Ο Δεκέμβρης του 1944 - η τελική έκβαση

Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΔΕΚΕΜΒΡΗ

Στις 9 Γενάρη του 1945 άρχισαν στο αρχηγείο του Σκόμπι οι διαπραγματεύσεις για σταμάτημα των εχθροπραξιών.

Η τελική έκβαση και η συμφωνία ανακωχής

Η διήμερη σύσκεψη, που προκάλεσε ο Τσόρτσιλ, έληξε χωρίς κανένα αποτέλεσμα, στις 27 του Δεκέμβρη. Και δεν μπορούσε να γίνει διαφορετικά, αφού η εγγλέζικη ηγεσία απαιτούσε ουσιαστικά την άνευ όρων παράδοση του ΕΛΑΣ και την υποταγή της χώρας και του λαού στα βρετανικά σχέδια και στόχους. Τίποτε λιγότερο. Ακόμη και οι συμφωνίες του Λιβάνου και της Καζέρτας ήταν πλέον παρελθόν και ξεπερασμένες, για τον Τσόρτσιλ και δεν τις θεωρούσε πια ικανοποιητικές. Γεγονότα, που αποδείχνουν – εκτός των άλλων – πως η πρωτοβουλία της σύσκεψης αποτελούσε έναν υποκριτικό ελιγμό των Εγγλέζων, με σκοπό να διασκεδάσουν την εσωτερική και διεθνή κατακραυγή, για την εγκληματική επιδρομή τους στην Ελλάδα.Το βράδυ της 27 Δεκέμβρη ο Τσόρτσιλ δηλώνει στους δημοσιογράφους: «Είμεθα απολύτως αποφασισμένοι, όπως ολόκληρος η περιοχή αυτή εκκαθαρισθεί από ενόπλους, οι οποίοι δεν ευρίσκονται υπό τον έλεγχο οιασδήποτε αναγνωρισμένης κυβερνήσεως… Θα χρησιμοποιήσωμεν οσασδήποτε δυνάμεις χρειασθώσι προς τούτο διά να επιτύχωμεν τον αντικειμενικόν μας αυτόν σκοπόν» (Στρατ. Αλεξάντερ «Πολεμικά απομνημονεύματα» εφημ. «Καθημερινή» 12.3.1961).

Το απόγευμα της ίδιας μέρας και ενώ η σύσκεψη μόλις είχε λήξει, ο Τσόρτσιλ είχε συναντηθεί με τον Αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό και του ανακοίνωσε πως θα ζητηθεί από τον τότε βασιλιά Γεώργιο Γλύξμπουργκ, να τον διορίσει αντιβασιλιά. Ο Δαμασκηνός αποδέχτηκε και υποσχέθηκε στον Τσόρτσιλ, πως θα «επιχειρήσει το σχηματισμό κυβερνήσεως χωρίς τη συμμετοχή σ’ αυτήν κομμουνιστών» («Απομνημονεύματα», τ. 6, βιβλ. Α’, σελ. 280)

Ο Δαμασκηνός ορίστηκε αντιβασιλιάς στις 31 του Δεκέμβρη. Την ίδια μέρα υπέβαλε την παραίτησή του ο Γ. Παπανδρέου, αφού είχε ολοκληρώσει πλέον το εγκληματικό του έργο. Στις 3 Γενάρη του 1945 διορίστηκε πρωθυπουργός ο Νικόλαος Πλαστήρας.
Στο μεταξύ, από τις 27 Δεκέμβρη και ενώ ο Τσόρτσιλ βρίσκεται ακόμη στην Αθήνα και «κανονίζει» τα της εξουσίας του τόπου, οι εγγλέζικες στρατιωτικές δυνάμεις εξαπολύουν γενική επίθεση ενάντια στις θέσεις του ΕΛΑΣ. Οι μάχες που επακολούθησαν ήταν σκληρές. Η στρατιωτική, όμως, υπεροπλία των Βρετανών λυγίζει το μαχητικό φρόνημα και τη γενναία αντίσταση του λαού και των μαχητών του ΕΛΑΣ. Οι απώλειες είναι σοβαρές και οι εφεδρείες ανύπαρκτες, αφού ισχυρές δυνάμεις του ΕΛΑΣ – που οδεύουν ήδη προς την Αθήνα – επρόκειτο να φθάσουν στην πρωτεύουσα στα τέλη του Γενάρη.

Στα πλαίσια των συνθηκών αυτών η ΚΕ του ΕΛΑΣ αποφάσισε τη σύμπτυξη των υπερασπιστών της Αθήνας και του Πειραιά, η οποία άρχισε το ξημέρωμα της 5ης του Γενάρη. Στην αρχή, μονάδες του Α’ ΣΣ του ΕΛΑΣ επιχείρησαν να κρατηθούν σε θέσεις στον κάμπο της Αττικοβοιωτίας, αλλά τελικά υποχώρησαν – κάτω από την πίεση των υπέρτερων αντίπαλων δυνάμεων – στους γύρω ορεινούς όγκους. Οι βασικοί μηχανισμοί του ΚΚΕ και του ΕΑΜ μεταφέρθηκαν προσωρινά στα Τρίκαλα.

Η ανακωχή

Την αποχώρηση των δυνάμεων του ΕΛΑΣ ακολούθησαν χιλιάδες λαού της Αθήνας που αντιλαμβάνονταν ότι αν έμεναν στην πρωτεύουσα θα ήταν έρμαιο στα χέρια των Εγγλέζων, των δωσιλόγων και κάθε λογής φασιστικών αντικομμουνιστικών στοιχείων. Επίσης, εκτός πρωτεύουσας μεταφέρθηκαν προσωρινά και οι μηχανισμοί της ΚΕ του του ΚΚΕ και του ΕΑΜ. Η ήττα, παρά το γεγονός ότι ήταν βαριά, δεν είχε πτοήσει το ηθικό και το φρόνημα των λαϊκών δυνάμεων, και η ηγεσία του κινήματος – όπως επιβεβαιώνεται και από το ανακοινωθέν της ΚΕ του ΕΛΑΣ που προαναφέραμε – έκανε ό,τι ήταν δυνατό για να το τονώσει. Ηταν φυσικό άλλωστε. Ο κύριος όγκος του ΕΛΑΣ είχε μείνει ανέπαφος και κυριαρχούσε στο μεγαλύτερο μέρος της χώρας. Μπορεί βεβαίως να είχε χαθεί η πρωτεύουσα αλλά κυριαρχούσε, βάσιμα, η εντύπωση πως επρόκειτο για μια πρόσκαιρη νίκη του εχθρού και πως σύντομα θα αντιστρέφονταν τα πράγματα. Μάλιστα η εντύπωση αυτή είχε γίνει και τραγούδι στα χείλη του λαού:

«- Μας πήραν την Αθήνα – τραλά, λαλά, λαλά!
– Μας πήραν την Αθήνα – τραλά, λαλά, λαλά!
– Μας πήραν την Αθήνα – Τζούμ, τραλά, λαλά
– Μονάχα για ένα μήνα – Κάπα, Κάπα, Εψιλον, Κούκου, Κούκου, Ε». (Βίντεο)

Τα πράγματα βέβαια δεν εξελίχθηκαν όπως τα περιέγραφε ο καθ’ όλα βάσιμος λαϊκός ενθουσιασμός. Στις 9 Γενάρη του 1945 άρχισαν στο αρχηγείο του Σκόμπι οι διαπραγματεύσεις για σταμάτημα των εχθροπραξιών. Την ηγεσία του ΕΛΑΣ εκπροσώπησαν ο Γ. Ζεύγος, ο Δ. Παρτσαλίδης, ο ταγματάρχης Θ. Μακρίδης και ο ταγματάρχης Α. Αθηνέλλης. Οι διαπραγματεύσεις οδήγησαν σε συμφωνία ανακωχής η οποία και υπογράφηκε στις 11/1/1945. Οφείλουμε δε να σημειώσουμε ότι τη συμφωνία υπογράφουν οι προαναφερόμενοι εκπρόσωποι του ΕΑΜικού κινήματος και ο στρατηγός Σκόμπι. Απουσιάζει η υπογραφή οποιουδήποτε εκπροσώπου του αστικού πολιτικού κόσμου της χώρας, ιδιαίτερα δε, εκπροσώπου της κυβέρνησης – μαριονέτας των Αθηνών.

Ούτε τα προσχήματα δε φρόντισαν να κρατήσουν κι αυτό το γεγονός είναι η μέγιστη απόδειξη πως τα Δεκεμβριανά δεν ήταν εμφύλιος πόλεμος – όπως πολλοί ισχυρίζονται διαστρεβλώνοντας την ιστορία – αλλά πόλεμος για την ανεξαρτησία της Ελλάδας ενάντια στις βρετανικές δυνάμεις κατοχής.Αναμφίβολα δεν μπορεί να χρεωθεί στην ηγεσία του ΕΑΜικού κινήματος ότι έκανε λάθος επιλογή επιδιώκοντας την παύση των εχθροπραξιών. Μια ανάπαυλα ήταν αναγκαία για τον ΕΛΑΣ ώστε να προετοιμαστεί κατάλληλα για τη συνέχιση του αγώνα. Ομως οι όροι της ανακωχής, όπως καταγράφηκαν στο κείμενο της συμφωνίας ήταν δυσμενέστατοι για τον ΕΛΑΣ και δεν ανταποκρίνονταν στον πραγματικό συσχετισμό δυνάμεων. Βάσει της συμφωνίας ανακωχής οι εχθροπραξίες θα σταματούσαν τα μεσάνυχτα της 14ης Ιανουαρίου 1945. Οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ υποχρεώνονταν μέχρι τις 18/1/45 να εκκενώσουν τις περιοχές της Αττικοβοιωτίας – Εύβοιας, ένα μεγάλο τμήμα του Νομού Φθιωτιδοφωκίδας και το μεγαλύτερο μέρος του Νομού Μαγνησίας. Επίσης έπρεπε να αποσυρθούν από τμήμα του Νομού Θεσσαλονίκης και την πόλη της Θεσσαλονίκης, από τα νησιά Ζάκυνθο, Κύθηρα και Σποράδες καθώς και απ’ ολόκληρη τη βόρεια Πελοπόννησο («Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ», τόμος Α’, σελ. 495 – 496. Ολόκληρο το κείμενο της συμφωνίας ανακωχής: «Λευκή Βίβλος ΕΑΜ», σελ. 71 – 72). Ετσι τελείωσε και από στρατιωτικής απόψεως ο Μεγάλος Δεκέμβρης του ’44. Το ΕΑΜικό κίνημα είχε αρκεστεί να διατηρήσει προς το παρόν τις ένοπλες δυνάμεις του και ως αντάλλαγμα γι’ αυτό δέχτηκε να μεγιστοποιήσει την ήττα της Αθήνας, αφού με τη συμφωνία ανακωχής παραχώρησε στον εχθρό πολύ μεγαλύτερης έκτασης έδαφος απ’ αυτό που ο ίδιος είχε κερδίσει με τη δύναμη των όπλων.

Ορισμένες βασικές εκτιμήσεις

Πολλές και διάφορες είναι οι εκτιμήσεις, που έχουν γραφτεί για τη μάχη του Δεκέμβρη και την τελική της έκβαση. Αρκετές απ’ αυτές αφορούν επιμέρους ζητήματα και πλευρές των εξελίξεων κι ενώ έχουν οπωσδήποτε τη δική τους αξία και σημασία, όχι μόνο δεν αλλάζουν την ουσία ορισμένων, γενικότερων συμπερασμάτων, αλλά τα επιβεβαιώνουν με τον ένα ή άλλο τρόπο.Ως τις πλέον ολοκληρωμένες και βαθύτερες εκτιμήσεις, για τη σημαντική αυτή στιγμή της νεότερης ιστορίας της χώρας, επιλέξαμε το σχετικό απόσπασμα από το Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, το οποίο και παραθέτουμε ολόκληρο:
«Η σύγκρουση του Δεκέμβρη 1944, που κράτησε 33 μέρες, στάθηκε ένας ηρωικός αγώνας για τη λευτεριά και έγραψε μια λαμπρή σελίδα στην ιστορία της δημοκρατικής αντιιμπεριαλιστικής πάλης του ελληνικού λαού.
Οι μαχητές του ΕΛΑΣ, της Εθνικής Πολιτοφυλακής, όλος ο λαός, πρόβαλαν σθεναρή αντίσταση στους καινούριους κατακτητές. Τελικά, μπροστά στις υπέρτερες αριθμητικά δυνάμεις, η αντίσταση του ΕΛΑΣ και του λαού της Αθήνας – Πειραιά κάμφθηκε.
Στην έκβαση της μάχης του Δεκέμβρη, εκτός από την ανεπάρκεια των δυνάμεων και των πολεμικών μέσων του ΕΛΑΣ, έχουν συντελέσει και οι εξής παράγοντες: Η ηγεσία του Κόμματος αιφνιδιάστηκε από τα γεγονότα και αντέδρασε σπασμωδικά. Ανασυγκρότησε την ΚΕ του ΕΛΑΣ, χωρίς επιτελείο και μηχανισμό, που ανέλαβε τη διεύθυνση της μάχης της Αθήνας. Παραμέρισε το ΓΣ του ΕΛΑΣ, που διέθετε επιτελείο και υπηρεσίες και ανέθεσε στον Σαράφη και τον Αρη, με τις κύριες δυνάμεις του ΕΛΑΣ, δευτερεύουσα αποστολή εναντίον του ΕΔΕΣ στην Ηπειρο. Δε συγκέντρωσε έγκαιρα τις βασικές δυνάμεις του ΕΛΑΣ στην Αθήνα, που ήταν το κύριο μέτωπο και δεν οργάνωσε αποτελεσματική επίθεση από τις πρώτες μέρες. Επίσης δεν εμπόδισε τα διάσπαρτα στην ελληνική επαρχία βρετανικά στρατιωτικά τμήματα να μεταφερθούν στην Αθήνα και να πάρουν μέρος στις μάχες.
Ακόμη η ηγεσία του κινήματος δεν είχε προβλέψει ότι η κατάσταση πιθανόν να οδηγούνταν από τους Αγγλους και την αντίδραση σε ένοπλη σύγκρουση με επίκεντρο την πρωτεύουσα. Σ’ αυτό οφείλεται και η μη έγκαιρη κατάρτιση σχεδίου. Το σχέδιο αντιμετώπισης της κατάστασης καταρτίστηκε εκ των υστέρων, όταν οι Αγγλοι και η αντίδραση είχαν προχωρήσει στην ένοπλη επέμβαση και μάλιστα και τότε ακόμη δε στρέφονταν εναντίον τους, αλλά εναντίον των δυνάμεων της ελληνικής αντίδρασης».

Η ανακοίνωση του ΕΛΑΣ

Τη μέρα της υποχώρησης, η ΚΕ του ΕΛΑΣ απευθύνθηκε στο λαό της Αθήνας και του Πειραιά με ανακοινωθέν, στο οποίο εξηγούσε – με πνεύμα αισιοδοξίας και σαφή προσπάθεια τόνωσης του ηθικού του λαού – τις αιτίες της υποχώρησης, δίνοντας ταυτόχρονα την υπόσχεση ότι ο αγώνας θα συνεχιστεί μέχρι τέλους. Παραθέτουμε αυτό το ντοκουμέντο, όπως έχει δημοσιευτεί στη «Λευκή Βίβλο» του ΕΑΜ (σελ. 68 – 69):

• «Οι υπερασπιστές της Αθήνας και του Πειραιά και ο αδούλωτος λαός τους, πολεμώντας με ασύγκριτο ηρωισμό και ιερό πάθος που μπορεί να ‘χουν οι μαχητές της Ελευθερίας, της Δημοκρατίας και της Ανεξαρτησίας, ξαναζωντάνεψαν και ελάμπρυναν με νέα υπέροχα κατορθώματα τις ωραιότερες σελίδες της εθνικής μας ιστορίας: το Μεσολόγγι, το Αρκάδι, το έπος της Αλβανίας και της Εθνικής Αντίστασης.
  
  Περισσότερο από ένα μήνα κράτησαν το αθάνατο μέτωπο της Αθήνας και του Πειραιά, αντιμετωπίζοντας τα ασυγκρίτως ανώτερα μέσα του αντιπάλου. Αλλά ο εχθρός, αδυνατώντας να πλήξει τις στρατιωτικές μας δυνάμεις, εστράφη με εκδικητική μανία εναντίον των αμάχων. Ο στόλος, τα αεροπλάνα, τα κανόνια και τα τανκς του κ. Τσώρτσιλ με χιλιάδες βλήματα καθημερινά, ιδιαίτερα τις τελευταίες μέρες, σπέρνουν το θάνατο σε γυναικόπαιδα και γέροντες και ισοπεδώνουν τις λαϊκές συνοικίες. Πολλές χιλιάδες είναι τα θύματα των άνανδρων αυτών επιδρομών. Ολόκληρες συνοικίες, εργοστάσια, φτωχόσπιτα, νοσοκομεία εκονιορτοποιήθηκαν. Σκοπός του Σκόμπυ είναι να μεταβάλει την Αθήνα που σεβάστηκαν όλοι οι κατακτητές και επιδρομείς, σε σωρούς από ερείπια, σ’ ένα απέραντο νεκροταφείο.
  Μπροστά στη θηριώδη επιδρομική μανία του Σκόμπυ, η ΚΕ του ΕΛΑΣ για να γλιτώσει τους αμάχους από το βέβαιο θάνατο των βομβών και των μυδραλίων, για να περισώσει την Αθήνα και τον Πειραιά από οριστική καταστροφή, αποφάσισε και διέταξε τη σύμπτυξη των ηρωικών υπερασπιστών της πρωτεύουσας και του Πειραιά.
  Η σύμπτυξη αυτή δεν είναι νίκη του Σκόμπυ. Είναι κάτι χειρότερο από μια Πύρρειο νίκη. Είναι ένα ανεξίτηλο στίγμα και μια αιώνια καταισχύνη, γιατί μόνο ο Σκόμπυ χρησιμοποίησε τον Ιερό Βράχο της Ακρόπολης σαν ασπίδα ενός εξοντωτικού πολέμου.
  Πολίτες στα όπλα. Ο αγώνας συνεχίζεται. Θα διεξαχθεί με μεγαλύτερο ακόμη πάθος. Η Αθήνα και ο Πειραιάς είναι αδούλωτοι. Η Ελλάδα θα μείνει ελεύθερη. Η νίκη είναι δική μας. Ολοι και όλα για τη συντριβή του ελληνικού φασισμού. Για την Ελευθερία, για τη Δημοκρατία, για την Ανεξαρτησία της Χώρας. Για τον πολιτισμό και για το Μέλλον της Ελλάδας.
  5 – 1 – 45
  Η ΚΕ του ΕΛΑΣ
  Ε. Μάντακας, Μ. Χατζημιχάλης, Γ. Σιάντος». 

Μια κυνική ομολογία του Τσόρτσιλ

Το τέλος των εχθροπραξιών μεταξύ του ΕΛΑΣ και των Βρετανών σχολιάζει με τρόπο εντυπωσιακά κυνικό στα απομνημονεύματά του ο Ου. Τσόρτσιλ, ομολογώντας απερίφραστα τους λόγους της βρετανικής επέμβασης στην Ελλάδα. Αφού παρουσιάζει περιφραστικά τους όρους της ανακωχής, ο Βρετανός πρωθυπουργός υπογραμμίζει: «Ετσι ετελείωσε η μάχη που διήρκεσε έξι εβδομάδες και που έγινε για να καταλάβωμε την Αθήνα και, όπως θα δείξει η συνέχεια των γεγονότων, να απαλλάξωμε την Ελλάδα από τον κομμουνιστικό ζυγό. Την εποχή αυτήν που τρία εκατομμύρια άνδρες πολεμούσαν σε κάθε στρατόπεδο στο Δυτικό Μέτωπο και που τεράστιες αμερικανικές δυνάμεις ηγωνίζοντο εναντίον της Ιαπωνίας στον Ειρηνικό, οι ελληνικές αυτές παραφορές μπορούσαν να φαίνονται ότι είχαν ελάχιστη σημασία, αλλά δεν ευρίσκοντο λιγότερο στο νευρικό κέντρο της ισχύος, της τάξεως και της ελευθερίας του δυτικού κόσμου» (Ουίνστον Τσόρτσιλ: «2ος Παγκόσμιος Πόλεμος», Εκδόσεις ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΡΦΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ, τόμος ΣΤ’ σελ. 352).