Ο δικτάτορας Θ. Πάγκαλος διαλύει την Βουλή

Ο δικτάτορας Θ. Πάγκαλος διαλύει, 30/9/1925, την Βουλή, ενώ ταυτόχρονα εντείνει τους διωγμούς κατά του ΚΚΕ.

«Οι οπαδοί του ''καθαρού κοινοβουλευτισμού'' ολοένα και λιγοστεύουν. Οι '' εκκλήσεις'' και οι αγορεύσεις τους μοιάζουν με ψαλμωδίες που δε συγκινούν. Οι μεγαλύτερες δημοκρατικές εφημερίδες των Αθηνών γεμίζουν τις στήλες τους με απομνημονεύματα και εικόνες του Μουσολίνι.

Θαυμάζουν τα έργα του και τον τιμούν. Ο δημοκρατικός στρατός είναι κι αυτός γεμάτος από υποψήφιους δικτάτορες, που συνεννοούνται και συσκέπτονται συχνά για το πώς θα είναι δυνατόν να ''σωθεί η Ελλάδα'' με μια ''καλή Δικτατορία''. Κάθε επιχειρηματίας, βιομήχανος ή τραπεζίτης που επιζητεί μια σύμβαση ή μια προμήθεια και δεν το κατορθώνει καταλήγει στο συμπέρασμα πως ''χρειαζόμαστε ένα δικτάτορα''».

Σεραφείμ Μάξιμος¹

Στις 26 Ιουνίου του 1925, κατά τη συνεδρίαση της Βουλής ο πρόεδρός της Κωνσταντίνος Ρακτιβάν προέβη στην ακόλουθη ενημέρωση των μελών του Σώματος: «Σήμερον την πρωίαν με εκάλεσεν ο πρόεδρος της Δημοκρατίας και μου εδήλωσε ότι χθες αφού απετάθη προς τη Δεξιάν (Καφαντάρη, Μιχαλακόπουλο κ.λ.π.) και δεν εδέχθησαν τον σχηματισμό κυβερνήσεως, απετάθη προς την Αριστεράν (Παπαναστασίου). Αλλά την 9ην νυκτερινήν κατέθεσε και αυτήν την εντολήν. Ως εκ τούτου ανέθεσε τον σχηματισμόν κυβερνήσεως εις τον κ. Θ. Πάγκαλον.»². Ο πρόεδρος της βουλής δε χρειάστηκε να πληροφορήσει τους βουλευτές για το πρόσωπο του νέου πρωθυπουργού. Ο Θ. Πάγκαλος ήταν γνωστός στρατιωτικός (είχε το βαθμό του στρατηγού) και πολιτικός. Είχε λάβει μέρος στα στρατιωτικά κινήματα του 1909 (στο Γουδί) και του 1922 και είχε διατελέσει πολλές φορές υπουργός. Ηταν, επομένως, παλιός γνώριμος. Ετσι στις 6.30 το απόγευμα της ίδιας ημέρας η κυβέρνησή του έδωσε τον καθιερωμένο όρκο.

Αν κι εκείνη την εποχή οι ειδήσεις δεν κυκλοφορούσαν με τις σημερινές ταχύτητες, εντούτοις κανείς δεν είχε απορία για το τι είχε συμβεί. Οι εφημερίδες της 26ης Ιουνίου χωρίς περιστροφές μιλούσαν για επικράτηση στρατιωτικού κινήματος και κατονόμαζαν τους επικεφαλής. Η «Καθημερινή», για παράδειγμα έγραφε στην πρώτη της σελίδα³: «Το στρατιωτικό κίνημα επεκράτησε καθ' όλην την Ελλάδα. Ο κ. Πάγκαλος επί κεφαλής των επαναστατών απόλυτος κύριος της καταστάσεως».

Ας δούμε εν συντομία πώς είχε συμβεί να γίνει ο Πάγκαλος κύριος της καταστάσεως.

Το πραξικόπημα του Πάγκαλου εκδηλώθηκε τα ξημερώματα της 25ης Ιουνίου. Ξεκίνησε από το Α' Στρατιωτικό Νοσοκομείο όπου βρισκόταν υπό περιορισμό ο αντισυνταγματάρχης Β. Ντερτιλής, εξαιτίας της συμμετοχής του στο αποτυχημένο κίνημα, υπό τον στρατηγό Χ. Λούφα, της 19ης Νοεμβρίου του 1924. Στη συνέχεια ο στρατηγός Χ. Τσερούλης, αφού κατέλαβε τη Διοίκηση του Γ' Σώματος Στρατού, εκμεταλλευόμενος την απουσία του στρατηγού Οθωναίου, κάλεσε τον υπουργό επί των στρατιωτικών Κ. Γόντικα να παραιτηθεί. Επίσης, ο ναύαρχος Χατζηκυριάκος επιβιβάστηκε στο «Αβέρωφ», ανακηρύχθηκε αρχηγός του στόλου και γύρω στις 4 π.μ. έστειλε προς τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας ναύαρχο Κουντουριώτη το ακόλουθο τηλεγράφημα⁴: «Στόλος ταύτην την νύκταν εκήρυξεν έκπτωτον Κυβέρνησιν. Καθιστώμεν προσωπικώς υπευθύνους Πρόεδρον, μέλη κυβερνήσεως διά χύσιν αδελφικού αίματος».

Ο ίδιος ο Πάγκαλος στην Αθήνα δεν είχε καταφέρει να εξασφαλίσει παρά μόνο την υποστήριξη του Συντάγματος μηχανικού του Ρουφ. Παρ' όλα αυτά ζητούσε από την κυβέρνηση να παραιτηθεί και δε δίστασε, αφού κατέλαβε το μέγαρο της υπηρεσίας επικοινωνιών (ΤΤΤ), να ενημερώσει, ψευδώς, όλες τις μεγάλες στρατιωτικές μονάδες ότι το κίνημά του είχε επικρατήσει⁵.

Τελικά, το κίνημα επικράτησε. Είναι, όμως, γεγονός αναμφισβήτητο, που επιβεβαιώνεται απόλυτα από τα ιστορικά τεκμήρια, πως επικράτησε γιατί δεν είχε αντίπαλο να το εμποδίσει. «Αν οι ηγέται της κυβερνητικής παρατάξεως- γράφει ο Γρ. Δαφνής⁶- διέθετον ψυχήν, το κίνημα θα κατεστέλλετο αμέσως». Στην πραγματικότητα, αν υπήρχε πρόθεση από την κυβέρνηση να εμποδιστεί, θα μπορούσε να μην είχε καν εκδηλωθεί. Ας δούμε πού στηρίζεται αυτή η διαπίστωση.

Οι ευθύνες για την επικράτηση των πραξικοπηματιών

Το Φλεβάρη του 1925 η εκτελεστική επιτροπή του ΚΚΕ, με ανακοίνωσή της για την πολιτική κατάσταση στη χώρα, υπογράμμιζε ότι το αστικό καθεστώς αντιμετώπιζε μια βαθιά πολιτική, οικονομική και κοινωνική κρίση, που υποχρέωνε την κυρίαρχη τάξη να προετοιμάσει το έδαφος για την επιβολή στρατιωτικής δικτατορίας. Στη δικτατορία αυτή το ΚΚΕ εκτιμούσε πως θα πρωταγωνιστούσαν οι στρατηγοί Πάγκαλος και Κονδύλης, οι πιο κατάλληλοι, δηλαδή, για παρόμοιες δουλιές, όπως αποδείχτηκε στη συνέχεια. Τα πράγματα ήταν οφθαλμοφανή και για το λόγο αυτό το ΚΚΕ καλούσε τους εργάτες τους αγρότες, τους πρόσφυγες, τους στρατιώτες και τους ναύτες «ν' αγωνιστούν με όλα τα μέσα εναντίον κάθε πραξικοπηματικής απόπειρας που θα επιχειρήσει η μπουρζουαζία, με τον σκοπό να εγκαθιδρύσει τη φασιστική δικτατορία του Κονδύλη - Πάγκαλου»⁷.

Θα μπορούσε, βεβαίως, να ισχυριστεί κάποιος ότι η προειδοποίηση του ΚΚΕ δεν ήταν αρκετή για να γίνει αντιληπτό το πραξικόπημα που σχεδιαζόταν. Ομως προειδοποιήσεις δεν έρχονταν μόνο από τη μεριά του ΚΚΕ. Λίγες μέρες, πριν εκδηλωθεί το πραξικόπημα, ο ίδιος ο Πάγκαλος είχε φροντίσει, με δημοσιεύματα του στην εφημερίδα «Ελεύθερος Τύπος» (7, 14 και 18 Ιουνίου), να ενημερώσει τους πάντες για τις προθέσεις του⁸. Εγραφε για παράδειγμα σ' ένα από αυτά: «Ο στρατός εις τα έργα του. Ουδείς ήτο δυνατόν να εκφράσει αντίθετον γνώμην και ουδείς δύναται να αρνηθεί εις τους φρουρούς της πατρίδος και ιδρυτάς της Δημοκρατίας το δικαίωμα να παρακολουθούν αγρύπνως και μετά θερμού ενδιαφέροντος την πορείαν και εξέλιξιν της πολιτικής υμών καταστάσεως... Από τη Δ' Εθνικήν Συνέλευσιν και τους αρχηγούς των κομμάτων εξαρτάται να μην καταστή αναγκαία και νέα του στρατού παρέμβασις»⁹.

Δεν υπήρχε, συνεπώς, κανείς που να μην γνώριζε ότι ο Πάγκαλος σχεδίαζε στρατιωτική επέμβαση στα πολιτικά πράγματα της χώρας, αν και το γεγονός αυτό έχει χρησιμοποιηθεί περισσότερο για να δικαιολογήσει τη στάση του τότε πολιτικού κόσμου. «Ο Πάγκαλος- γράφει ο Θ. Βερέμης- είχε σε τέτοιο βαθμό διαφημίσει από τις αρχές του 1925 την πρόθεσή του να κινηθεί εναντίον της κυβέρνησης, ώστε κανείς δεν πίστευε ότι θα πραγματοποιούσε τελικά τις απειλές του». Κάθε άλλο παρά έτσι είχαν τα πράγματα, δεδομένου ότι καθόλου αφελείς δεν ήταν οι τότε πολιτικοί ηγέτες της χώρας, ούτε βεβαίως η κυρίαρχη τάξη ήταν αποστασιοποιημένη από την πραγματικότητα.

Εχουμε ήδη αναφέρει πως η κυβέρνηση Μιχαλακόπουλου δεν αντιστάθηκε στους πραξικοπηματίες, αλλά παραιτήθηκε, με αποτέλεσμα αυτοί να βοηθηθούν τα μέγιστα για την επικράτησή τους. Αλλά δεν έγινε μόνο αυτό. Με το που παραιτήθηκε η κυβέρνηση του Μιχαλακόπουλου προθυμοποιήθηκε να σχηματίσει κυβέρνηση ο Αλ. Παπαναστασίου υπό τον όρο- που αποδέχτηκαν τελικά και οι άλλοι πολιτικοί αρχηγοί- να συμπεριληφθούν στη σύνθεσή της και εκπρόσωποι των πραξικοπηματιών. Μια άλλη πρόταση για σχηματισμό οικουμενικής κυβέρνησης υπό τον Αλ. Παπαναστασίου και χωρίς συμβιβασμούς με τους πραξικοπηματίες απορρίφθηκε από τον τελευταίο με το πρόσχημα πως ο ίδιος προσωπικά δεν επιθυμούσε να αναλάβει την ευθύνη εμφύλιας συρράξεως¹⁰. Ολα επομένως λειτουργούσαν για λογαριασμό του Πάγκαλου και κανείς από τον αστικό πολιτικό κόσμο δεν ήταν διατεθειμένος να σταθεί απέναντί του.

Η κυβέρνηση του Πάγκαλου πήρε ψήφο εμπιστοσύνη από τη Βουλή στις 30 Ιουνίου του 1925 με 185 ψήφους υπέρ, 14 κατά και 9 λευκά. Με τον κοινοβουλευτικό μανδύα την έντυσαν οι πολιτικές ομάδες του Παπαναστασίου, του Κονδύλη, του Γονατά και του Τσιριμώκου. Κατά ψήφισε ο Θ. Σοφούλης ενώ ο Καφαντάρης με τον Μιχαλακόπουλο προτίμησαν την αποχή¹¹. Βέβαια, όλοι γνώριζαν πως παρά το κοινοβουλευτικό φύλλο συκής βοηθούσαν να σταθεροποιηθεί ένα δικτατορικό καθεστώς γεγονός που ελάχιστα τους ενοχλούσε.

Στις 30 Σεπτεμβρίου του 1925 ο Πάγκαλος διέλυσε την εθνοσυνέλευση με το αιτιολογικό ότι έχασε την εμπιστοσύνη του έθνους και δεν αντιπροσώπευε πια τη θέληση του ελληνικού λαού. Λίγο αργότερα, στις 4 Ιανουαρίου του 1926, ανακηρύχθηκε δικτάτορας της χώρας και στις 19 Απριλίου του ιδίου έτους κατέλαβε τη θέση του Προέδρου της χώρας, αφού προηγουμένως είχε παραιτηθεί απ' αυτή ο ναύαρχος Κουντουριώτης¹². Εν τέλει η παγκαλική δικτατορία έφτασε στο τέλος του βίου της με τον ίδιο τρόπο που εγκαθιδρύθηκε, αφού ανατράπηκε πραξικοπηματικά, στις 22 Αυγούστου του 1926, από στρατιωτικό κίνημα υπό τον στρατηγό Κονδύλη.

Η παγκαλική δικτατορία και το έργο της

Η πολιτική που ακολούθησε η παγκαλική δικτατορία ήταν απολύτως αντιλαϊκή σε όλα τα επίπεδα. Στον τομέα των εξωτερικών σχέσεων αρκεί να αναφέρει κανείς την τυχοδιωκτική εισβολή στη Βουλγαρία τον Οκτώβρη του 1925, που τόσο πλήρωσε η Ελλάδα, για να κατανοηθεί η απόσταση που χώριζε το δικτατορικό καθεστώς από τα λαϊκά συμφέροντα. Αλλά και στο επίπεδο της εσωτερικής πολιτικής ο Πάγκαλος έδειξε απροσχημάτιστα το αντιλαϊκό του πρόσωπο, με αποτέλεσμα το ΚΚΕ και το εργατικό κίνημα να αποτελέσουν τους πρώτους στόχους του. Λίγες μέρες μετά την επιβολή της δικτατορίας, στις 13 Ιουλίου του 1925, δημοσιεύτηκε το νομοθετικό διάταγμα «Περί τροποποιήσεως, συμπληρώσεως και κωδικοποιήσεως των περί κατοχυρώσεως του δημοκρατικού πολιτεύματος διατάξεων». Το διάταγμα αυτό, που άρχισε να εφαρμόζεται δύο μέρες μετά την έκδοσή του, χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον για τη δίωξη του ΚΚΕ. Ετσι, τον Αύγουστο του 1925 οργανώθηκαν τρεις δίκες στις οποίες σύρθηκαν ο Γραμματέας του Κόμματος Π. Πουλιόπουλος, άλλα στελέχη όπως ο Σ. Μάξιμος, ο Κ. Σκλάβος, ο Μοναστηριώτης, ο Τ. Φίτσος και φυσικά, η κομματική εφημερίδα «Ριζοσπάστης». Το αποτέλεσμα των δικών ήταν να απαγορευτεί η κυκλοφορία του «Ριζοσπάστη» για ένα εξάμηνο και να επιβληθούν βαριές ποινές φυλάκισης στους Πουλιόπουλο, Μάξιμο και Φίτσο¹³. Ομως, οι διώξεις κατά του ΚΚΕ δεν έμειναν σ' αυτό ο σημείο. Το Κόμμα τέθηκε ουσιαστικά εκτός νόμου και πέρασε στην παρανομία ενώ πέραν του «Ρ» απαγορεύτηκε η κυκλοφορία της «Κομμουνιστικής Επιθεώρησης» και του δημοσιογραφικού οργάνου της ΟΚΝΕ «Νεολαία». Επίσης, με ωμή παρέμβαση στο εργατικό κίνημα η παγκαλική δικτατορία ανέτρεψε το συσχετισμό στο 3ο συνέδριο της ΓΣΕΕ (Μάρτης 1926) και αφού συνέλαβε 110 αριστερούς συνέδρους παρέδωσε τη διοίκηση της οργάνωσης στους ρεφορμιστές¹⁴.

Το δικτατορικό καθεστώς πήρε, βέβαια, κατασταλτικά μέτρα και εναντίον αστών πολιτικών, δημοσιογράφων και Μέσων μαζικής Ενημέρωσης. Ομως, η ιδιαίτερη προτίμησή του στο εργατικό και κομμουνιστικό κίνημα είναι αδιαμφισβήτητη δεδομένου ότι άφησε «έργο» το οποίο αξιοποιήθηκε στη συνέχεια. «Το φάσμα του '' ερυθρού κινδύνου'', γράφει ο Ν. Αλιβιζάτος¹⁵- ανάχθηκε σε πρωταρχικό σύνθημα από τη δικτατορία του στρατηγού Πάγκαλου, η οποία αφού έθεσε εκτός νόμου το Κομμουνιστικό Κόμμα, ίδρυσε το πρώτο ειδικευμένο για τον αντικομουνιστικό αγώνα τμήμα της ελληνικής αστυνομίας, που ονόμασε ''Υπηρεσία Ειδικής Ασφαλείας''».

Δεδομένου ότι εγκαθιδρύθηκε χωρίς να συναντήσει αντιστάσεις από τον αστικό πολιτικό κόσμο και ιδιαίτερα από τους βενιζελικούς, δεδομένου ότι συνέχισε και ενίσχυσε την αντεργατική - αντικομουνιστική πολιτική των προκατόχων κυβερνήσεων, πρωτοτυπώντας μάλιστα σε πολλά σημεία, τίθεται το ερώτημα: τι ήταν η παγκαλική δικτατορία από τη σκοπιά της πάλης των τάξεων;

«Από την άποψη της κοινωνικής πάλης των τάξεων - γράφει πολύ εύστοχα ο Σ. Μάξιμος¹⁶- η παγκαλική δικτατορία ήτανε η συνέχεια της πολιτικής των φιλελεύθερων, η προέκτασή της με μέσα βίαια, δικτατορικά. Η ίδια η κεφαλαιοκρατική πολιτική που προσέτρεξε στη δικτατορία για να σωθή και να καταβάλη τη λαϊκή αντίδραση. Ητανε η δικτατορία μιας και της ίδιας τάξεως, που χρησιμοποίησε την ένοπλη βία εναντίον του κοινοβουλίου, που αντικατέστησε τη μία μορφή κυριαρχίας με την άλλη».

1 Σεραφείμ Μάξιμου: «Κοινοβούλιο ή δικτατορία;», εκδόσεις «Στοχαστής», σελ. 7

2 Φ. Γρηγοριάδη: «Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας», εκδόσεις «Καπόπουλος», τόμος 3ος, σελ. 128. Οι όροι «Δεξιά» και «Αριστερά» ασφαλώς δεν έχουν τη σημερινή τους σημασία

3 «Καθημερινή» 26/6/1925

4 «Αρχείον Θεόδωρου Πάγκαλου», εκδόσεις «Κέδρος» 1974, τόμος β', σελ. 22

5 Θ. Βερέμη: «Οι επεμβάσεις του στρατού στην ελληνική πολιτική 1916- 1936», εκδόσεις Εξάντας 1977, σελ. 153

6 Γρ. Δαφνή: «Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων», εκδόσεις «Ικαρος» 1955, τόμος Α', σελ. 280

7 «Το ΚΚΕ- επίσημα Κείμενα», εκδόσεις Σ.Ε., τόμος β', σελ. 43- 47 και «Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ», εκδόσεις Σ.Ε., σελ. 166

8 "Ιστορία του Ελληνικού Εθνους", Εκδοτική Αθηνών, τόμος ΙΕ', σελ. 290

9 «Ελεύθερος Τύπος» 18/6/1925 και «Αρχείον Θεόδωρου Πάγκαλου», εκδόσεις «Κέδρος» 1973, τόμος Α', σελ. 409- 410

10 Αλ. Παπαναστασίου: «Μελέτες- Λόγοι- Αρθρα», εκδόσεις Μορφωτικό Ινστιτούτο ΑΤΕ, τόμος β', σελ. 546- 547

11 Γ. Ανδρικόπουλου: «Η Δημοκρατία του Μεσοπολέμου», εκδόσεις «Φυτράκης», σελ. 27

12 Τ. Βουρνά: «Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας 1909- 1940», εκδόσεις «Τολίδη», σελ. 330- 331

13 «Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ», εκδόσεις Σ.Ε., σελ. 167- 168 και Γρ. Δαφνή στο ίδιο, σελ. 292- 293

14 «Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ», εκδόσεις Σ.Ε., σελ. 171- 172

15 Ν. Αλιβιζάτου: «Πολιτικοί Θεσμοί σε Κρίση 1922- 1974», εκδόσεις «Θεμέλιο», σελ. 380- 381

16 Σεραφείμ Μάξιμου: «Κοινοβούλιο ή δικτατορία;», εκδόσεις «Στοχαστής», σελ. 113.