Τα τρία γράμματα του Νίκου Ζαχαριάδη

 

 

 

1. Συνθήκες δράσης του ΚΚΕ

Οι διώξεις και οι βασανισμοί που γνώρισαν τα μέλη και τα στελέχη του ΚΚΕ στα χρόνια 1936-1940 ήταν πρωτοφανή στη μέχρι τότε διαδρομή του Κόμματός μας. Σύμφωνα με μελετητές της περιόδου: «Σε 45.000 υπολογίζονται οι κομμουνιστές, μέλη και οπαδοί του ΚΚΕ, που πιάστηκαν και σε 2.000 περίπου οι μόνιμοι κρατούμενοι και εξόριστοι -- 630 στην Ακροναυπλία, 220 στην Ανάφη, 230 στον Αϊ-Στράτη, 170 στην Αίγινα και την Κέρκυρα, 130 στη Φολέγανδρο, 500 στην Τρίπολη και σε άλλες φυλακές, 17 στο Ασβεστοχώρι, 50 στην Ιο, 50 στην Αμοργό και την Πύλο, διάφορες μικροομάδες στα σανατόρια της Αθήνας, της Πάτρας, της Κατερίνης κλπ.».¹

Στο ίδιο ΔΟΚΙΜΙΟ διαβάζουμε και τα εξής:

«Ως προς τις συνθήκες διαβίωσης των κρατουμένων της περιόδου αυτής, είναι χαρακτηριστικό ότι "από τις στερήσεις πέθαναν 64 (εις Αγιον Ευστράτιον 40, εις Ακροναυπλίαν 13, εις Φολέγανδρον 4, και εις άλλας ξερονήσους 7). Υπέστησαν διασάλευσιν των φρενών από τας κακουχίας και τα βασανιστήρια, 11 εις Ακροναυπλίαν και 5 εις Αγιον Ευστράτιον, και εις άλλους τόπους φυλακίσεως και εξορίας 100 άτομα, ενώ ησθένησαν βαρύτατα εξ άλλων νόσων 500 και πλέον άτομα"».² Στις φυλακές της Κέρκυρας πέθανε μετά από απάνθρωπα βασανιστήρια ο γραμματέας της ΟΚΝΕ Χρήστος Μαλτέζος.

Στα χρόνια της τεταρτοαυγουστιανής δικτατορίας βασανίστηκαν περισσότερα από 80.000 άτομα, με σκοπό να υπογράψουν «δήλωση μετανοίας».

Το μεγαλύτερο πλήγμα που δέχτηκε το ΚΚΕ ήταν ότι η δικτατορία μπόρεσε να δημιουργήσει την «Προσωρινή Διοίκηση», που εμφανιζόταν ως το καθοδηγητικό όργανο του Κόμματος και αποτελούνταν από στελέχη του που πέρασαν στην υπηρεσία του ταξικού εχθρού. Η «Προσωρινή Διοίκηση» εξέδιδε και εφημερίδα με τον τίτλο «Ριζοσπάστης», ενώ πέτυχε να παγιδεύσει για ένα διάστημα σειρά στελεχών και μελών του Κόμματος, όπως τους δεσμώτες της Ακροναυπλίας και τον Ν. Ζαχαριάδη, που νόμιζαν ότι αυτή πράγματι εκπροσωπούσε την καθοδήγηση του ΚΚΕ.

Μετά τη σύλληψη σχεδόν όλων των μελών της ΚΕ και του ΠΓ, καθώς και του Ν. Ζαχαριάδη, ομάδα στελεχών του Κόμματος, που δεν είχαν συλληφθεί, συγκρότησαν καθοδηγητικό κομματικό κέντρο, το οποίο έμεινε γνωστό ως «Παλιά Κεντρική Επιτροπή». Η «Παλιά ΚΕ», που διέθετε τυπογραφείο και εξέδιδε το «Ριζοσπάστη», καταγγέλθηκε τότε σαν «χαφιέδικη σφηκοφωλιά», γιατί η Ασφάλεια παρουσίαζε δήθεν σαν δικούς της πράκτορες μια σειρά στελέχη που ανήκαν σ' αυτήν και επειδή δεν υιοθέτησε το πρώτο ανοιχτό γράμμα του Νίκου Ζαχαριάδη για τον πόλεμο του 1940. Αργότερα έγινε αποδεκτό από το Κόμμα ότι αποτελούνταν από τίμιους ανθρώπους, πιστούς στο ΚΚΕ.

Η ύπαρξη δύο κέντρων δημιούργησε μεγάλη σύγχυση στις γραμμές του Κόμματος, καθώς και δυσπιστία. Είναι χαρακτηριστικό ότι η κυριότερη από τις οργανώσεις που δρούσαν στην παρανομία, η «Ανεξάρτητη Κομμουνιστική Οργάνωση Αθήνας», με καθοδηγητή τον Σπύρο Καλοδίκη, δρούσε αυτόνομα.

Μέσα σε αυτές τις συνθήκες βρήκε ο πόλεμος το ΚΚΕ. Σε αυτές τις συνθήκες γράφτηκαν και τα τρία γράμματα του Νίκου Ζαχαριάδη.

 

 

2. Περιεχόμενο των γραμμάτων

Στους πολλούς είναι γνωστό το ένα (το πρώτο) από τα τρία συνολικά γράμματα που έγραψε ο Νίκος Ζαχαριάδης για τη στάση του ΚΚΕ απέναντι στον ελληνοϊταλικό πόλεμο του 1940.

Το γεγονός ότι ο Ν. Ζαχαριάδης έγραψε τρία γράμματα για τον ελληνοϊταλικό πόλεμο, δεν είναι ασφαλώς τυχαίο. Το επέβαλαν συγκεκριμένοι λόγοι, οι οποίοι διευκρινίζονται αναλυτικά στα γράμματα και στο ιστορικό τους που παρατίθενται αμέσως παρακάτω.

ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΓΡΑΜΜΑ

Το γνωστό πρώτο ανοιχτό γράμμα³ του Ν. Ζαχαριάδη είναι το εξής:

«Προς το λαό της Ελλάδας

Ο φασισμός του Μουσσολίνι χτύπησε την Ελλάδα πισώπλατα, δολοφονικά και ξετσίπωτα με σκοπό να την υποδουλώσει και εξανδραποδίσει. Σήμερα όλοι οι έλληνες παλαίβουμε για τη λευτεριά, την τιμή, την εθνική μας ανεξαρτησία. Η πάλη θα είναι πολύ δύσκολη και πολύ σκληρή. Μα ένα έθνος που θέλει να ζήσει πρέπει να παλεύει, αψηφώντας τους κινδύνους και τις θυσίες. Ο λαός της Ελλάδας διεξάγει σήμερα έναν πόλεμο εθνικοαπελευθερωτικό, ενάντια στο φασισμό του Μουσσολίνι. Δίπλα στο κύριο μέτωπο και Ο ΚΑΘΕ ΒΡΑΧΟΣ, Η ΚΑΘΕ ΡΕΜΑΤΙΑ, ΤΟ ΚΑΘΕ ΧΩΡΙΟ, ΚΑΛΥΒΑ ΜΕ ΚΑΛΥΒΑ, Η ΚΑΘΕ ΠΟΛΗ, ΣΠΙΤΙ ΜΕ ΣΠΙΤΙ, ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΓΙΝΕΙ ΦΡΟΥΡΙΟ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΙΚΟΥ ΑΓΩΝΑ.

Κάθε πράκτορας του φασισμού πρέπει να εξοντωθεί αλύπητα. Στον πόλεμο αυτό που τον διευθύνει η κυβέρνηση Μεταξά, όλοι μας πρέπει να δόσουμε όλες μας τις δυνάμεις, δίχως επιφύλαξη. Επαθλο για τον εργαζόμενο λαό και επιστέγασμα για το σημερινό του αγώνα, πρέπει να είναι και θα είναι, μια καινούργια Ελλάδα της δουλιάς, της λευτεριάς, λυτρωμένη από κάθε ξενική ιμπεριαλιστική εξάρτηση, μ' ένα πραγματικά παλλαϊκό πολιτισμό.

Ολοι στον αγώνα, ο καθένας στη θέση του και η νίκη θάναι νίκη της Ελλάδας και του λαού της. Οι εργαζόμενοι όλου του κόσμου στέκουν στο πλευρό μας.

Αθήνα 31 του Οκτώβρη 1940

Νίκος Ζαχαριάδης

Γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ».

Στο «Ριζοσπάστη» της 28ης Οκτώβρη 1945, με τον τίτλο «Από τα μπουντρούμια της Ασφάλειας», δημοσιεύτηκε το παρακάτω σημείωμα:

«Το γράμμα του σ. Ζαχαριάδη για τον ελληνοϊταλικό πόλεμο έχει και την προϊστορία του. Στις αρχές του 1940 ο Μανιαδιάκης μετέφερε τον σ. Ζαχαριάδη απ' την Κέρκυρα στη Γενική Ασφάλεια της Αθήνας, τόσο γιατί νόμιζε ότι έτσι θα κλόνιζε πιο εύκολα τους φυλακισμένους στην απομόνωση της Κέρκυρας όσο και για να τον έχει και να παρακολουθεί τις κινήσεις του από πιο κοντά. Το Σεπτέμβρη του 1940 ο Μανιαδάκης έδωσε, δήθεν εν αγνοία του, τη δυνατότητα στο σ. Ζαχαριάδη να επικοινωνήσει με την "Προσωρινή Διοίκηση του ΚΚΕ". Στη διοίκηση αυτή βρισκότανε και ο Γιάννης Μιχαηλίδης, μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ από παλιά και που είχε φύγει απ' την Κέρκυρα με δήλωση. Τη δήλωση αυτή την έκανε με εντολή των σ.σ. Ζαχαριάδη, Παρτσαλίδη και του Νεφελούδη για να βρει και να ξεσκεπάσει το χαφιέ Δαμιανό Μάθεση που λυμαινότανε το Κόμμα. Μα και ο Γιάννης Μιχαηλίδης πρόδωσε την αποστολή που τούχε ανατεθεί και έγινε κι αυτός όργανο του Μανιαδάκη. Αυτόν, λοιπόν, θέλησε να χρησιμοποιήσει τώρα ο Μανιαδάκης για να "ψωνίσει" το σ. Ζαχαριάδη, που τον κρατούσε σε απομόνωση στα κρατητήρια της Γενικής Ασφάλειας. Ο Μανιαδάκης έδωσε έτσι τη δυνατότητα στο Μιχαηλίδη με δήθεν συμπαθούντες αστυφύλακες να συνδεθεί με το σ. Ζαχαριάδη.

Ο σ. Ζαχαριάδης απ' την πρώτη στιγμή ζήτησε τα έντυπα της "Προσωρινής Διοίκησης", είδε ότι διαστρεβλώνεται κατάφωρα φιλομεταξικά η κομματική γραμμή και αποφάσισε, ξέροντας ότι η όλη δουλειά βρίσκεται στα χέρια του Μανιαδάκη, να χρησιμοποιήσει τη μόνη δυνατότητα που υπήρχε για να δοθεί στο ΚΚΕ σωστή γραμμή. Ο σ. Ζαχαριάδης, παρά την επιμονή της "Προσωρινής Διοίκησης", δε σύστησε ποτέ στο Κόμμα να αναγνωρίσει την "Προσωρινή Διοίκηση" σαν τη μόνιμη καθοδήγηση του ΚΚΕ. Αρνήθηκε κατηγορηματικά να βοηθήσει οργανωτικά την "Προσωρινή Διοίκηση", συνδέοντάς τη με πρόσωπα κλπ., που ακόμα δεν είχαν πιαστεί και που αυτός γνώριζε. 

Παρά την επιμονή της "Προσωρινής Διοίκησης", ο σ. Ζαχαριάδης αρνήθηκε να τη συνδέσει με τον Γληνό, που τότε ήταν έξω και απέφευγε την "Προσωρινή Διοίκηση".

Ο σ. Ζαχαριάδης έστειλε απ' την αρχή στην "Προσωρινή Διοίκηση" ένα σχέδιο οργανωτικής απόφασης και πρότεινε στην "Προσωρινή Διοίκηση" να την δημοσιεύσει σα δική της απόφαση. Στο σχέδιο εκείνο λεγότανε ότι, επειδή ο χαφιεδισμός στο Κόμμα είχε σμπαραλιάσει την παλιά κομματική καθοδήγηση και απ' την πλευρά αυτή είχε δημιουργηθεί μια ανώμαλη κατάσταση στο ΚΚΕ, μέχρις ότου εγκατασταθεί μια νόμιμη καθοδήγηση στο Κόμμα θάπρεπε η κάθε τοπική κομματική οργάνωση ν' αποχτήσει οργανωτική αυτοτέλεια και ανεξαρτησία, να μην υπάγεται οργανωτικά σε καμιά κεντρική καθοδήγηση και να συνδέεται μ' αυτή μόνο πολιτικά, εφαρμόζοντας την πολιτική γραμμή που αυτή έδινε, μόνον εφόσον θα την θεωρούσε σωστή.

Η "Προσωρινή Διοίκηση" δε δημοσίευσε το σχέδιο αυτό. Οταν ο σ. Ζαχαριάδης επέμεινε, προφασίστηκε ότι το έχασε, ότι δεν το πήρε. Ο σ. Ζαχαριάδης έστειλε αντίγραφο, μα πάλι η "Προσωρινή Διοίκηση" έκανε τα ίδια. Ηταν ολοφάνερο τι παιχνίδι παιζότανε. Στο μεταξύ ο Μανιαδάκης έπαιζε και άλλο κόλπο. Επιασε μια μέρα 5-6 απ' τους μεγαλοδηλωσίες (Κλάρα, Σιτοκωνσταντίνου, Φλωκίδη κλπ.) και μαζί τους και τον Μιχαηλίδη που τον έβαλε στο κελί δίπλα στο σ. Ζαχαριάδη. Ο Μιχαηλίδης επικοινώνησε με το μορς με το σ. Ζαχαριάδη. Οταν ο Μιχαηλίδης δεν απάντησε σε ορισμένα συγκεκριμένα ερωτήματα του σ. Ζαχαριάδη, αυτός του είπε ανοιχτά ότι "λέρωσε τη φωλιά του" και πουλήθηκε στον Μανιαδάκη και σταμάτησε τη συνομιλία.

Οταν ο Μανιαδάκης κατάλαβε ότι τόσο με τη δημοσίευση του "ανοιχτού γράμματος" της 31/10/40 όσο και με τη "μηχανή" της επικοινωνίας η διχτατορία ζημίωνε και το ΚΚΕ κέρδιζε, σταμάτησε τη "μηχανή" και μετέφερε το σ. Ζαχαριάδη σε ειδικό κρατητήριο στο τμήμα αλλοδαπών (Ανωτάτη Εμπορική Σχολή) σε ολοκληρωτική απομόνωση, απ' όπου τον παρέδωσαν στην Γκεστάπο στις 20/5/41 που τον έστειλε την ίδια μέρα αεροπορικώς στη Γερμανία.

Οταν ο σ. Ζαχαριάδης στις αρχές του Νοέμβρη 1940 πείστηκε οριστικά ότι ο Γιάννης Μιχαηλίδης είχε προδώσει την αποστολή που του είχαν αναθέσει οι σύντροφοι της Κέρκυρας και ότι η χαφιεδική "Προσωρινή Διοίκηση" πλαστογραφούσε τη γραμμή του, (του σ. Ζαχαριάδη), ακόμα ότι η χρησιμοποίηση και αυτού του "Ριζοσπάστη" της χαφιεδικής διοίκησης για σωστή πολιτική διαφώτιση γινότανε πολύ δύσκολη ή και αδύνατη, τότε αποφάσισε να καταγγείλει ανοιχτά το χαφιεδισμό του Μιχαηλίδη και Σίας. Εδωσε λοιπόν το γράμμα αυτό (βλ. «Το 3ο ανοιχτό γράμμα του σ. Ν. Ζαχαριάδη»), γραμμένο σε πανί, στο φοιτητή Λιανόπουλο, που τότε κρατιόταν στη Γενική Ασφάλεια για να το μεταβιβάσει στους κομμουνιστές φοιτητές, που θα το τύπωναν και θα το κυκλοφορούσαν. Τα πράγματα δείξαν αργότερα ότι και ο Λιανόπουλος ήταν χαφιές».

ΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΓΡΑΜΜΑ

 

Είκοσι τέσσερις μέρες μετά το πρώτο γράμμα του, ο Ν. Ζαχαριάδης γράφει το δεύτερο ανοιχτό γράμμα του⁴, που έχει ως εξής:

«Προς το λαό της Ελλάδας

Ολόκληρος ο λαός της Ελλάδας ξεσηκώθηκε σαν ένας άνθρωπος και χάλασε τα σχέδια του φασισμού. Με το αίμα του ο λαός εξασφάλισε τη λευτεριά και την ανεξαρτησία του. Εξω απ' αυτά η Ελλάδα δεν έχει καμιά θέση στον ιμπεριαλιστικό πόλεμο ανάμεσα στην Αγγλία και Ιταλία - Γερμανία. Αφού ο λαός μας υπερασπίσει αποτελεσματικά την ανεξαρτησία και την εθνική λευτεριά του, σήμερα ένα μονάχα πράμα θέλει: Ειρήνη και ουδετερότητα με τούτους τους όρους: 1) Να ξανάρθουν τα πράγματα όπως ήταν στις 28 Οχτώβρη 1940 δίχως καμιά εδαφική - οικονομική - πολιτική ζημιά σε βάρος της Ελλάδας. 2) Οι πολεμικές δυνάμεις της Αγγλίας να φύγουν όλες απ' τα χώματα και τα νερά της Ελλάδας. Με βάση τους δύο αυτούς όρους να ζητήσουμε αμέσως απ' την κυβέρνηση της ΕΣΣΔ να μεσολαβήσει για να γίνει ελληνοϊταλική ειρήνη. Αυτό είναι σήμερα το μοναδικό εθνικολαϊκό συμφέρον. Και η πράξη έχει αποδείξει ότι μόνον η ΕΣΣΔ σήμερα έδωσε την ειρήνη και ουδετερότητα της Γιουγκοσλαβίας - Βουλγαρίας - Τουρκίας.

26 του Νοέμβρη 1940

Ν. ΖΑΧΑΡΙΑΔΗΣ

Υ.Γ. Είμαστε υποχρεωμένοι να ζητήσουμε ειρήνη έντιμη και δίχως κυρώσεις και για να ξεκαθαρίσουμε άλλη μια φορά τόσο τον εθνικό - αμυντικό - απελευθερωτικό χαρακτήρα του πολέμου που κάνουμε, όσο και ότι είμαστε ξένοι προς τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο που κάνουν οι πλουτοκρατικές μεγάλες δυνάμεις. Αν σήμερα δε δουλέψουμε για μια έντιμη ειρήνη, ο πόλεμος θα χάσει για μας τον εθνικό αμυντικό χαραχτήρα του, θα γίνει καταχτητικός και τότε θα έχει αντίθετο το λαό».

Το γράμμα αυτό δεν είδε το φως της δημοσιότητας παρά μόνο την 9η Μάρτη 1947, που η Γενική Ασφάλεια το έδωσε στον αθηναϊκό Τύπο και δημοσιεύτηκε σε όλες τις αστικές εφημερίδες. Μέχρι τότε παρέμενε τελείως άγνωστο.

Αμέσως μετά τη δημοσίευση από τη Γενική Ασφάλεια του δεύτερου γράμματος, ο Ν. Ζαχαριάδης γράφει στον «Ριζοσπάστη» της 11 Μάρτη 1947 το παρακάτω σημείωμα, με τα αρχικά Ν. Ζ.

«Αγαπητέ Ρίζο

Η Γενική Ασφάλεια αποφάσισε, επιτέλους (!), να δημοσιεύσει από το αρχείο της το δεύτερο γράμμα μου. Και, φυσικά από "κακή συνήθεια" που της κατάντησε δεύτερη φύση, δεν μπορεί κι εδώ, όπως και στο πρώτο γράμμα μου, ν' αποφύγει τις πλαστογραφήσεις και παραποιήσεις. Οπως είναι κιόλας γνωστό, στο πρώτο γράμμα μου είχε κολλήσει, πλαστογραφώντας το, την επικεφαλίδα: "Προς τον κ. Μανιαδάκη κλπ." πράγμα που εγώ δεν είχα γράψει. Κάτι σχετικό γίνεται και με το δεύτερο γράμμα. Το γράμμα αυτό δεν το έστειλα εγώ στον Μεταξά. Το απηύθυνα τότε στην "Προσωρινή Διοίκηση" του ΚΚΕ για να το στείλει αυτή. Φυσικά η "Προσωρινή Διοίκηση" του ΚΚΕ δεν τόστειλε γιατί "δε συμφωνούσε" με τη γραμμή που έβαζα. Και δε συμφωνούσε γιατί ήταν κατασκεύασμα και όργανο του Μανιαδάκη. Μάλιστα τότε οι Μανιαδάκης - Παξινός - Χαραλαμπίδης έβαλαν το "θεωρητικό" της "Προσωρινής Διοίκησης" Τυρίμο και μου έγραψε μια μακρόσυρτη απάντηση για να δικαιολογήσει και θεμελιώσει "θεωρητικά" την άρνηση αυτή της "Προσωρινής Διοίκησης". Εννοείται πως ο Τυρίμος δε μου παρουσιάστηκε με το όνομά του, μα αυτός ήταν ο δράστης της απάντησης εκείνης. Η απάντηση εκείνη ξεσκέπαζε τελειωτικά το χαφιεδικό ρόλο της "Προσωρινής Διοίκησης". Και ένας λόγος που το δεύτερο γράμμα τόστειλα στην "Προσωρινή Διοίκηση" ήταν ακριβώς αυτός. Ηθελα να τους αναγκάσω να πάρουν ανοιχτή θέση για να ξεσκεπαστούν. Αυτό το δεύτερο και έγινε.

Η διχτατορία, τότε, δεν τόλμησε να δημοσιεύσει το "προδοτικό" εκείνο γράμμα και να με στείλει παράλληλα στο στρατοδικείο αφού με κρατούσε στα χέρια της και μια και επρόκειτο για πράξη "εσχάτης προδοσίας". Και δεν τάκανε όλα αυτά η διχτατορία τότε γιατί καταλάβαινε ότι η γραμμή που έβαζε το δεύτερο γράμμα ήταν μια εθνική - πατριωτική γραμμή, που κάλυπτε πέρα για πέρα τα εθνικά συμφέροντα και ανταποκρινόταν στη θέληση του λαού.

Οι τεταρτοαυγουστιανοί απ' τη Γενική Ασφάλεια, με εντολή της κυβέρνησης δημοσιεύουν τώρα, ύστερα από εξήμισυ χρόνια, το γράμμα εκείνο, νομίζοντας πως έτσι θα ενισχύσουν κάπως τη σάπια προσφυγή τους στον ΟΕΕ. Θέλουν να δείξουν κυρίως στους Αγγλοσάξωνες αφέντες τους ότι ήσαν πάντα λακέδες τους και ότι το ΚΚΕ και τότε πάλευε ενάντια σε οποιαδήποτε ιμπεριαλιστική υποδούλωση της Ελλάδας, ενάντια στον εγγλέζικο ιμπεριαλισμό και για την εθνική ανεξαρτησία, όπως αγωνίζεται και σήμερα. Φυσικά, όπως τότε έτσι και τώρα, αυτό ήταν και είναι για το ΚΚΕ η πιο εθνική - πατριωτική αποστολή και η πιο μεγάλη τιμή. Δείχνει ακόμα αυτό την αδιάσπαστη συνέπεια και συνέχεια που έχει η αντιιμπεριαλιστική και λαϊκή πολιτική του Κόμματός μας.

Οταν η "Προσωρινή Διοίκηση" αρνήθηκε να δημοσιεύσει το δεύτερο γράμμα, αναγκάστηκα να αποτανθώ τότε με δικό μου μέσο που προσπάθησα να βρω μέσα από τα μπουντρούμια της Γενικής Ασφάλειας, μόνος μου και απευθείας, προς το Κόμμα και προς το λαό. Και έδωσα άλλο γράμμα - το τρίτο αυτό - στον Λιανόπουλο. Εκεί έβαζα τη γραμμή του δεύτερου γράμματος και ξεσκέπαζα τη χαφιέδικη "Προσωρινή Διοίκηση". Ομως και ο Λιανόπουλος που πήρε το τρίτο αυτό γράμμα, αποδείχτηκε προδότης του αγώνα μας. Ετσι ούτε αυτό έφτασε έγκαιρα στον προορισμό του.

Τώρα η Γενική Ασφάλεια, δημοσιεύοντας το δεύτερο γράμμα μου προσφέρει, άθελά της βέβαια, υπηρεσίες στο ΚΚΕ που τόσο μισεί. Μια απ' αυτές είναι και το ότι ομολογεί έτσι ανοιχτά πως η "Προσωρινή Διοίκηση" ήταν κατασκεύασμά της. Αυτό θα βοηθήσει ορισμένους να ξεκαθαρίσουν κάποιες συγχύσεις που ακόμα τους μπέρδευαν.

Η δημοσίευση του δεύτερου γράμματος πρέπει ακόμα να δώσει αφορμή σε μερικούς που πήραν μέρος "καλή τη πίστει", όπως λεν, στην κίνηση της "Προσωρινής Διοίκησης", να διασαφηνίσουν τη θέση τους και το ρόλο τους τόσο γενικά όσο και ειδικότερα γύρω απ' το δεύτερο γράμμα. Ασφαλώς η Γενική Ασφάλεια και τα όργανά της που, όπως στον καιρό του Μανιαδάκη, διευθύνουν και τώρα προσωπικά την αντικομμουνιστική δουλιά της, αποβλέπουν ακόμα στο να δόσουν "όπλα" και στους διάφορους συνεργάτες τους, "αντιπολιτευόμενους του ΚΚΕ" και τροτσκιστές ενάντια στο Κόμμα μας. Συμφωνάμε απόλυτα με την πρόθεσή της αυτή και θα την παρακαλούσαμε να συνεχίσει και να δημοσιεύσει και τα άλλα "ντοκουμέντα" μας που κρατά στα χέρια της και που τα πήρε χάρη στην "Προσωρινή Διοίκηση", τον Λιανόπουλο είτε άλλους πράκτορές της.

Αθήνα, 9 του Μάρτη 1947».

Είχαν περάσει δυόμισι ακριβώς μήνες από τότε που δόθηκε στη δημοσιότητα το πρώτο γράμμα και 50 μέρες από τη συγγραφή του δεύτερου, οπότε ο Ν. Ζαχαριάδης παρέδωσε στο φοιτητή Λιανόπουλο το τρίτο ανοιχτό γράμμα του.

Αυτό το τρίτο γράμμα δημοσιεύτηκε τελικά στην ΚΟΜΕΠ της Κατοχής (Ιούνης 1942, τεύχος 2) ως το 2ο γράμμα του Νίκου Ζαχαριάδη, αφού η καθοδήγηση του Κόμματος δε γνώριζε τότε την ύπαρξη του δεύτερου γράμματος, άρα δε γνώριζε και ότι αυτό ήταν το τρίτο.

ΤΟ ΤΡΙΤΟ ΓΡΑΜΜΑ

«Προς την κομμουνιστική φοιτητική οργάνωση (ΚΚΕ και ΟΚΝΕ).

Αγαπητοί σύντροφοι,

Εχω για σας μια παράκληση: Να τυπώστε, μοιράστε, τοιχοκολλήστε στην Αθήνα - Πειραιά - Θεσσαλονίκη, αν είναι μπορετό σ' όλη τη χώρα και στο μέτωπο, το παρακάτω γράμμα μου. Κρατάτε ψηλά τη σημαία του ΚΚΕ και συνεχίστε με πιο μεγάλη ορμή την πολιτική και οργανωτική σας δουλιά.

Ζήτω το ΚΚΕ και η Κομμουνιστική Διεθνής.

Αθήνα, 15 Γενάρη 1941.

Ν. Ζαχαριάδης

ΓΙΑ ΟΛΑ ΤΑ ΜΕΛΗ ΚΑΙ ΣΤΕΛΕΧΗ ΤΩΝ ΟΡΓΑΝΩΣΕΩΝ

ΤΟΥ ΚΚΕ (ΕΤΚΔ) ΚΑΙ ΤΗΣ ΟΚΝΕ (ΕΤΚΔΝ)

Το γράμμα αυτό το γράφω, γιατί παρουσιάστηκε μια βασική ριζική διαφωνία μου με την "Προσωρινή Διοίκηση" που παρουσιάζεται σαν εκπρόσωπος του ΚΚΕ από το Σεπτέμβρη του 1940. Είχα δεχτεί την πολιτική μόνο συνεργασία με την "Προσωρινή Διοίκηση" (παρά τους σοβαρούς δισταγμούς μου) γιατί είχα εμπιστευθεί σ' έναν παλιό σύντροφο να καθαρίσει το ΚΚΕ από τη χαφιέδικη σφηκοφωλιά του Μάθεση - Παπαγιάννη.

Από την πρώτη στιγμή είχα παρατηρήσει σοβαρά λάθη στην πολιτική γραμμή της "Προσωρινής Διοίκησης", που αυτή, παρά τις υποδείξεις μου, αρνήθηκε να τα διορθώσει όπως δε δέχτηκε και άλλες υποδείξεις μου. Η βασική όμως διαφωνία μας, που θ' αναφέρω πιο κάτω, με αναγκάζει να μιλήσω ανοιχτά. Το γράμμα μου που δημοσιεύτηκε στις εφημερίδες στις 2 Νοέμβρη 1940 αποβλέπει στα παρακάτω: 1) Nα δόσει έγκυρη ενιαία κατεύθυνση στους κομμουνιστές όλης της χώρας. 2) Να κινητοποιήσει το λαό στην αντιφασιστική εξόρμηση για την εθνική ανεξαρτησία και λευτεριά. 3) Να αποκαταστήσει στο εσωτερικό τις λαϊκές ελευθερίες, μια λαϊκή αντιπλουτοκρατική πολιτική. 4) Να κάμει τον πόλεμο εθνικό αντιφασιστικό, αντιιμπεριαλιστικό με βασικό και μοναδικό σκοπό την εξασφάλιση της εθνικής μας ανεξαρτησίας, της ειρήνης και ουδετερότητάς μας, έξω από το γενικό ιμπεριαλιστικό πόλεμο. Αυτό θα μπορούσαμε να το επιτύχουμε μόνο μ' έναν ολόπλευρο προσανατολισμό στην ΕΣΣΔ και με μια πραγματική βαλκανική συνεργασία. Ο Μεταξάς από την πρώτη στιγμή έκαμε το αντίθετο, έκαμε πόλεμο φασιστικό, καταχτητικό πόλεμο. Ενώ, αφού διώξαμε τους ιταλούς από την Ελλάδα, βασική προσπάθειά μας έπρεπε να είναι να κάνουμε μια ξεχωριστή, έντιμη και δίχως παραχωρήσεις ελληνοϊταλική ειρήνη, πράγμα που μπορούσε να γίνει με τη μεσολάβηση της ΕΣΣΔ, η μοναρχοφασιστική διχτατορία συνέχισε τον πόλεμο για λογαριασμό όχι του λαού της Ελλάδας μα της πλουτοκρατίας και του αγγλικού ιμπεριαλισμού. Μετά το διώξιμο δε των ιταλών από την Ελλάδα, το αίμα των φαντάρων μας χύνεται άδικα, σήμερα δε ο εγγλέζικος ιμπεριαλισμός εισπράττει σε αίμα των παιδιών της Ελλάδας τους τόκους των κεφαλαίων που διέθεσε στα 1935-36 για την παλινόρθωση του Γεώργιου και την εγκαθίδρυση της μοναρχοφασιστικής διχτατορίας του Μεταξά. Αφού δε ο Μεταξάς αρνιέται να αποκαταστήσει τις ελευθερίες του λαού, να εξασφαλίσει την ειρήνη της Ελλάδας και κάνει πόλεμο καταχτητικό ιμπεριαλιστικό, που όλα του τα βάρη τα πληρώνει ο λαός, παραμένει (ο Μεταξάς) κύριος εχθρός του λαού και της χώρας. Η ανατροπή του είναι το πιο άμεσο και ζωτικό συμφέρον του λαού μας. Λαός και στρατός πρέπει να πάρουνε στα χέρια τους τη διαχείριση της χώρας και του πολέμου με σκοπό ειρήνη, εθνική ανεξαρτησία, εσωτερικό αντιφασιστικό λαϊκό καθεστώς, ολόπλευρη προσέγγιση προς την ΕΣΣΔ και βαλκανική συνεργασία με βάση την ειρηνική λύση των εσωβαλκανικών διαφορών. Ολες τις απόψεις μου αυτές τις ανέπτυξα σ' ένα ανοιχτό γράμμα κι ένα σχέδιο απόφασης που στις 22-11-1940 έστειλα στην "Προσωρινή Διοίκηση". Αυτή αρνήθηκε να δεχτεί και να δημοσιεύσει αναπτύσσοντας μια καθαρή σοσιαλπατριωτική επιχειρηματολογία που έχει αυτή τη βάση: Ο πόλεμος της Ελλάδας εναντίον της Ιταλίας στην Αλβανία είναι παρόμοιος με τον πόλεμο της ΕΣΣΔ - Φιλανδίας και ότι ο Μεταξάς είναι ο πρωτεργάτης στον παγκόσμιο αντιφασιστικό αγώνα. Η "Προσωρινή Διοίκηση" θέλει να υποδουλώσει ολοκληρωτικά το ΚΚΕ στη μοναρχοφασιστική διχτατορία αντί να οργανώσει την ανατροπή της. Ετσι η "Προσωρινή Διοίκηση" και το ανοιχτό γράμμα μου στις 2-11-1940 (που ακέραια την ευθύνη του την έχω εγώ μπροστά στο ΚΚΕ και στην ΚΔ) το καταντά ένα καθαρό σοσιαλπατριωτικό ντοκουμέντο και πάει να λερώσει την τιμή του ΚΚΕ. Αυτή είναι η διαφωνία μου και η στάση της "Προσωρινής Διοίκησης". Ετσι πίσω από τη στάση αυτή καθαρίζει ολότελα και τούτο: ότι η "Προσωρινή Διοίκηση" είναι δημιούργημα και όργανο του Μανιαδάκη και ότι ο Γιάννης Μιχαηλίδης, Ψηλός, Κατσανέβης, Κάμος πρόδοσε την εντολή που είχε να καθαρίσει το ΚΚΕ από τη σπείρα του Μάθεση, πουλήθηκε στη μοναρχοφασιστική διχτατορία. Υστερα από όλα αυτά η στάση όλων των μελών, στελεχών και οργανώσεων του ΚΚΕ και της ΟΚΝΕ μέσα στη χώρα και το μέτωπο πρέπει να είναι αυτή: Ο λαός της Ελλάδας υπερασπίζει στον πόλεμο αυτό μόνο την εθνική του ανεξαρτησία. Είναι ξένος ενάντια στον ιμπεριαλιστικό πόλεμο Αγγλίας - Γερμανίας και Σία. Θέλει χωριστή, έντιμη, άμεση ειρήνη με τη μεσολάβηση της ΕΣΣΔ. Αναγνωρίζει την αρχή της αυτοδιάθεσης μέχρις αποχωρισμού για όλους. Θέλει την ελευθερία του, τη δουλιά του, την επικράτηση της θέλησής του που του πνίγει ο Μεταξάς. Εξωτερική συμμαχία με την ΕΣΣΔ και αληθινή βαλκανική συνεννόηση. Οι λαοί και φαντάροι της Ελλάδας και Ιταλίας δεν είναι εχθροί μα αδέλφια και η συναδέλφωσή τους στο μέτωπο θα σταματήσει τον πόλεμο που κάνουν οι κεφαλαιοκράτες εκμεταλλευτές τους. Για να γίνουν όλα αυτά, λαός και στρατός πρέπει να ανατρέψουν τη μοναρχοφασιστική διχτατορία του Μεταξά που είναι ο κύριος και βασικός εχθρός τους και να εγκαθιδρύσουν τη λαϊκή αντιφασιστική κυβέρνηση. Για να μπορεί ένας λαός να κρατεί την εθνική λευτεριά, πρέπει να είναι και εσωτερικά λεύτερος. Λαός εσωτερικά σκλάβος δε θάναι άξιος να κρατήσει και την εθνική του ανεξαρτησία και κάθε νίκη του εσωτερικού του τυράννου θα δυναμώνει τη σκλαβιά του.

Αυτός είναι σήμερα ο δρόμος του ΚΚΕ. Κάθε μέλος - στέλεχος της οργάνωσης αυτή τη στιγμή πρέπει να μπάσει στις μάζες και οργανώνοντάς τες γύρω απ' αυτή να την επιβάλει νικηφόρα. Ακόμα μην ξεχνάτε ούτε στιγμή τους φυλακισμένους και εξορίστους μας. Στην Κέρκυρα κάθε στιγμή η ζωή των καλύτερων παιδιών μας, είναι σε άμεσο κίνδυνο από το μαχαίρι του Μεταξά και τις μπότες του Μουσσολίνι.

Εγώ είμαι γερός και καλά. Ολη μου η σκέψη και η καρδιά μου είναι στο Κόμμα, όπως και η ζωή μου είναι δοσμένη σ' αυτό.

Ζήτω το ΚΚΕ! Ζήτω η ΚΔ!

Αθήνα, κρατητήρια Γενικής Ασφάλειας

15-1-1941

Γεια χαρά

Ν. Ζαχαριάδης».

3. Ορισμένα για τα τρία γράμματα

1. Κατά την άποψη διαφόρων συγγραφέων τα πράγματα ήταν πολύ απλά, όταν κηρύχθηκε ο ελληνοϊταλικός πόλεμος! Τόσο απλά, ώστε να εκφράζονται περίπου με αισθήματα λύπης (!) για τον Ν. Ζαχαριάδη, που «θα πρέπει να ήταν από τις δυσκολότερες αποφάσεις της ζωής του η απόφαση να πάρει αυτή την ξεκάθαρη και πατριωτική θέση...»⁵. Και παρακάτω:

«Γιατί πράγματα που για τους Ελληνες φαντάρους, που έσπευδαν τραγουδώντας στα κέντρα επιστράτευσης, ήταν πολύ απλά, για τον ηγέτη ενός κόμματος - τμήματος της ΚΔ, και μάλιστα του ΚΚΕ, ήταν εξαιρετικά περίπλοκα. Πράγμα που αποδεικνύει άλλη μια φορά τους θανάσιμους κινδύνους κάθε εξάρτησης, απ' όπου και αν προέρχεται»⁶!

Το πρώτο που χρειάζεται να παρατηρήσει κανείς, είναι πως όσοι κάνουν λόγο για εξάρτηση του ΚΚΕ από την ΚΔ, εννοώντας πρωταρχικά τη Σοβιετική Ενωση, είναι σαν να μη γνωρίζουν ότι το ΚΚΕ προσχώρησε στην ΚΔ εθελοντικά και ότι με το ΚΚΣΕ το συνέδεαν αμοιβαίοι ιδεολογικοπολιτικοί δεσμοί, σφυρηλατημένοι στην κοινή δράση και στην κοινή θεωρία - εκφραστή των ενιαίων συμφερόντων της παγκόσμιας εργατικής τάξης. Δεσμοί, που ίσχυαν και ισχύουν με όλα τα Κομμουνιστικά Κόμματα, όπου Γης. Τον προλεταριακό διεθνισμό και την οργανωτική του έκφραση τρέμουν ο αστικός πολιτικός κόσμος και τα οικονομικά του στηρίγματα.

Το γεγονός ότι η Σοβιετική Ενωση και το ΚΚ, αναγνωρισμένα κατείχαν μεταξύ των ΚΚ την πρώτη θέση, λόγω του ρόλου που διαδραμάτιζαν, το θεωρούν εξάρτηση! Και σπεύδουν να μιλήσουν για ένα πολύ σύνθετο και πολύπλοκο πρόβλημα, όπως αυτό του πολέμου, με την ευκολία που θα το έκανε κάθε αστός πατριώτης.

Εξίσου κύριο στη συγκεκριμένη ώρα του πολέμου: Ο ελληνοϊταλικός πόλεμος ήταν ένας κρίκος της αλυσίδας. Ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος είχε ξεκινήσει πριν από ένα και πάνω χρόνο. Συνεπώς, το πρόβλημα είχε διεθνείς διαστάσεις και δεν ήταν μόνο θέμα της Ελλάδας και της Ιταλίας. Ηταν ποτέ δυνατό (και θα ήταν σωστό;) το ΚΚΕ να παραγνωρίσει αυτό το γεγονός και να αντιμετωπίσει μόνο του την παγκόσμια κατάσταση; Μπορούσε να κάνει λόγο μόνο για «τη χώρα του», τη στιγμή που καιγόταν όλος ο κόσμος; Επιπλέον: Τα ελληνικά αστικά κόμματα και η ίδια η 4η Αυγούστου, μόνοι τους αντιμετώπιζαν τον ελληνοϊταλικό πόλεμο; Οχι μόνο δεν τον αντιμετώπιζαν μόνοι τους, αλλά και συντονίζονταν με τους διεθνείς συμμάχους τους αστούς, πολύ καιρό πριν από το ξέσπασμα του πολέμου. Αρκετά, λοιπόν, με την υποκρισία και τις συκοφαντίες κατά του ΚΚΕ!

Τα πράγματα για τους Ελληνες φαντάρους, τουλάχιστον για τη μεγάλη πλειοψηφία τους, ήταν πράγματι πολύ απλά.

Ωστόσο, η αυθόρμητη αντίδραση, όσο κι αν είναι πηγαία και ανιδιοτελής, όσα θετικά στοιχεία κι αν περιέχει, σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αντικαταστήσει την αξία της συνειδητής. Και η πιο γνήσια αυθόρμητη αντίδραση είναι ποιοτικά πολύ κατώτερη από τη συνειδητή. Χειραγωγείται...

Αλίμονο, όμως, αν η σκέψη του ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ έφτανε ως το αυθόρμητο επίπεδο. Σ' αυτή την περίπτωση το ΚΚΕ θα ταυτιζόταν με ένα αστικό πατριωτικό κόμμα. Θα εξέλιπε η ουσιώδης μεταξύ τους διαφορά, που συνίσταται στο εξής: Ενώ ο απλός πατριώτης αγωνιζόταν μόνο κατά του συγκεκριμένου επιτιθέμενου, η ΚΔ και το ΚΚΕ προσπαθούσαν να αναλύσουν τα βαθύτερα αίτια που γέννησαν τον πόλεμο, προσπαθούσαν να συνδέσουν την πολεμική δράση με την πάλη για την κοινωνική χειραφέτηση των εργαζομένων, ανεξάρτητα αν αυτό η στρατηγική τους το εκπλήρωνε πάντα με επιτυχή τρόπο. Γι' αυτό ακριβώς ο διεθνιστής είναι και πραγματικός, σε βάθος, πατριώτης. 

Γιατί είναι, δηλαδή, επαναστάτης. Αν ήταν πάντα επιτυχημένη η σύζευξη αυτών των δύο είναι άλλης τάξης θέμα και αφορά το ΚΚΕ, όχι τους αστούς και οπορτουνιστές κατηγόρους του. Και, βέβαια, δεν πρόκειται καθόλου για απλά ζητήματα. Ετσι, ο ακριβής προσδιορισμός τους δεν μπορούσε παρά να δημιουργεί μεγάλες δυσκολίες στον Ν. Ζαχαριάδη, ενώ ήταν επόμενο να μη δημιουργεί καμιά δυσκολία στη μεγάλη λαϊκή μάζα, που ο προσανατολισμός της δεν περιείχε ριζοσπαστικά στοιχεία. 

Οι δυσκολίες αυξάνονταν από την απουσία της πάντα τόσο απαραίτητης, και ειδικά σε τέτοιες στιγμές, συλλογικής επεξεργασίας και διαμόρφωσης της πολιτικής του ΚΚΕ.

2. Ενα από τα πιο πολυσυζητημένα σημεία του πρώτου γράμματος είναι η φράση «στον πόλεμο αυτό που διευθύνει η κυβέρνηση Μεταξά». Απασχόλησε ακόμα και την 6η Ολομέλεια της ΚΕ (1956), καθώς και την 7η (1957) και άλλες αργότερα. Αυτή η φράση είχε γίνει αντικείμενο κριτικής και από την ΚΔ το Γενάρη του 1941, παρά το γεγονός ότι τα ίδια με άλλα λόγια έλεγε και η οδηγία του Ιούλη 1939, όπως θα δούμε και παρακάτω:

«Το πρώτο καθήκον του ΚΚΕ είναι η υπεράσπιση της ανεξαρτησίας της χώρας. Εφόσον η κυβέρνηση Μεταξά παλεύει και αυτή κατά του ίδιου αυτού κινδύνου (...)».

Από τη μια, υπήρχε τότε ένα πραγματικό γεγονός. Οτι ναι μεν η κυβέρνηση Μεταξά ήταν βαθύτατα αντιλαϊκή, όμως στη συγκεκριμένη στιγμή, στο πλαίσιο των ενδοϊμπεριαλιστικών αντιθέσεων (Μ. Βρετανία - Γερμανία και Ιταλία) εκ των πραγμάτων διηύθυνε τον πόλεμο, αφού η πολιτική της βρισκόταν στην πολιτική γραμμή που τη συγκεκριμένη στιγμή εφάρμοζε και η Μ. Βρετανία.

Από την άλλη, δεν υπάρχει αμφιβολία πως στο σημείο αυτό ο Ν. Ζαχαριάδης έκανε ένα συμβιβασμό. Είχε υποχρέωση απέναντι στο Κόμμα και στο λαό να πάρει θέση για τον πόλεμο. Κι αυτή η θέση δε θα γινόταν γνωστή, αν το γράμμα έμενε στα συρτάρια του Μανιαδάκη και της «Προσωρινής Διοίκησης», αν το είχε καταπιεί η συνωμοσία της σιωπής.

Το γράμμα δημοσιεύτηκε σε όλο τον αθηναϊκό Τύπο και είχε τεράστια απήχηση. Την απήχησή του δεν επηρέασε στο ελάχιστο η πλαστογραφία που έκανε στο γράμμα ο Μανιαδάκης, ο οποίος στην αρχή του γράμματος, αντί της φράσης «προς το λαό της Ελλάδας», που είχε γράψει ο Ν. Ζαχαριάδης, έβαλε τη φράση «προς τον υφυπουργό Ασφαλείας» και έτσι το έδωσε στη δημοσιότητα.

3. Δεν είναι ακριβές, αντίθετα είναι προβοκατόρικο, ότι ο Ν. Ζαχαριάδης έγραψε το δεύτερο γράμμα όταν πληροφορήθηκε την κριτική της ΚΔ στο πρώτο γράμμα. Ο Ν. Ζαχαριάδης είχε γράψει το δεύτερο γράμμα ενάμιση μήνα πριν, όπως ομολογείται και από το παρακάτω κείμενο που δημοσιεύτηκε σε ένα ασφαλίτικου τύπου βιβλίο⁷, μαζί με το «σχέδιο απόφασης» που ο Ν. Ζαχαριάδης είχε δώσει στην «Προσωρινή Διοίκηση».

«ε. Το ανέκδοτον μέχρι σήμερον "σχέδιο απόφασης του ΚΚΕ", του Νίκου Ζαχαριάδη, επί του ελληνοϊταλικού πολέμου 1940-1941, το αποσταλέν υπ' αυτού εις την Προσωρινήν Διοίκησιν του ΚΚΕ μετά του 2ου ανοικτού γράμματός του της 26 Νοεμβρίου 1940.

Σχέδιο απόφασης:

"Ι. Ο λαός της Ελλάδας σε μία παλλαϊκή πανστρατιά, πολεμόντας για την εθνική ανεξαρτησία του σύντριψε την πρώτη επίθεση του ιταλικού φασισμού και υπεράσπισε με το αίμα του τη λευτεριά του. Ο παλλαϊκός αντιφασισμός τσάκισε τα φασιστικά σχέδια.

II. Σήμερα πρωταρχική επιθυμία του λαού είνε α) ν' αποκαταστήσει την εσωτερική ειρήνη, δίχως καμμιά οικονομική - πολιτική - εδαφική παραχώρηση στον εξωτερικό φασισμό, χωρίς καμμιά βίαιη προσάρτηση β) ν' αποκαταστήσει την εσωτερική ελευθερία του, να συντρίψει τον εσωτερικό φασισμό. Ενας λαός εσωτερικά σκλαβωμένος δεν μπορεί να φυλάξει ούτε την εθνική λευτεριά του. 

Και ο λαός δεν έχυσε και δε χύνει το αίμα του για νάνε δούλος στον Μεταξά, τη μοναρχία, την ντόπια κεφαλαιοκρατία και τον εγγλέζικο ιμπεριαλισμό.

III. Ενάντια στη θέληση του λαού, ο Μεταξάς έκανε και κάνει τον πόλεμο ενάντια στην Ιταλία σαν μια επιχείρηση, αντιλαϊκή - πλουτοκρατική - καταχτητική - φασιστική ιμπεριαλιστική. Ολα τα βάρη του πολέμου τα φορτώνει στους εργαζόμενους. Δημιούργησε στρατιές από πλουτοκράτες κουραμπιέδες. Δεν προτείνει σήμερα που η θέση μας είνε ευνοϊκή έντιμη ειρήνη με τη βοήθεια της ΕΣΣΔ, μόνο μας δίνει κρέας για τα κανόνια στη μακρόχρονη πολεμική προσπάθεια του εγγλέζικου ιμπεριαλισμού, άρχισε μαζικούς τουφεκισμούς Αλβανών. Μας υποδουλώνει ακόμα πιο πολύ στην εγγλέζικη κεφαλαιοκρατία που μας γδέρνει απ' το 1821, που στα 1917 με την πείνα και τις δολοφονίες στην Αθήνα - Πειραιά μάς ανάγκασε να πολεμήσουμε για τα συμφέροντά της. Που μας έστειλε στην Ουκρανία ενάντια στη Ρούσικη επανάσταση. Που μας χαντάκωσε στη Μικρασία. Που στα 1931 έπνιξε στο αίμα το ξεσήκωμα των Ελλήνων της Κύπρου. Που κρατεί το μισό κόσμο σκλάβο της. Που αρνιέται σήμερα να καθορίσει τους πολεμικούς της σκοπούς γιατί ετοιμάζει μια καινούργια συνθήκη Βερσαλλιών που θα την χρησιμοποιήσει σαν προγεφύρωμα για τη βασική πολιτική στρατηγική επιδίωξή της: Το χτύπημα της ΕΣΣΔ. Ο Μεταξάς και η μοναρχοφασιστική διχτατορία τον εθνικό - απελευθερωτικό - αντιφασιστικό - αμυντικό αγώνα του Λαού τον μετατρέπει σε πόλεμο καταχτητικό - ιμπεριαλιστικό - ολοκληρωτικό.

IV. Ο λαός είνε αποφασιστικά ενάντια σ' έναν τέτοιον πόλεμο. Σήμερα θέλει έντιμη ειρήνη - Βαλκανική στέρεη αδερφική συνεργασία. Συμμαχία και ολόπλευρη σύμπραξη με την ΕΣΣΔ. Εσωτερικό λαϊκό αντιφασιστικό - αντιπλουτοκρατικό καθεστώς. Πραγματική κατοχύρωση της εθνικής ανεξαρτησίας μας, με την απολύτρωση της Ελλάδας απ' την εγγλέζικη και κάθε άλλη ξένη ιμπεριαλιστική εξάρτηση.

V. Στο δρόμο αυτό της Ειρήνης - Λευτεριάς - εξασφάλισης, κύριο εμπόδιο στέκεται η μοναρχοφασιστική διχτατορία του Μεταξά. Για να εξασφαλιστεί ο δρόμος αυτός πρέπει να συντριβεί η διχτατορία αυτή. Ο λαός και ο στρατός πρέπει να πάρουν στα χέρια τους τον αγώνα της υπεράσπισης της χώρας απ' την ιταλοφασιστική εξωτερική επιδρομή και απ' την εσωτερική φασιστική διχτατορία. Αυτός είνε σήμερα ο δρόμος του ΚΚΕ και του λαού της Ελλάδας"».

4. Θέσεις της ΚΔ για τον πόλεμο

Τον Ιούλη του 1939 η ΚΔ έστειλε στο ΚΚΕ την παρακάτω οδηγία:

«Η χώρα σας απειλείται απ' το φασιστικό άξονα και ιδιαίτερα από τον ιταλικό φασισμό που δρα ειδικότερα στα Βαλκάνια. Το πρώτο καθήκον του ΚΚΕ είναι η υπεράσπιση της ανεξαρτησίας της χώρας. Εφόσον η κυβέρνηση Μεταξά παλεύει και αυτή κατά του ίδιου αυτού κινδύνου, δεν υπάρχει λόγος να επιδιώκετε πρώτα απ' όλα την ανατροπή της. Βέβαια το Κόμμα σας πρέπει να κάνει αγώνα για την κατάχτηση όσο το δυνατό μεγαλύτερης εσωτερικής ελευθερίας του ελληνικού λαού, γιατί αυτό δυναμώνει την αμυντική ικανότητα της χώρας σας. Οσον αφορά το Ελληνοβουλγαρικό 

Σύμφωνο της Θεσσαλονίκης, είναι ένα βήμα προς την ειρηνική διευθέτηση των μεταξύ των βαλκανικών λαών διαφορών και τη φιλική συμβίωση των λαών της. Οχι μόνο δεν πρέπει να το πολεμάτε, μα να κάνετε ό,τι μπορείτε, ώστε πάνω στη βάση της δι' αμοιβαίων υποχωρήσεων εξομάλυνσης των εσωτερικών βαλκανικών διαφορών και της ενιαίας πάλης για την υπεράσπιση της ειρήνης και ανεξαρτησίας όλων των βαλκανικών λαών, να συγκροτηθεί ένας γερός συνασπισμός όλων των κρατών της Βαλκανικής Χερσονήσου»⁸.

Πέρα από την προηγούμενη τοποθέτηση της ΚΔ, η οποία σαφώς χαρακτήριζε τον πόλεμο εθνικοαπελευθερωτικό, υπήρξαν και άλλες τοποθετήσεις της για το χαρακτήρα του πολέμου.

Στις αρχές Νοέμβρη 1939 δημοσιεύτηκε έκκληση της Εκτελεστικής Επιτροπής, που χαρακτήριζε τον πόλεμο ιμπεριαλιστικό και από τις δύο μεριές και για τον οποίο «ευθύνονται όλες οι καπιταλιστικές κυβερνήσεις και στην πρώτη γραμμή οι κυρίαρχες τάξεις των εμπόλεμων κρατών»⁹.

Ηταν η φάση που η ΚΔ εκτιμούσε (σε καμία περίπτωση άδικα) ότι η Μ. Βρετανία και η Γαλλία επιδίωκαν συνεννόηση με τη Γερμανία, για να την στρέψουν κατά της Σοβιετικής Ενωσης.

Την ίδια εκτίμηση, για το χαρακτήρα του πολέμου, είχε κάνει το Μάρτη του 1939 το 18ο Συνέδριο του ΠΚΚ (Μπολσεβίκων), πέντε μήνες πριν από το Σύμφωνο Ρίμπεντροπ - Μολότοφ.

Η προηγούμενη θέση της ΚΔ υποβλήθηκε αργότερα σε κριτική, που επικαλέστηκε ανάμεσα σε άλλα και την εξής τοποθέτηση του Λένιν:

«...Ακόμα και στην Ευρώπη δεν πρέπει να θεωρούνται οι εθνικοί πόλεμοι στην εποχή του ιμπεριαλισμού αδύνατοι» και ότι «ο εθνικός πόλεμος μπορεί να μετατραπεί σε ιμπεριαλιστικό και αντίστροφα»¹⁰.

Τον Ιούνη του 1940 η ΚΔ, επικαλούμενη τη μεταβληθείσα διεθνώς κατάσταση, έλεγε προς τα ΚΚ ότι ο γερμανικός ιμπεριαλισμός «σκοπεύει μαζί με την Ιταλία να υποδουλώσει πολλούς ευρωπαϊκούς λαούς, να τους στερήσει την εθνική τους ανεξαρτησία»¹¹.

Οι παραπάνω διαφορετικές θέσεις που πήρε κατά διαστήματα η ΚΔ σχετίζονται άμεσα με το ζήτημα που ακολουθεί.

5. Η θέση της «Παλιάς Κεντρικής Επιτροπής»

Οταν δημοσιεύτηκε το πρώτο γράμμα του Ζαχαριάδη η «Παλιά ΚΕ» το κατήγγειλε ως πλαστό. Η ίδια είχε διαμορφώσει διαφορετική θέση, με την οποία χαρακτήριζε τον πόλεμο ιμπεριαλιστικό.

Ο Νίκος Πλουμπίδης, επικεφαλής της «Παλιάς ΚΕ», ο οποίος επίσης είχε χαρακτηρίσει ως πλαστό το πρώτο γράμμα του Ν. Ζαχαριάδη με άρθρο στον παράνομο «Ριζοσπάστη», έγραψε στο βιογραφικό του σημείωμα που έδωσε στο Κόμμα στις 10 Φλεβάρη 1946:

«Το γράμμα του σ. Ζαχαριάδη, σχετικά με τον πόλεμο μούβαλε σε πολλές σκέψεις. Είχε το στυλ του σ. Ζαχαριάδη, ήταν απόλυτα σωστό το μέρος να πολεμήσουμε ενάντια στους ιταλούς φασίστες, μα ν' αναγνωρίσουμε τον Μεταξά χωρίς όρους, ν' αποτείνεται στον Μανιαδάκη και όχι στο λαό και να υπογράφει σαν γραμματέας της ΚΕ ενώ θα έπρεπε σαν αρχηγός ή σαν γενικός γραμματέας μου φαίνονταν για όχι σωστό και μύριζε πλαστό. Σε λίγες μέρες πήρα σημείωμα του σ. Ελληνούδη που είχε δραπετεύσει, μούστελνε Ρίζο της Παλιάς ΚΕ και έλεγε πως το γράμμα ήταν πλαστό και μια προκήρυξη με τη θέση της Παλιάς ΚΕ στον πόλεμο. Το σημείωμα έλεγε ότι υπήρχε Προσωρινή Διοίκηση του Κόμματος από τους Μιχαηλίδη, Μιχελίδη και άλλους που λέγαν πως αποτελούν το Κόμμα και που έβριζαν την Παλιά ΚΕ, αποτελούμενη από τους Παπαγιάννη, Κανάκη, Βιτσαρά, Κτιστάκη σαν χαφιέδες. Σε μένα μετά την ανακάλυψη του τυπογραφείου της οδού Μιχαήλ Βόδα, τη σύλληψη, και αμέσως σε λίγες μέρες απόλυση του Μιχαηλίδη είχε γεννηθεί πεποίθηση ότι ο Μιχαηλίδης ήταν χαφιές. Αφού λοιπόν αυτός είναι στην ΠΔ και υπερασπίζει το γράμμα του Ζαχαριάδη και κατηγορεί την Παλιά ΚΕ που εγώ πίστευα πως ΔΕΝ ήταν χαφιέδες, το γράμμα του σ. Ζαχαριάδη ασφαλώς είναι πλαστό. Εγώ, εδώ, με βάση ορισμένα στοιχεία τυπικά ΔΕΝ είδα το περιεχόμενο του γράμματος του σ. Ζαχαριάδη και γι' αυτό παρασύρθηκα και το είπα πλαστό. Τη γραμμή που έβαζε η παλιά ΚΕ την βρήκα λαθεμένη "αριστερή" τροτσκιστική και άρχισα να τους γράφω για να τους πείσω για το στραβό δρόμο που ακολουθούσαν.

Εγώ υποστήριζα την πάλη ενάντια στους φασίστες επιδρομείς, το γκρέμισμα του Μεταξά και τη δημιουργία Κυβέρνησης Εθνικής Σωτηρίας που θάχει την εμπιστοσύνη του λαού και μαζί μ' αυτόν θα παλαίψει για την ανεξαρτησία και ακεραιότητα της χώρας, θα συνδεθεί με τη Σοβιετική Ενωση, μόνη χώρα που μπορεί να μας εξασφαλίσει την ανεξαρτησία και ακεραιότητα κλπ. Μ' ένα λόγο έβαζα το ζήτημα της πάλης κατά του Μεταξά αμέσως από την πρώτη στιγμή του πολέμου και αυτό ήταν το λάθος»¹².

Στην πολυσέλιδη επιστολή του προς το ΠΓ μετά τη 2η Πανελλαδική Συνδιάσκεψη του ΚΚΕ (Δεκέμβρης 1942), ο Βαγγέλης Κτιστάκης¹³, ο οποίος ήταν μέλος της «Παλιάς ΚΕ», υποστήριξε ότι υπήρξε και νεότερη οδηγία της ΚΔ, μετά από αυτή του Ιούλη 1939, δηλαδή μετά το Σύμφωνο (23 Αυγούστου 1939) Ρίμπεντροπ - Μολότοφ, και ότι η «Παλιά ΚΕ» τοποθετήθηκε με βάση αυτή την οδηγία. Υποστήριξε ότι τη νεότερη οδηγία δεν την είδε ο ίδιος, αλλά του την μετέφερε προφορικά ο Μήτσος Παπαγιάννης, επίσης μέλος της «Παλιάς ΚΕ».

Στην ίδια επιστολή ο Κτιστάκης, ως επιβεβαίωση του προηγούμενου, επικαλέστηκε και το παρακάτω:

«...Το μανιφέστο της ΚΔ της 7 Νοέμβρη 1939 (τόχε δημοσιέψει κι η Ακρόπολη κείνες τις μέρες) φωνάζει: "Οι εργάτες κι οι αγρότες να μην πιστεύουν όσους λένε πως αυτός ο πόλεμος γίνεται για τη σωτηρία της δημοκρατίας απ' το φασισμό. Αυτός ο πόλεμος γίνεται για το θρίαμβο της αντίδρασης". Είναι φανερό πως μετά το διαλεχτικό πήδημα του Γερμανοσοβιετικού συμφώνου της 23 Αυγούστου 1939 (και μέχρι το άλλο διαλεχτικό πήδημα, της 22 Ιούνη 1941), η "πάλη κατά της φασιστικής επικράτησης" δεν ήταν πια ο "βασικός κρίκος της αλυσίδας"» (Προφανώς αναφέρεται στην οδηγία της ΚΔ που παρατέθηκε παραπάνω, αρχές Νοέμβρη 1939).

Επικαλέστηκε επίσης και άρθρο του Γιώργη Σιάντου, γράφοντας:

«Στο Ρίζο της 30 Νοέμβρη 1939, το άρθρο "Ο ρόλος των Γλύξμπουργκ", γραμμένο απ' τον ίδιο τον Εισηγητή, παρ' όλο που δημοσιεύτηκε μετά τη σύλληψή του, μιλάει πιο καθαρά για τη θέση μας απέναντι στον ιμπεριαλιστικό πόλεμο: "Κάνουν ό,τι μπορούν για να παρασύρουν την Ελλάδα σε πόλεμο στο πλευρό των Αγγλογάλλων ιμπεριαλιστών, είναι έτοιμοι να μεταβάλουν την Ελλάδα σε πολεμικές βάσεις και να δώσουν τον ελληνικό λαό στον Τσάμπερλαιν για να τον σφάξει..."». Και πιο κάτω:

«Λαός και στρατός ας αντιταχθούν αποφασιστικά τόσο στα σχέδια του Μουσολίνι όσο και σε κείνα των Αγγλογάλλων και των Ελλήνων "πρακτόρων τους". Ας αγωνιστούν για να βάλουν την Ελλάδα στο πλευρό των βαλκανικών λαών και της Σοβιετικής Ενωσης για την ΑΠΟ ΚΟΙΝΟΥ (υπογρ. δική μου) υπεράσπιση της ανεξαρτησίας και ακεραιότητας των χωρών τους, για την κατάπαυση του πολέμου, την αποκατάσταση της παγκόσμιας ειρήνης και της ελευθερίας».

Και καταλήγει ο Κτιστάκης:

«Συμπέρασμα: Την εποχή του Ελληνοϊταλικού πολέμου εφόσον το Κόμμα μας εφάρμοζε τις οδηγίες της ΚΔ που έθεταν σα θεμελιώδικο καθήκον την πάλη για τη δημιουργία του βαλκανικού συνασπισμού με την υποστήριξη της Σοβ. Ενωσης, ήταν υποχρεωμένο και να πάρει θέση κατά του πολέμου»¹⁴.

Επί της ουσίας η επιστολή Κτιστάκη και γενικότερα οι θέσεις της «Παλιάς ΚΕ» είναι ταυτόσημες με το δεύτερο και με το τρίτο γράμμα του Ζαχαριάδη. Η διαφορά επικεντρώνεται στην τοποθέτηση της κάθε πλευράς κατά την έναρξη του ελληνοϊταλικού πολέμου και μέχρι να καταδιωχθεί ο ιταλικός στρατός πέρα από τα ελληνικά σύνορα.

Η ομοιότητα της θέσης της «Παλιάς ΚΕ» με το δεύτερο και το τρίτο γράμμα φαίνεται και από το παρακάτω κείμενό της, με ημερομηνία 7 Δεκέμβρη 1940, με τίτλο «Μανιφέστο της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ». Ανάμεσα σε άλλα ανέφερε:

«Ο πόλεμος αυτός που προκλήθηκε απ' τη βασιλομεταξική σπείρα, που διατάχτηκε απ' τους εγγλέζους ιμπεριαλιστές, δεν μπορεί νάχει την παραμικρή σχέση με την υπεράσπιση της πατρίδας μας. (...) Πρέπει γι' αυτό πρώτα - πρώτα ν' ανατρέψουμε τη βασιλομεταξική σπείρα που μας έμπλεξε στον πόλεμο. Πρέπει ακόμα να προτείνουμε ειρήνη δίχως προσαρτήσεις κι αποζημιώσεις και ν' ασφαλίσουμε την ουδετερότητά μας απέναντι στο συνεχιζόμενο πόλεμο των ιμπεριαλιστών, προσανατολιζόμενοι προς τη Σοβιετική Ενωση. (...) Καλούμε τους πολεμιστές μας ν' αρνηθούν να πολεμήσουν πέρ' απ' τα σύνορα της πατρίδας μας. Τι ζητάμε στην Αλβανία; Πού μας πάνε; Ο λαός μας δε θέλει δεύτερο Σαγγάριο!».

Να σημειωθεί ακόμα ότι ο Ν. Ζαχαριάδης, αφού έγραψε το πρώτο γράμμα, έζησε επί μήνες με την αγωνία της επιβεβαίωσης ή όχι της γραμμής που έδινε αυτό. Οπως είπε ο ίδιος, «μόνο την 22/6/1941 ησύχασα οριστικά, βεβαιώθηκα πως έτσι έπρεπε να γίνει»¹⁵. Δηλαδή, τη μέρα που η Γερμανία επιτέθηκε κατά της Σοβιετικής Ενωσης.

6. Η αλληλοσχέση των τριών γραμμάτων

Το πρώτο γράμμα του Ν. Ζαχαριάδη καθορίζει το χαρακτήρα του πολέμου ως εθνικοαπελευθερωτικό. Ταυτόχρονα, στο γράμμα συνδέεται άμεσα με τον εθνικοαπελευθερωτικό πόλεμο το ταξικό περιεχόμενο της πάλης. Το υποδηλώνει η παράγραφος «έπαθλο για τον εργαζόμενο λαό και επιστέγασμα για το σημερινό του αγώνα πρέπει να είναι και θα είναι μια καινούργια Ελλάδα της δουλειάς, της λευτεριάς, λυτρωμένη από κάθε ξενική ιμπεριαλιστική εξάρτηση, μ' ένα πραγματικά παλλαϊκό πολιτισμό».

Στον Ζαχαριάδη ήταν καθαρό ότι η απόκρουση της ιταλικής επιδρομής θα είχε τη συνέχειά της, δηλαδή τη μετατροπή - από την πλευρά της κυβέρνησης Μεταξά - του αμυντικού πολέμου σε πόλεμο κατακτητικό, με στόχο την κατάληψη της Αλβανίας από τον ελληνικό στρατό. Στη σοβινιστική της επιδίωξη η κυβέρνηση είχε ως πρόσχημα την ύπαρξη της ελληνικής μειονότητας στην Αλβανία. 

Αυτή η βέβαιη εξέλιξη θα άλλαζε τα δεδομένα του πολέμου.

Ετσι, φαίνεται ότι στη σκέψη του Ζαχαριάδη πρυτάνευε το εξής: Υποστηρίζοντας οι κομμουνιστές το συγκεκριμένο πόλεμο μέχρι ενός σημείου, βοηθούσαν το λαό να δει καλύτερα τα πράγματα, να κατανοήσει το επόμενο «βήμα», την εναντίωση στον πόλεμο, καθώς και την πάλη για την ανατροπή της κυβέρνησης. Αποδεικνύεται αυτό στα κείμενα και των τριών γραμμάτων.

Εχοντας καθαρό ποιες ήταν οι προθέσεις της κυβέρνησης Μεταξά, ο Ν. Ζαχαριάδης διευκρινίζει από την αρχή: «Ο λαός της Ελλάδας διεξάγει σήμερα έναν πόλεμο εθνικοαπελευθερωτικό, ενάντια στο φασισμό του Μουσολίνι». Ο λαός της Ελλάδας και όχι η πλουτοκρατία! Και κλείνει το γράμμα του με την υπογράμμιση της διεθνούς διάστασης της λαϊκής πάλης: «Οι εργαζόμενοι όλου του κόσμου στέκουν στο πλευρό μας». Οι εργαζόμενοι, λοιπόν, όχι οι κυβερνήσεις τους, όπως αυτές της Ελλάδας και της Μ. Βρετανίας.

Τα πράγματα εξελίχθηκαν έτσι ακριβώς. Και τότε ο Ζαχαριάδης παρενέβη με το δεύτερο γράμμα του, για να υπογραμμίσει: Πρώτον, ότι ο χαρακτήρας του πολέμου, ως εθνικοαπελευθερωτικός, έχει πάψει να υφίσταται από τη στιγμή που ο ελληνικός λαός χάλασε τα σχέδια του φασισμού. Δεύτερο, ότι, αφού στον πόλεμο κυριάρχησε πια η κατακτητική πτυχή, ως καθήκοντα της πάλης μπαίνουν η ειρήνη και η ουδετερότητα της Ελλάδας. Τρίτο, ότι τώρα επιβάλλεται να προσδιοριστεί σαφέστερα ο «νέος» αντίπαλος του ελληνικού λαού, ο εγγλέζικος ιμπεριαλισμός, και να υπάρξει προσανατολισμός προς τον αληθινό φίλο της χώρας, τη Σοβιετική Ενωση. Τέταρτο, ότι ο λαός πρέπει να προετοιμάζεται για το νέο μέτωπο αγώνα που ανοιγόταν μπροστά του, που σαφέστατα είχε αντικυβερνητικό περιεχόμενο.

Εχει μεγάλη σημασία να δει κανείς ότι το δεύτερο γράμμα ο Ζαχαριάδης το έγραψε τη στιγμή που ο ελληνικός στρατός είχε σχεδόν πετάξει τους Ιταλούς εισβολείς έξω από τα ελληνικά σύνορα. Σχεδόν. Γι' αυτό και είναι προειδοποιητικός σε μεγάλο βαθμό, κάτι που βεβαίως δεν κάνει πια στο τρίτο γράμμα.

Είναι, λοιπόν, πολύ καθαρή η σύνδεση που υπάρχει ανάμεσα στο πρώτο και στο δεύτερο γράμμα, όπως είναι πολύ καθαρές και οι διαφορές του ενός από το άλλο. Κύρια διαφορά: Ο χαρακτήρας του πολέμου.

Ωστόσο, συγκεκριμένοι λόγοι, τους οποίους ο Ζαχαριάδης αναφέρει, τον υποχρέωσαν στη δημοσιοποίηση και τρίτου γράμματος. Το τρίτο γράμμα δεν έχει, ως προς την κατεύθυνση, ουσιαστικές διαφορές από το δεύτερο. Οπως μάλιστα φαίνεται από το «σχέδιο απόφασης» που συνόδευε το δεύτερο και το οποίο δόθηκε από τον Ζαχαριάδη στην «Προσωρινή Διοίκηση», για να το δημοσιεύσει - που όμως εκείνη δεν το δημοσίευσε - το σχέδιο και το τρίτο γράμμα είναι πανομοιότυπα. Θέτουν και τα δύο το θέμα της ανατροπής της κυβέρνησης Μεταξά. Το τρίτο γράμμα:

«...παραμένει (ο Μεταξάς) κύριος εχθρός του λαού και της χώρας. Η ανατροπή του είναι το πιο άμεσο και ζωτικό συμφέρον του λαού μας. Λαός και στρατός πρέπει να πάρουνε στα χέρια τους τη διαχείριση της χώρας και του πολέμου...»

Και το «σχέδιο απόφασης»:

(...) «V. Στο δρόμο αυτό της Ειρήνης - Λευτεριάς εξασφάλισης, κύριο εμπόδιο στέκεται η μοναρχοφασιστική διχτατορία του Μεταξά. Για να εξασφαλιστεί ο δρόμος αυτός πρέπει να συντριβεί η διχτατορία αυτή. Ο λαός και ο στρατός πρέπει να πάρουν στα χέρια τους τον αγώνα της υπεράσπισης της χώρας απ' την ιταλοφασιστική εξωτερική επιδρομή και απ' την εσωτερική φασιστική διχτατορία. Αυτός είνε σήμερα ο δρόμος του ΚΚΕ και του λαού της Ελλάδας».

Μάλιστα στο θέμα αυτό ο Ζαχαριάδης έδωσε και τούτη τη θεμελιακή διάσταση:

«Οι λαοί και οι φαντάροι της Ελλάδας και Ιταλίας δεν είναι εχθροί, μα αδέρφια και η συναδέλφωσή τους στο μέτωπο θα σταματήσει τον πόλεμο που κάνουν οι εκμεταλλευτές κεφαλαιοκράτες τους».

Εχοντας, λοιπόν, συμπληρωματική σχέση και συνέχεια το πρώτο γράμμα με το δεύτερο, είναι σαφές ότι την ίδια σχέση και συνέχεια έχει και το πρώτο με το τρίτο.

Είναι σημαντική η τοποθέτηση του Κώστα Καραγιώργη, ο οποίος έγραψε σε άρθρο στην Κομμουνιστική Επιθεώρηση (ΚΟΜΕΠ) τον Οκτώβρη του 1946, για τη σχέση που έχουν μεταξύ τους τα γράμματα του Ζαχαριάδη. Διαβάζουμε:

«Αργότερα, από τα μπουντρούμια της Γενικής Ασφάλειας της Αθήνας, όταν το Κόμμα έξω οργανωτικά είταν διαλυμένο και βασίλευε ιδεολογική σύγχυση με την χαφιέδικη "Προσωρινή Διοίκηση"και την παλιά "Κεντρική Επιτροπή"(...) Εγραψε μέσα από το κελλί το περίφημο γράμμα του για το πανεθνικό μέτωπο κατά του Ιταλού εισβολέα και κατόπιν το δεύτερο γράμμα του για το συγχρονισμό της πολιτικής γραμμής που επέβαλλαν οι συνθήκες που διαμορφώθηκαν με την απώθηση των Ιταλών έξω από τα ελληνικά σύνορα».¹⁶

Ο Καραγιώργης ως δεύτερο εννοούσε το τρίτο, αφού το δεύτερο δεν το γνώριζε ακόμα. Η Ασφάλεια, όπως είδαμε, το δημοσιοποίησε το Μάρτη του 1947, ενώ το άρθρο στην ΚΟΜΕΠ ο Καραγιώργης το έγραψε τον Οκτώβρη του 1946.

Η δραματική ιστορία των τριών γραμμάτων, της πολεμικής που δέχτηκαν και όλων των τότε συνθηκών που διαμορφώθηκαν στο ΚΚΕ, δεν τελειώνει με τα παραπάνω. Μπορούν και πρέπει να αποτελέσουν αντικείμενο μιας άλλης έρευνας.

1. Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, Α' Τόμος, 1918-1949, σελ. 346, εκδ. Σύγχρονη Εποχή.

2. Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, Α' Τόμος, 1918-1949, σελ. 346, εκδ. Σύγχρονη Εποχή.

3. Το γράμμα παρατίθεται, όπως ακριβώς έχει δημοσιευτεί στο βιβλίο Το ΚΚΕ από το 1931 ως το 1952, σελ. 92, Εκδοτικό της KE του ΚΚΕ.

4. Δημοσιεύεται, όπως ακριβώς υπάρχει στο βιβλίο Το ΚΚΕ από το 1931 ως το 1952, σελ. 95, Εκδοτικό της KE του ΚΚΕ.

5. Πέτρου Ανταίου, Ν. Ζαχαριάδης, θύτης και θύμα, σελ. 163, εκδ. Φυτράκη.

6. Πέτρου Ανταίου, Ν. Ζαχαριάδης, θύτης και θύμα, σελ. 163, εκδ. Φυτράκη.

7. Α. I. Παυλόπουλου, Εθνοπροδοσίαι και ψευδολογίαι του ΚΚΕ, σελ. 141-142, εκδ. Ελληνική Σκέψις, Αθήναι, 1963.

8. To ΚΚΕ. Επίσημα Κείμενα, τόμ. 5, σελ. 296.

9. Κομμουνιστική Διεθνής, σελ. 493, εκδ. Ελεύθερη Ελλάδα, 1973.

10. Ο.π., σελ. 494.

11. Ο.π., σελ. 495.

12. Αρχείο ΚΚΕ.

13. Ο Κτιστάκης, γραμματέας της Οργάνωσης Κρήτης και πρόεδρος της Διοικητικής Επιτροπής της, βρήκε ένδοξο και ηρωικό θάνατο. Εκτελέστηκε από τους Γερμανούς.

14. Γιάννη Πετσόπουλου, Τα πραγματικά αίτια της διαγραφής μου από το ΚΚΕ, σελ. 328-341, εκδ. 1946.

15. Το ΚΚΕ. Επίσημα Κείμενα, τόμ. 8, σελ. 693.

16. Λευτέρη Αποστόλου, Νίκος Ζαχαριάδης, σελ. 150, εκδ. Φιλίστωρ.