Ιάννης Ξενάκης

Πεθαίνει, 04/02/2001,ο κορυφαίος συνθέτης και αρχιτέκτονας Ιάννης Ξενάκης.

Εντάχθηκε στο ΚΚΕ την περίοδο της ΕΑΜικής Εθνικής Αντίστασης, τραυματίστηκε στις μάχες του Δεκέμβρη του 1944 και κατόπιν διέφυγε παράνομα στη Γαλλία όπου διέπρεψε.

Οι «γαλαξίες» του στοχαστή μουσικού

 «Αν πάτε στο Νότο», έλεγε ο Ιάννης Ξενάκης, «έχετε τους εκατοντάδες ήχους των πουλιών, των εντόμων, των τζιτζικιών που σας πολιορκούν από κάθε πλευρά. Αυτοί οι ήχοι διαφέρουν ως προς την ένταση, την πυκνότητα και την τοποθέτηση στο χώρο. Αλλά εκείνο που μετράει είναι η ηχητική μάζα. Αυτή δημιουργεί την ομορφιά του ήχου των τζιτζικιών, των γρύλων κτλ.». Η φύση (τζιτζίκια, νυχτερινοί θόρυβοι, καταιγίδες κ.ά.), εισχώρησε συνειδητά στα έργα του στοχαστή της μουσικής δημιουργίας Ιάννη Ξενάκη, που έφυγε από τη ζωή την περασμένη Κυριακή, έπειτα από μακροχρόνια, ανίατη ασθένεια. Μαζί με τη φύση, στο έργο του πρωτοπόρου συνθέτη, βρήκαν τη θέση τους και ήχοι ανθρωπογενείς, όπως ο ήχος μιας διαδήλωσης. Σαν αυτές που και ο ίδιος ως μαχόμενος ΕΠΟΝίτης είχε ζήσει... Σε μια από αυτές, τραυματίστηκε, φτάνοντας πολύ κοντά στο θάνατο. Από τότε, στο λαβωμένο πρόσωπό του είχαν αποτυπωθεί τα μαρτύρια, οι οδύνες των αγωνιστών του λαϊκού κινήματος.

Ο Ι. Ξενάκης, ο τολμηρός, ριζοσπάστης δημιουργός δεν υπάρχει πια. Πέρασε στην ιστορία.. Παρακαταθήκη το πολύμορφο έργο του, που περιμένει πάντα να το ανακαλύψουμε. Η Ελλάδα, η ίδια του η χώρα του πρόσφερε το πικρό ποτήρι της εξορίας. Καθυστερημένη τιμή στον πρωτοπόρο καλλιτέχνη ήταν και η πρόσφατη τελετή (23/1) αναγόρευσής του ως επίτιμου διδοκτορα του Τμήματος Μουσικών Σπουδών του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Σε συνέντευξή του, που περιλαμβάνεται στο βιβλίο «Ιάνης Ξενάκης- ένα αφιέρωμα του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου προς έναν απόφοιτό του» («Σύγχρονη Εποχή», 1994) ο συνθέτης δίνει την απάντησή του στο θέμα της «επικάλυψης μεταξύ συνθέτη και επιστήμονα». «Ηδη από την αρχαιότητα», έλεγε, «η μουσική ήταν συνδεδεμένη με τα μαθηματικά και τη φυσική. Η μεγάλη θεωρία της προσθετικής σύνθεσης, η οποία σήμερα διαπερνά όλους τους τομείς της επιστήμης, έλκει την καταγωγή της από τη μουσική. Η μουσική ανέκαθεν ήταν κοντά σε πολύ σύνθετα φαινόμενα που συνδέονται με την αισθητηριακή αντίληψη... Οι μουσικοί πραγματοποίησαν ανακαλύψεις που έχουν θέση στην πρωτοπορία των μαθηματικών, χωρίς όμως να το γνωρίζουν».

Εξόριστος αγωνιστής

Γεννημένος στη Βράιλα της Ρουμανίας το 1921 από Ελληνες γονείς, ο Ιάνης Ξενάκης μετά τα πρώτα παιδικά χρόνια στη Ρουμανία, τελείωσε το Γυμνάσιο της Κοργιαλενείου Σχολής Σπετσών και σπούδασε πολιτικός μηχανικός στο Μετσόβιο Πολυτεχνείο (1940-'46), ενώ συγχρόνως παίρνει μαθήματα αρμονίας και αντίστιξης από τον Αρ. Κουντούρωφ. Πάλεψε ενάντια στην Κατοχή της χώρας μας μέσα από τις γραμμές του ΚΚΕ και της ΕΠΟΝ, ενώ υπήρξε στέλεχος της θρυλικής ομάδας «Λόρδος Βύρων» του Ιερού Λόχου των σπουδαστών. Για την αντιστασιακή δράση του φυλακίστηκε από τους Ιταλούς και τους Γερμανούς, αλλά και από τους Αγγλους. Στα Δεκεμβριανά, μαχόμενος, τραυματίστηκε από όλμο, με αποτέλεσμα να χάσει το αριστερό μάτι του και να παραμορφωθεί το πρόσωπό του. Απειλούμενος με σύλληψη ο Ι. Ξενάκης διέφυγε στο Παρίσι, από όπου του απαγορευόταν να ξαναγυρίσει λόγω της ερήμην καταδίκης του σε θάνατο για λιποταξία. Ο συνθέτης έπρεπε να περιμένει πολλά χρόνια για να αρθεί η απαγόρευση (1974). Στη Γαλλία εγκαταστάθηκε το 1947 όπου εργάστηκε ως αρχιτέκτονας και, παράλληλα, συνέχισε τις σπουδές του στη μουσική, με σημαντικότερη την επαφή του με τον Ολιβιέ Μεσιάν. Κατά την περίοδο 1947 - 1959 συνεργάστηκε με το διάσημο Γάλλο αρχιτέκτονα Λε Κορμπιζιέ στο σχεδιασμό σημαντικών έργων.

Το 1953 παντρεύτηκε τη Φρανσουάζ, δημοσιογράφο και συγγραφέα μυθιστορημάτων και βιογραφιών, με την οποία απέκτησε μία κόρη. Το 1965 πήρε τη γαλλική υπηκοότητα.

Το πρώτο του μουσικό έργο - σταθμός (με το οποίο αποκηρύσσει τα προηγούμενα) είναι οι «Μεταστάσεις» (1954), για ορχήστρα, όπου αρχίζει να χρησιμοποιεί μαθηματικές και αρχιτεκτονικές έννοιες στη μουσική δομή, ερχόμενος σε αντίθεση με τον σειραϊσμό και την αντίληψη της γραμμικής κίνησης των μουσικών φθόγγων και προβάλλοντας την έννοια των ηχητικών επιφανειών: τις «ηχητικές μάζες» ή «γαλαξίες» όπως τις ονόμαζε. Ηταν αυτός που ασχολήθηκε συστηματικά με τη μεταφορά στη μουσική των μαθηματικών «Νόμων των πιθανοτήτων», ενώ επινόησε τον όρο «Στοχαστική μουσική», που βασίζεται στην ιδέα ανάπτυξης του ηχητικού υλικού, με στατικούς μέσους όρους «προς ένα στόχο». Σαν βάση για τη μουσική του σύνθεση χρησιμοποίησε 15 τουλάχιστον μαθηματικές θεωρίες.

Πρωτοπόρος, θαρραλέος δημιουργός

 Οπως σημείωνε ο διακεκριμένος μουσικολόγος και άοκνος μελετητής της ελληνικής πρωτοποριακής μουσικής του 20ού αιώνα, Γιάννης Γ. Παπαϊωάννου στην έκδοση «Από την ελληνική μουσική πρωτοπορία του 20ού αιώνα», «ως αφετηρίες ο Γιάννης Ξενάκης έχει: α) μια κοσμοθεωρία βασισμένη στην αρχαία ελληνική (κυρίως προσωκρατική) φιλοσοφία. β) Μια δομική αντίληψη της μουσικής, στηριγμένη σε έναν σημαντικό αριθμό σύγχρονων μαθηματικών θεωριών (και άλλων επιστημονικών, βιολογικών, αστρονομικών, φυσικών κλπ.), που τις ανέπτυξε συστηματικά. γ) Μια νέα αντίληψη τόσο των στοιχειωδών όσο και των σύμπλοκων ήχων, μακριά από τις "παραδοσιακές" έννοιες του φθόγγου (νότες), της "συγχορδίας", της "μελωδίας" κ.τ.λ., και που εκφράζεται από πολυδιάστατα ηχητικά σχήματα (π.χ. ηχητικές επιφάνειες, όγκοι, σύννεφα σημείων, διασταυρούμενα πεδία, πλέγματα, κι άλλους "γεωμετρικούς" σχηματισμούς). δ) Μια απόλυτη αποσχέτιση από τη Δυτικοευρωπαϊκή μουσική παράδοση και μια ενσυνείδητη νέα αφετηρία μουσικής "la tabula rasa", στάση δηλαδή, θαρραλέα και ηρωική μαζί, σε βαθμό που ξεπερνά ίσως κάθε άλλη προσπάθεια στον αιώνα μας σ' αυτή την κατεύθυνση. ε) Μια σύλληψη της μουσικής μορφής άσχετη προς τις δυτικές παραδοσιακές μορφές, στ) Μεγαλεπήβολα "πολύτοπα", που συνεπάγονται πολύτεχνη συνεργασία πολλών (δεκάδες) τεχνών ή τεχνικών, σ' ένα ενιαία ολοκληρωμένο αποτέλεσμα μεγάλων διαστάσεων».
Ανάμεσα στις συνθέσεις του, περιλαμβάνονται έργα ηλεκτροακουστικής μουσικής, τα οποία χαρακτηρίζονται από ένα συνδυασμό μουσικής και φωτισμών, ενώ στο έργο του συνειδητά ενέταξε ήχους της φύσης και ανθρωπογενείς. Σε όλο του το έργο είναι εμφανής η λατρεία του προς την αρχαιοελληνική φιλοσοφία. Συνέθεσε έργα για μπαλέτο, φωνητικά - χορωδιακά για μεικτά μέσα και πολύτεχνα, έργα για ορχήστρα, μουσική δωματίου, ηλεκτρονική, μουσική για αρχαίο δράμα (πρόσφατα ανέβηκε στο Μέγαρο Μουσικής ο «Προμηθέας») κ.ά. Ανάμεσα στα 130 περίπου έργα του περιλαμβάνονται τα «Λιθόπρακτα»,«Ψάφπα», «Περσέφασσα», «Πλειάδες», «Ανατολή - Δύση», «Ορέστεια» κ.ά. Το τελευταίο έργο του είχε σαν τίτλο το τελευταίο γράμμα του ελληνικού αλφάβητου. Το «Ωμέγα» ήταν αυτό που έμελλε να κλείσει τον κύκλο της μεγάλης δημιουργικής περιπέτειάς του, καθώς ο Ι. Ξενάκης σταμάτησε να συνθέτει το 1997, λόγω σοβαρών προβλημάτων υγείας.

 Δίδαξε σύνθεση στη Σορβόνη, έδωσε πολλά σεμινάρια. Ανακηρύχτηκε διδάκτωρ και καθηγητής σε πολλά πανεπιστήμια της Ευρώπης και της Αμερικής και τιμήθηκε με πολλά διεθνή βραβεία και διακρίσεις. Από το '66 διηύθυνε το Κέντρο Ερευνας για την Πρωτοποριακή Μουσική στο Παρίσι, ενώ ίδρυσε στην Ελλάδα το Κέντρο Σύγχρονης Μουσικής Ερευνας, που αποτελούσε όνειρο της ζωής του.