισμό, κάτι που ίσχυε εξίσου και για τον αντρικό πληθυσμό.

Στην επιχείρηση κατά του Συντάγματος Χωροφυλακής Μακρυγιάννη, ανάμεσα στους επιτιθέμενους ΕΛΑΣίτες «ήταν και πολλές κοπέλες». Η Μελπομένη Παπαηλιού, που τον Μάη του 1943 κατατάχτηκε στον ΕΛΑΣ με το ψευδώνυμο «Θύελλα», διακρίθηκε σε πολλές μάχες, ενώ σκοτώθηκε στην Ομόνοια χτυπημένη από αγγλικό τανκ.
Η Κοκκινιώτισσα Νικολίτσα Δρόσου, στις 9 Δεκέμβρη, αντιμετώπισε 5 Αγγλους στρατιώτες και όχι μόνο δεν παραδόθηκε, αλλά κατόρθωσε να τους πιάσει και αιχμάλωτους. Η Ευτυχία Μορίκη, η «Μάννα» του ΕΛΑΣ, αντικατέστησε τους σκοτωμένους σκοπευτή και προμηθευτή ενός πολυβόλου δίνοντας μάχη με τους Ριμινίτες. Μόνο όταν υπέστη οκτώ τραύματα από όλμο, μεταφέρθηκε με τη βία στο νοσοκομείο.

Στην Καλλιθέα τα τανκς καραδοκούσαν τη λήξη της προθεσμίας για τη διάλυση του ΕΛΑΣ, όταν 3.000 άοπλες γυναίκες τα πλεύρισαν και άρχισαν να χορεύουν γύρω τους. Οι καμπάνες χτυπούν, τα χωνιά διαλαλούν. Η Καλλιθέα απομονώθηκε από τους Αγγλους, καθώς στη λεωφόρο Συγγρού δύο η ώρα τα μεσάνυχτα τοποθετήθηκαν αλυσίδες. Οι Αγγλοι για πρώτη φορά αντίκρισαν τέτοιον παράξενο εχθρικό στρατό.

Οι γυναίκες πρωτοστάτησαν σε κάθε λαϊκή εκδήλωση υποστήριξης του ένοπλου αγώνα:
«Είναι ο λαός που πάει να βοηθήσει το μαχόμενο Στρατό του. Κορίτσια 12 - 15 χρονών, γριές και γέροι φτάνουν στους ακροβολητές και τους πυροβολητές για να τους δώσουν το δώρο τους οι ίδιοι. Αυτοχειροτονημένες νοσοκόμες 13 χρονών φτάνουν τη νεκρή ζώνη και μεταφέρουν τους τραυματίες. Καμιά φορά δε γυρίζουν πίσω, μένουν νεκρές κρατώντας στην αγκαλιά τους τον τραυματία που πήγαν να γλιτώσουν».

Η συνεισφορά της γυναίκας νοσηλεύτριας πράγματι καταγράφεται ως πραγματικός άθλος. Στις 24 Δεκέμβρη 1944, στα Ταμπούρια, στη νεκρή ζώνη, στη γωνία Αγίου Δημητρίου και Μεθώνης, ένας πληγωμένος ΕΛΑΣίτης ζητούσε βοήθεια. Ηταν φανερό πως κάθε προσπάθεια για βοήθεια του τραυματία θα οδηγούσε σε θάνατο. Η Αννα Φραγκούλη σήκωσε άσπρη σημαία. Τη στιγμή που έφτασε στον τραυματισμένο έπεσε νεκρή από τις ριπές του πολυβόλου. Η Δέσποινα Λαδοπούλου, νοσοκόμα του 8ου Λόχου, βρισκόταν πολιορκημένη μαζί με τη διμοιρία του λόχου της και τον λοχαγό στον Πειραϊκό Σύνδεσμο. Οι Αγγλοι προσπαθούσαν να σπάσουν την πόρτα. Η Δέσπω, με το όπλο στο χέρι, τους ανάγκασε να υποχωρήσουν. Οι ΕΛΑΣίτες της διμοιρίας έσπασαν την πολιορκία και ενώθηκαν με τη δύναμη του ΕΛΑΣ.

Η πλάστιγγα της σύγκρουσης έγειρε

Ενδεικτικό της δυναμικής του ένοπλου λαϊκού κινήματος ήταν το γεγονός ότι οι Βρετανοί εξέταζαν σοβαρά ακόμη και το ενδεχόμενο αποχώρησης των δυνάμεών τους από την Αθήνα και σύμπτυξής τους στο Φάληρο και το αεροδρόμιο του Χασανίου (Ελληνικό), μέχρι τουλάχιστον να συγκεντρωθούν οι ενισχύσεις που απαιτούνταν για την επικράτησή τους επί του ΕΛΑΣ. Ο Σκόμπι παρουσίασε τα παραπάνω στο πολεμικό συμβούλιο που συνήλθε στις 11 Δεκέμβρη, με τη συμμετοχή και του διοικητή της Ορεινής Ταξιαρχίας Συνταγματάρχη Θρ. Τσακαλώτου, ο οποίος αντέδρασε έντονα και ειδοποίησε σχετικά τον Γ. Παπανδρέου. Εντονα όμως αντέδρασε και το Λονδίνο, που διέταξε τον Σκόμπι να κρατήσει πάση θυσία τις θέσεις του μέχρι να καταφτάσουν οι ενισχύσεις που ήδη ήταν καθ' οδόν.

Από τις 20 Δεκέμβρη η πλάστιγγα της σύγκρουσης άρχισε να γέρνει σαφώς προς την πλευρά των αστικών - βρετανικών δυνάμεων, με τον ΕΛΑΣ να περνά κυρίως σε θέσεις άμυνας. Ταυτόχρονα, στις περιοχές που καταλάμβαναν, εκατοντάδες άνθρωποι συλλαμβάνονταν, φυλακίζονταν, κλείνονταν σε στρατόπεδα, βασανίζονταν, μόνο και με την υποψία της συνεργασίας τους με το ΚΚΕ και το ΕΑΜ.

Η πείνα αποτέλεσε επίσης βασικό όπλο των αστικών δυνάμεων:

Ηδη από τις 4 Δεκέμβρη, η UNRRA είχε διακόψει τη διανομή τροφίμων στην πρωτεύουσα, ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός παρεμποδιζόταν, ενώ βρετανικά αεροπλάνα στόχευαν σκοπίμως τα συσσίτια των λαϊκών επιτροπών.

Στις 24 Δεκέμβρη ειδικό απόσπασμα του ΕΛΑΣ μετέφερε υπογείως έναν περίπου τόνο δυναμίτη, τον οποίο τοποθέτησε κατάλληλα στα θεμέλια του ξενοδοχείου «Μεγάλη Βρετανία» στο Σύνταγμα, που λειτουργούσε ως στρατηγείο των Βρετανών και των εγχώριων αστικών πολιτικών δυνάμεων. Οταν όμως έγινε γνωστό ότι ερχόταν στην Αθήνα ο Τσόρτσιλ και ενδεχομένως να διέμενε στο «Μεγάλη Βρετανία», η επιχείρηση ακυρώθηκε. Λίγο αργότερα οι Βρετανοί εντόπισαν και αφαίρεσαν τα εκρηκτικά.

Οι απώλειες

Αξίζει να σημειωθεί ότι ο «Ριζοσπάστης» κυκλοφορούσε σε όλη τη διάρκεια των μαχών, ενώ από τα μέσα του Δεκέμβρη εξέπεμψε στην Αθήνα για λίγες μέρες ραδιοφωνικός σταθμός του ΕΑΜ. Ξεκίνησε αρχικά με μια εκπομπή τη μέρα, που γρήγορα έγιναν δύο (μεσημέρι και απόγευμα), ενώ μετέδιδε στην ελληνική, την αγγλική και τη γαλλική γλώσσα. Ο «Ριζοσπάστης» τον αποκάλεσε «Φωνή της Ελεύθερης Ελλάδας».

Οι απώλειες των Βρετανών στις μάχες της Αθήνας και του Πειραιά ήταν 210 νεκροί και 1.000 περίπου τραυματίες. Υπήρξαν ακόμη 733 αγνοούμενοι, από τους οποίους οι περισσότεροι ήταν αιχμάλωτοι του ΕΛΑΣ και απελευθερώθηκαν μετά από την ανακωχή (55 δεν βρέθηκαν ποτέ). Οι απώλειες των Βρετανών συγκρίνονται με τις αντίστοιχες των Γερμανών στην εισβολή του Απρίλη του 1941 στη χερσαία Ελλάδα. Οι απώλειες των εγχώριων αστικών ενόπλων δυνάμεων αριθμούσαν περίπου 1.000 - 1.200 νεκρούς.

Οι απώλειες του ΕΛΑΣ δεν ήταν δυνατό να καταγραφούν με ακρίβεια, ιδιαίτερα καθώς πολλοί από τους μαχητές του ήταν άμαχοι εθελοντές, τα ονόματα των οποίων δεν καταγράφηκαν πουθενά.

Ωστόσο, υπολογίζεται ότι οι νεκροί των στρατιωτικών και πολιτικών οργανώσεων του ΕΑΜ ήταν περίπου 2.000. Τα θύματα μεταξύ των αμάχων, των κατοίκων των λαϊκών συνοικιών της Αθήνας και του Πειραιά ενδεχομένως να έφτασαν και τις 3.000, οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν θύματα των 1.326 επιχειρήσεων της βρετανικής αεροπορίας.