Ο επαναστάτης Μπρεχτ...

Σαν πλουσιόπαιδο μεγάλωσα.

Οι γονείς μου κολάρο μου φόρεσαν, με έμαθαν

υπηρέτες να έχω και μου διδάξανε την τέχνη να δίνω διαταγές.

Οταν μεγάλωσα όμως, κι ολόγυρά μου κοίταξα,

δεν μου άρεσαν της τάξης μου οι άνθρωποι,

ούτε να διατάζω και να μ' υπηρετούν.

Τότε, την τάξη μου απαρνήθηκα και για συντρόφους πήρα

τους ταπεινούς ανθρώπους.

(Δίκαια κυνηγημένος, 1938)

Ο Μπέρτολτ Μπρεχτ γεννήθηκε στο Αουγκσμπουργκ της Γερμανίας στις 10/2/1898. Γόνος μεγαλοαστικής οικογένειας, μεγάλωσε με μητέρα προτεστάντισσα και πατέρα εργοστασιάρχη.

Τον Οκτώβρη του 1918 επιστρατεύεται ως νοσοκόμος και ζει από πρώτο χέρι τη φρίκη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου. Εκείνη την εποχή γράφει και το πρώτο ποίημα που τον έκανε γνωστό, τον «Θρύλο του Νεκρού Στρατιώτη». Οταν επιστρέφει από το μέτωπο, η μεγάλη Γερμανική Επανάσταση του 1918 έχει ήδη πνιγεί στο αίμα. Η συμμετοχή του στο κίνημα σταδιακά γίνεται όλο και πιο έντονη και λαμβάνει ενεργά μέρος στις λαϊκές διαδηλώσεις για τη δολοφονία της Ρόζας Λούξεμπουργκ και του Καρλ Λίμπκνεχτ. Στα χρόνια αυτά ξεκινά η πρώτη περίοδος της δημιουργίας του Μπρεχτ. Η ποίηση, τα θεατρικά και τα διηγήματα εκείνης της περιόδου θέτουν κατά κύριο λόγο ζητήματα υπαρξιακού χαρακτήρα, ενώ στο πολιτικό επίπεδο εστιάζουν κυρίως στη διαμαρτυρία ενάντια στον πόλεμο και το μιλιταρισμό.

Την πρώτη του «επαφή» με τον Μαρξ ο Μπρεχτ την είχε το 1924. Οταν άρχισαν να φαίνονται ανάγλυφα τα φαινόμενα της τότε κρίσης, που τα μεροκάματα μειώνονταν και το ψωμί γινόταν πιο ακριβό, αποφάσισε να γράψει ένα θεατρικό έργο, το «Τζο Φλαϊσχάκερ από το Σικάγο», για να απαντήσει στο ερώτημα «Γιατί τρώμε το ψωμί πανάκριβο;»... Ομως οι εξηγήσεις των οικονομολόγων δεν τον ικανοποίησαν, καθώς και οι διάφορες θεωρίες της αστικής πολιτικής οικονομίας. Οπως αναφέρει ο ίδιος: «Η κατανομή των σιτηρών στον κόσμο ήταν ακατανόητη. Εκτός από την άποψη μιας χούφτας κερδοσκόπων, από κάθε άλλη άποψη η αγορά αυτή των σιτηρών ήταν ένας βάλτος. Το δράμα που σχεδίαζα, δεν το έγραψα τελικά. Αντί γι' αυτό άρχισα να διαβάζω Μαρξ. Ναι, μονάχα τότε διάβασα τον Μαρξ. Και μονάχα τότε ζωντάνεψαν ουσιαστικά τα σκόρπια, εμπειρικά, προσωπικά μου βιώματα και οι εντυπώσεις».

Τα έργα αυτής της εποχής φέρουν ανάγλυφα τα σημάδια αυτής της επίπονης θεωρητικής δουλειάς που έκανε ο Μπρεχτ πάνω στο μαρξισμό, όπως «Η άνοδος και η πτώση της πόλης Μαχαγκόνι» και η «Αγία Ιωάννα των Σφαγείων», με την πασίγνωστη προτροπή της προς τους θεατές λίγο πριν το θάνατό της: «Σιγουρέψου σαν φεύγεις απ' τον κόσμο, όχι απλά πως ήσουνα καλός, μα πως πίσω σου αφήνεις έναν κόσμο καλό».

Η άνοδος του Χίτλερ σήμανε το τέλος της δημιουργικής αυτής περιόδου στη Γερμανία. Οι παραστάσεις των έργων του διαλύονται από την αστυνομία, ενώ απαγορεύεται το ανέβασμα της «Αγίας Ιωάννας των Σφαγείων». Τα βιβλία του θα καούν δημόσια στη μεγάλη πυρά της 10ης Μάη μπροστά στην όπερα του Βερολίνου. Ο Μπρεχτ παίρνει το δρόμο της δεκαπεντάχρονης εξορίας, «αλλάζοντας χώρες πιο συχνά κι απ' τα παπούτσια». Μέσω Πράγας και Βιέννης θα βρεθεί στη Δανία, στη Φινλανδία και από κει, μέσω ΕΣΣΔ, στις ΗΠΑ. Σε αυτήν την περίοδο γράφει ορισμένα από τα σπουδαιότερα έργα του («Μάνα κουράγιο», «Η ζωή του Γαλιλαίου», «Ο καλός άνθρωπος του Σετσουάν» κ.ά.), καθώς και πολλά ποιήματα, χορικά και κριτικές. Σε πολλά έργα εκείνης της περιόδου, ο ζόφος του Τρίτου Ράιχ αποτυπώθηκε με ξεχωριστή σαφήνεια, που πέρα από τις τραγικές συνέπειες αναδείκνυε και την ταξική - καπιταλιστική προέλευση του φασισμού.

Κατά τη διάρκεια του Ισπανικού Εμφυλίου οι αγωνιστές τραγουδούσαν μελοποιημένα ποιήματά του σε διαφορετικές γλώσσες την ώρα της μάχης. Στη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου έγραψε πολλά ποιήματα για να μεταδοθούν από τον Ραδιοφωνικό Σταθμό της Μόσχας στους Γερμανούς φαντάρους του Ανατολικού Μετώπου, χωρίς ποτέ να συμπεριλάβει σ' αυτά ούτε μία λέξη μίσους για τον γερμανικό λαό.

Το 1947 ο Μπρεχτ εγκαταλείπει τις ΗΠΑ, κυνηγημένος από τους ανακριτές του μακαρθισμού, που τον καλούσαν συνεχώς σε δημόσιες ανακρίσεις. Επόμενος σταθμός είναι η Ανατολική Γερμανία, όπου θα ζήσει τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του. Εκεί, μαζί με τη γυναίκα του, Ελένε Βάιγκελ, και υπό την αιγίδα της ΓΛΔ, θα ιδρύσει το θρυλικό θεατρικό σύνολο «Μπερλίνερ Ανσάμπλ».

Αυτά τα χρόνια, έχοντας και τα υλικά μέσα που μπορούσε να παρέχει το σοσιαλιστικό κράτος στους καλλιτέχνες, θα παρουσιάσει παραστάσεις των κλασικών έργων του οι οποίες άφησαν εποχή, εφαρμόζοντας και τελειοποιώντας τεχνικές που είχε ήδη αρχίσει να αναπτύσσει από τη δεκαετία του '30, όπως αυτή της αποστασιοποίησης. Τιμήθηκε με το Εθνικό Βραβείο της ΓΛΔ το 1951 και με το Βραβείο Στάλιν για την Ειρήνη το 1954. Πεθαίνει τον Αύγουστο του 1956, σε ηλικία 58 ετών, από έμφραγμα. Οπως με το χαρακτηριστικό του χιούμορ είχε γράψει σε ένα ποίημά του: «Δε χρειάζομαι ταφόπετρα, μα εσείς αν χρειάζεστε κάποια για μένα, θα ευχόμουνα πάνω της να έγραφε: Εκανε προτάσεις. Εμείς τις κάναμε δεκτές. Μια τέτοια επιγραφή θα μας τιμούσε όλους».

 Ο επαναστάτης Μπρεχτ... 

Του  Παναγιώτη ΚΑΡΑΒΑΣΙΛΗ

 

«Και κίνησαν να πάνε για πόλεμο/ Και τους έλειπαν όμως οι σφαίρες/ Και βρεθήκανε διάφοροι κύριοι που τους έδωσαν/ σφαίρες./ "Χωρίς μπαρούτι πόλεμος δε γίνεται!". "Στιγμή δεν/ αργεί το μπαρούτι!/ Στον πόλεμο εσείς πάτε για μας/ Το μπαρούτι σας φτιάχνουμε/ εμείς».

(«Πολεμικό τραγούδι», Μπ. Μπρεχτ)

Ο επαναστάτης Μπέρτολντ Μπρεχτ. Ο σπανιότατος συνδυασμός των ιδιοτήτων του κλασικού και νεοτεριστικού, συναντιέται στη ζωή, στο έργο, του μεγάλου Γερμανού δραματουργού, ποιητή, πεζογράφου (1898-1956). Σ' όλες τις μορφές της γραφής του, η δημιουργία του Μπρεχτ έχει κοινωνική απήχηση. Στη διάρκεια του Α' Παγκόσμιου Πολέμου υπηρέτησε σε στρατιωτικό νοσοκομείο, όπου γνώρισε από κοντά τη φρίκη του πολέμου. (Σπούδασε ιατρική στο Μόναχο). Ολα αυτά του καθόρισαν την αντιφασιστική του άποψη. Μια σειρά από αντιπολεμικά έργα του καταγράφουν μια ιδιαιτέρως κριτική θέση, για τα βάσανα, που άφηνε η αστική τάξη, ο ιμπεριαλισμός στους φτωχούς ανθρώπους, όταν γίνεται πόλεμος: «Και μπαρούτι μάζεψαν σωρό./ Και τους έλειπε πιο μόνο ο πόλεμος./ Και βρεθήκανε διάφοροι κύριοι.../ Που φροντίσαν να γίνει κι αυτός./ "Σηκωθείτε, στα όπλα, στη μάχη!/ Η πατρίς κινδυνεύει!/ Στα όπλα, για αδελφές και μανάδες! Το θρόνο και την εκκλησία"!».

Σαρκαστικός, καινοτόμος που όμοιό του δε γνώρισε ο 20ός αιώνας. Γι' αυτό αρκετοί κριτικοί αποκάλεσαν τον Μπρεχτ, «νεότερο Σαίξπηρ»!

Διδάχτηκε το μαρξισμό, από τον αντιφασίστα βουλευτή του Γερμανικού Κομμουνιστικού Κόμματος Καρλ Κορς. Από το 1924-1933, ο Μπρεχτ εργάστηκε με τους σκηνοθέτες Μαξ Ράινχαρτ και Ερβιν Βάιλ, έγραψε την «Οπερα της Πεντάρας». Ανέπτυξε τη θεωρία του «Επικού Θεάτρου». Το Γενάρη του 1933 με την άνοδο στη Γερμανία του Χίτλερ φεύγει για τη Σκανδιναβία καταδιωκόμενος (1933-1941). Στις ΗΠΑ (1941-1947). Τα βιβλία του καίγονται από τους Ναζί. Του αφαιρούν την ιθαγένεια. Σ' αυτήν την κόλασή του γράφει τα έργα: «Μάνα κουράγιο και τα παιδιά της» (1941), η «Ζωή του Γαλιλαίου» (1943), «Ο καλός άνθρωπος του Σετσουάν» (1944). Το 1947 εγκαταλείπει τις ΗΠΑ, επειδή τον υποχρεώνουν να παρουσιαστεί ενώπιον της διαβόητης Αντικομμουνιστικής Επιτροπής - Αντιαμερικανικών Υποθέσεων... (Ο Μακαρθισμός είχε αρχίσει για όλους τους διανοούμενους). Επιστρέφει στο Ανατολικό Βερολίνο, όπου σχημάτισε το θαυμάσιο θεατρικό σχήμα το «Μπερλίνερ Ανσάμπλ».

Το 1955 για το έργο του τιμάται με το βραβείο Λένιν. Ολα τα έργα του τα θεατρικά παίζονται παγκοσμίως. Οι αρετές του εξασφάλισαν στον Μπρεχτ τη μοναδική αναγνώριση. Οξύτατος, δηκτικός, καταγράφει την παρακμή του καπιταλισμού. Οι ήρωές του, θλιβεροί ή συγκινητικοί ή αποτρόπαιοι, πάντοτε είναι αυθεντικοί στη ζωή. Οι ιστορίες όλο πίκρα από την αδικία. Ανατόμος της πραγματικότητας. Συμβουλεύει τους ποιητές «ν' απαρνιούνται τον εγωιστικό ατομικισμό τους. Να προσφέρονται ολόψυχα στη διάθεση της κοινωνίας. Να ενσαρκώνουν στα γραφτά τους την ψυχή του λαού τους. Να κάνουν την τέχνη τους όπλο, πρόχωμα, μέσο. Να μάχονται για την ελευθερία τους, το μέλλον του ανθρώπου και την εξύψωσή του», αφού, το ποίημα κρίνεται από τη χρησιμότητά του, έλεγε ο Μπ. Μπρεχτ.

Στις 14 Αυγούστου 1956 «έφυγε» από τη ζωή. Το έργο του όμως ζει. Διδάσκει!

Παναγιώτης ΚΑΡΑΒΑΣΙΛΗΣ