Τα κρίσιμα γεγονότα από το 13ο Συνέδριο μέχρι τον Ιούλη του 1991

Οι μήνες που ακολούθησαν από το 13ο Συνέδριο το Φλεβάρη μέχρι τη διάσπαση τον Ιούνη είναι μια περίοδος όξυνσης της εσωκομματικής διαπάλης.

Η φραξιονιστική δράση της οπορτουνιστικής ομάδας κορυφώνεται. Ο αστικός Τύπος βομβαρδίζει καθημερινά στηρίζοντας τους «ανανεωτικούς» και ανοιχτά στο πλευρό τους στέκονται τα στελέχη της ΕΑΡ και άλλων δυνάμεων που συμμετείχαν στον «Συνασπισμό της Αριστεράς και της Προόδου». Η πίεση που ασκείται είναι προς μία κατεύθυνση, τη διάλυση του ΚΚΕ μέσα στον Συνασπισμό.

Ο «Ριζοσπάστης» και ο «902» αξιοποιούνται από την αντικομματική ομάδα για την προβολή των θέσεών της. Με μια ματιά στα φύλλα της εποχής μπορεί κανείς να συνειδητοποιήσει ότι είναι χαρακτηριστικά δυσανάλογη η προβολή των θέσεων της ΚΕ του ΚΚΕ και της ΓΓ της ΚΕ Αλ. Παπαρήγα σε σχέση με την προβολή των ατομικών απόψεων στελεχών της που ανήκαν στη φραξιονιστική ομάδα, ή με την προβολή της δραστηριότητας του Συνασπισμού και της Μ. Δαμανάκη ως προέδρου του. Η Απόφαση της ΚΕ για αλλαγή του διευθυντή της εφημερίδας τον Μάρτη του 1991 (μέχρι τότε ήταν ο Θ. Καρτερός) συναντά την αντίδραση μερίδας των κομματικών μελών και των εργαζομένων στον «Ριζοσπάστη», οι οποίοι με ανακοινώσεις και δηλώσεις που δημοσιεύονται στην εφημερίδα επιτίθενται στην ΚΕ και στο ΠΓ, έχοντας βέβαια τη στήριξη των αντίστοιχων στελεχών.

Οπως και να 'χει, από την επόμενη μέρα του Συνεδρίου στην πραγματικότητα ο «Ριζοσπάστης» λειτουργούσε ως βήμα αντιπαράθεσης, με άρθρα και συνεντεύξεις που εξέφραζαν αντικρουόμενες απόψεις μέσα στην ΚΕ.

Ο Συνασπισμός ενάντια στο ΚΚΕ

Τα στελέχη της αντικομματικής ομάδας που συμμετείχαν στην ΕΕ του Συνασπισμού, συνοδοιπορούντα με την αντιπροσωπεία της ΕΑΡ - που ανοιχτά πρωτοστατούσε - και στελέχη άλλων κινήσεων, στο όνομα της «ενίσχυσης της πολιτικής παρέμβασης του Συνασπισμού» και της «διαμόρφωσης του προγραμματικού περιεχομένου της πολιτικής πρότασης της προοδευτικής διεξόδου», προωθούσαν την αλλαγή του χαρακτήρα του Συνασπισμού, από συμμαχία κομμάτων, κινήσεων και προσωπικοτήτων σε ενιαίο κόμμα. Το ζήτημα είχε τεθεί ακόμα από το 2ο Συνέδριο της ΕΑΡ. Στο πλαίσιο μάλιστα της ΚΕ της ΕΑΡ εκφράζεται η λεγόμενη «πλατφόρμα των 38», με την οποία στελέχη της ΕΑΡ ζητούν την πλήρη μετατροπή του Συνασπισμού σε ενιαίο κόμμα και με ενιαίο πολιτικό προσανατολισμό όσων υποστηρίζουν τον «δημοκρατικό σοσιαλισμό», δηλώνοντας ότι είναι αδύνατο να συνυπάρχουν με «οπαδούς του ολοκληρωτισμού». Οπως οι ίδιοι δήλωναν, για εκείνη την κίνησή τους ενθαρρύνθηκαν από την ανάδειξη της Μ. Δαμανάκη σε πρόεδρο του Συνασπισμού.

Μπροστά στην προετοιμασία της λεγόμενης Πανελλαδικής Συνέλευσης του Συνασπισμού, τίθεται ουσιαστικά η διαδικασία εκλογής των νέων κεντρικών οργάνων και όχι ορισμού τους από τις πολιτικές δυνάμεις που τον απαρτίζουν. Κάτι τέτοιο σήμαινε επί της ουσίας τη μετατροπή του σε ενιαίο πολιτικό κόμμα. Ουσιαστικά το ζήτημα αυτό είχε τεθεί ως όρος για την πραγματοποίηση της Πανελλαδικής Συνέλευσης.

Ετσι, το πρόβλημα της εκλογής ή όχι των οργάνων του Συνασπισμού, που αναδεικνυόταν ως κυρίαρχο, δεν ήταν παρά η κορυφή του παγόβουνου και επιχειρούνταν σκόπιμα να περιοριστεί το πρόβλημα εκεί, με σκοπό να καλυφθούν βαθύτατες διαφορές και κυρίως ανομολόγητοι στόχοι.

Τον Απρίλη η Εκτελεστική Επιτροπή του Συνασπισμού προχωρά στη δημοσιοποίηση, με συνέντευξη Τύπου, του λεγόμενου «πλαισίου λειτουργίας του Συνασπισμού», που επεξεργάστηκε 3μελής επιτροπή αποτελούμενη από τους Μαρούκη (ΚΚΕ), Νοταρά (Ν. Πορεία) και Τρανταλλίδη (ΕΑΡ). Οπως δηλώνεται στη συνέντευξη Τύπου, στόχος είναι να συζητηθούν αυτές οι προτάσεις στις κινήσεις του Συνασπισμού και να εγκριθούν στην Πανελλαδική Συνέλευση που είχε προγραμματιστεί για τον Ιούνη. Είχε προηγηθεί τον Μάρτη απόφαση της ΕΕ του Συνασπισμού «να καθιερωθεί κάρτα μέλους του Συνασπισμού, η οποία θα συνοδεύεται και από οικονομική συνδρομή». Καλούνταν δηλαδή τα μέλη του ΚΚΕ να γίνουν και μέλη του Συνασπισμού.

Η δημοσιοποίηση του σχεδίου Αρχών έγινε χωρίς τη συμφωνία όλων των στελεχών του ΚΚΕ που εκπροσωπούσαν το Κόμμα στην ΕΕ του Συνασπισμού και παρόλο που η ΓΓ της ΚΕ είχε ζητήσει η δημοσιοποίηση να γίνει εφόσον υπάρξει έγκριση της ΚΕ του Κόμματος.

Μέσα σε αυτό το κλίμα, τέλη Απρίλη πραγματοποιείται συνεδρίαση της ΚΕ του Κόμματος όπου τίθενται μια σειρά ζητήματα σε σχέση με τη λειτουργία της Κεντρικής Επιτροπής, στην Απόφαση της οποίας χαρακτηριστικά επισημαίνεται: «Η ΚΕ θεωρεί πως το κυριότερο πρόβλημα στην ως τώρα μετασυνεδριακή λειτουργία της είναι η εμφάνιση με τάση αύξησης των φαινομένων ομαδοποίησης, η αναπαραγωγή του γνωστού προσυνεδριακού κλίματος, με αποτέλεσμα να δίνει την εικόνα ενός οργάνου χωρίς συνοχή και ενιαία στάση. Δημόσιες δηλώσεις διαφωνίας και αντιπαράθεση με την ΚΕ, το ΠΓ ή μέλη τους, αξιοποίηση και μετά το Συνέδριο των μη κομματικών μέσων μαζικής ενημέρωσης όχι για την προβολή και εκλαΐκευση των κομματικών θέσεων και αποφάσεων αλλά για την προβολή των διαφωνιών και για την άσκηση πίεσης για επίλυση προβλημάτων έξω από τα κομματικά όργανα, καθώς και η συνεχιζόμενη διαρροή πληροφοριών και προσωπικών εκτιμήσεων (...) είναι φαινόμενα απαράδεκτα».

Στις 11 Μάη του 1991 συνέρχεται η ΚΕ του Κόμματος, στην οποία το ΠΓ διαπιστώνει εκτεταμένη υπονομευτική φραξιονιστική δραστηριότητα από μέλη της ΚΕ του Κόμματος και άλλα στελέχη. Γίνεται αναφορά σε συνεντεύξεις και άρθρα στελεχών στα αστικά ΜΜΕ που αμφισβητούν τις αποφάσεις της ΚΕ και του ΠΓ. Διαπιστώνεται ότι στελέχη της ΚΕ και των κομματικών ΜΜΕ, ειδικά του «902», καταφέρονται ενάντια στα κομματικά ΜΜΕ και αναλαμβάνουν ευθύνες στον αστικό Τύπο. Σημειώνεται ότι αξιοποιούνται οι διαδικασίες του Συνασπισμού σε αντιπαράθεση με το Κόμμα, ότι πληθαίνουν οι παρεμβάσεις στελεχών του Συνασπισμού και της ΕΑΡ στο εσωτερικό του Κόμματος. Οτι η «Αυγή» δεν διστάζει να γράψει πως στόχος της ανασυγκρότησης του Συνασπισμού είναι η διαμόρφωση μιας νέας εκσυγχρονιστικής πλειοψηφίας και η εκτόπιση των «δογματικών αντιλήψεων πτέρυγας του ΚΚΕ».

Το ΠΓ καταθέτει τις εξής προτάσεις, προκειμένου να αντιμετωπιστεί η φραξιονιστική δραστηριότητα που ξεκινά από το ΠΓ και φτάνει έως τις ΚΟΒ, έχοντας διαμορφώσει ένα δεύτερο κέντρο καθοδήγησης: Να σταλεί γράμμα στα μέλη του Κόμματος κατατοπιστικό για την κατάσταση που επικρατεί στην ΚΕ. Να ισχύει και για τα μέλη του Κόμματος που εργάζονται στα ΜΜΕ ό,τι ισχύει για όλα τα μέλη, ότι δεν μπορούν να εκφέρουν προσωπικές απόψεις αντίθετες με τις αποφάσεις του ΚΚΕ πέραν του κομματικού Τύπου. Να απευθυνθεί προειδοποίηση σε μέλη της ΚΕ να σταματήσουν δραστηριότητες που έρχονται σε αντίθεση με το Καταστατικό, διαφορετικά θα επιβληθούν καταστατικά μέτρα. Να διασφαλιστεί ο συλλογικός χειρισμός κρίσιμων ζητημάτων που τίθενται για συζήτηση στην ΕΕ του Συνασπισμού.

Με τα προτεινόμενα μέτρα διαφωνούν τα μέλη του ΠΓ Λαφαζάνης, Δραγασάκης, Χουντής και Τριγάζης, ενώ απουσίαζε η Μ. Δαμανάκη. Σ' αυτήν την ΚΕ υποβάλλει την παραίτησή του ο Γρ. Φαράκος, δηλώνοντας πως θα συνεχίσει τη δράση του μέσα από τον Συνασπισμό. Τελικά η ΚΕ ενημερώνει τα μέλη του Κόμματος για την κατάσταση, καλώντας τα να αρνηθούν οτιδήποτε έρχεται σε αντίθεση με τις Αποφάσεις του Συνεδρίου, να αντιδράσουν στις προσπάθειες παράλυσης, αποδιοργάνωσης της κομματικής δουλειάς και μαζικής δράσης. Παράλληλα, καλεί τα μέλη της ΚΕ να αποσυρθούν από κάθε μορφής ομαδοποίηση, να αρνηθούν συμμετοχή σε δράση και λειτουργίες έξω από τα όργανα.

Η ΚΕ προειδοποιεί τα μέλη της, Καραγκουλέ και Ανδρουλάκη, να σταματήσουν τις δραστηριότητες που έρχονται σε αντίθεση με το Καταστατικό του Κόμματος. Αποφασίζει ακόμη, μέχρι την Πανελλαδική Συνέλευση του Συνασπισμού, σε κρίσιμα ζητήματα υποχρεωτικά να προηγείται συνεδρίαση των στελεχών που μετέχουν στην ΕΕ του Συνασπισμού, ώστε να εξασφαλίζονται ο συλλογικός χειρισμός των ζητημάτων και η ενιαία στάση.

Η αντιπαράθεση στην τελική ευθεία

Τις δύο πρώτες μέρες του Ιούνη του 1991 η ΚΕ συνεδριάζει και δίνει στη δημοσιότητα τις Θέσεις της για την ανασυγκρότηση του Συνασπισμού, επιμένοντας να παραμείνει ως συμμαχία κομμάτων, κινήσεων κ.λπ. Ενόψει της Πανελλαδικής Συνέλευσης το ΚΚΕ προτείνει η διαμόρφωση των κεντρικών οργάνων του Συνασπισμού να γίνεται σε συνεννόηση με όλες τις δυνάμεις που τον απαρτίζουν, κάθε δύναμη να ορίζει με ευθύνη της την αντιπροσωπεία της, διατηρώντας το δικαίωμα να ανακαλεί το σύνολο ή μέρος της.

Προειδοποιεί ότι «η πολύμορφη άμεση ή έμμεση αμφισβήτηση του πολυκομματικού χαρακτήρα του Συνασπισμού έχει δημιουργήσει σοβαρές αρνητικές συνέπειες στην προσπάθεια ανασυγκρότησής του και στην πορεία προς την Πανελλαδική Συνέλευση. Το γεγονός αυτό, όπως οι συχνές παρεμβάσεις στα εσωτερικά του ΚΚΕ, η απαίτηση να εγκαταλείψει θέσεις του, οι συκοφαντίες σε βάρος του και μια γενικότερη προσπάθεια αντιπαράθεσης του Συνασπισμού στο ΚΚΕ, συνιστούν αντιλήψεις και πρακτικές που ναρκοθετούν την πορεία και την ίδια την ύπαρξή του».

Περί τα μέσα Ιούνη του 1991, το θέμα του τρόπου εκλογής των οργάνων του Συνασπισμού πυροδοτεί νέα ένταση. Το ΚΚΕ, βλέποντας πού οδεύει η κατάσταση, προτείνει να παγώσει κάθε διαδικασία προς την Πανελλαδική Συνέλευση και να πραγματοποιηθούν επαφές και συζητήσεις μεταξύ όλων των δυνάμεων του Συνασπισμού για όλα τα προβλήματα. Η πρόταση αγνοείται και η Αλ. Παπαρήγα αποχωρεί από τη συνεδρίαση της ΕΕ του Συνασπισμού, ενώ σε δήλωσή της υπογραμμίζει τον ανοιχτό πια κίνδυνο μετεξέλιξης του Συνασπισμού σε ενιαίο πολυτασικό φορέα.

Η εξέλιξη της πορείας του Συνασπισμού και της αξιοποίησής του ενάντια στο ΚΚΕ αποτελεί απλώς επιβεβαίωση του λανθασμένου χαρακτήρα της πολιτικής συμμαχιών με οπορτουνιστικές και σοσιαλδημοκρατικές δυνάμεις, και μάλιστα με τη διαδικασία διαμόρφωσης ενιαίου πολιτικού φορέα με κοινό πολιτικό πρόγραμμα. Αναπόφευκτα μια τέτοια επιλογή, ενταγμένη μάλιστα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο σοσιαλδημοκρατικής κατεύθυνσης παρεκκλίσεων, θα οδηγούσε σε αυτήν την εξέλιξη. Πολύ περισσότερο που για τους συμμάχους του ΚΚΕ στον Συνασπισμό η λογική της διαμόρφωσης ενός ενιαίου κόμματος της Αριστεράς, τύπου προδικτατορικής ΕΔΑ, ήταν ομολογημένη. Είτε με τον έναν είτε με τον άλλο τρόπο, θα έφερνε την αμφισβήτηση της ίδιας της ύπαρξης του ΚΚΕ. Αυτό άλλωστε είχε επιβεβαιωθεί και από την ανάλογη πείρα της ΕΔΑ τη δεκαετία του 1960, όταν έγινε όχημα για την αμφισβήτηση, στην πράξη, της αυτοτέλειας του Κόμματος. Το ζήτημα λοιπόν δεν ήταν διαδικαστικό, η υπονόμευση της ιδεολογικής - πολιτικής αυτοτέλειας του ΚΚΕ έφερνε αντικειμενικά και την αμφισβήτηση της οργανωτικής του αυτοτέλειας. Τη στιγμή που ένα μέρος των στελεχών του Κόμματος αμφισβητούσε στην ουσία τον κομμουνιστικό του χαρακτήρα, με τις σοσιαλδημοκρατικές θέσεις και τις απόψεις που υποστήριζε όλα τα προηγούμενα χρόνια και που εκφράστηκαν με εμβληματικό τρόπο κατά τη διάρκεια του 13ου Συνεδρίου. Αν αυτές οι θέσεις κυριαρχούσαν τελικά, το Κόμμα, ακόμα κι αν διατηρούσε για κάποιο χρονικό διάστημα τον τίτλο και τα σύμβολά του, θα είχε χάσει επί της ουσίας τον χαρακτήρα του. Ανεξάρτητα με ποιον τρόπο εξελίχθηκε η αντιπαράθεση, η ουσία είναι ότι η υπεράσπιση της ύπαρξης του Κόμματος με τα χαρακτηριστικά του Κομμουνιστικού Κόμματος αποδείχθηκε ασύμβατη με τη συμμετοχή του ΚΚΕ στον Συνασπισμό.

Η ανάκληση της κομματικής αντιπροσωπείας από τον Συνασπισμό

Η ΚΕ του ΚΚΕ στις 16 Ιούνη αποφασίζει να ανακαλέσει την αντιπροσωπεία του Κόμματος από τον Συνασπισμό, πλην της Μ. Δαμανάκη λόγω των ειδικών ευθυνών που είχε (ήταν ήδη πρόεδρος του Συνασπισμού), και παράλληλα καταθέτει δέσμη προτάσεων για τη διέξοδο από την κρίση. Η απόφασή του αυτή συναντά την αντίδραση στελεχών, που αρνούνται να συμμορφωθούν. Στις 22 Ιούνη η Μ. Δαμανάκη καταθέτει την παραίτησή της από το ΠΓ και την ΚΕ του Κόμματος.

Στις 23 Ιούνη η ΚΕ του ΚΚΕ αποφασίζει τη σύγκληση έκτακτου Συνεδρίου, με στόχο την αποκατάσταση της ενότητας δράσης του Κόμματος. Για τον Συνασπισμό αποφασίζει να καταβάλει μια τελευταία προσπάθεια για την αντιμετώπιση της κρίσης, μέσω της ολιγόχρονης αναστολής της Πανελλαδικής Συνέλευσης, ώστε να δοθεί χρόνος στις συνιστώσες του να συζητήσουν και να καταλήξουν για ζητήματα που συνδέονται με την επαναβεβαίωση των ιδρυτικών αρχών συγκρότησής του, τις σχέσεις των κομμάτων με τον Συνασπισμό και αντίστροφα, το ρόλο και τις αρμοδιότητες της Πανελλαδικής Συνέλευσης, την αναζήτηση συμφωνίας για τον τρόπο ανάδειξης των κεντρικών οργάνων.

Σε εκείνη τη συνεδρίασή της η ΚΕ καθαίρεσε τον Π. Λαφαζάνη από το ΠΓ και τους Μ. Ανδρουλάκη, Δ. Καραγκουλέ, Θ. Καρτερό, Τ. Δραβαλιάρη και Δ. Παπάζογλου από την ΚΕ, ενώ παραιτούνται οι Π. Τριγάζης από το ΠΓ και Δ. Δημητρακάς, Σ. Παναρέτου και Αγ. Καραΐνδρος από την ΚΕ.

Το Κόμμα απευθύνεται στο λαό

Την επομένη, 24 Ιούνη, σε μια ογκώδη μαχητική συγκέντρωση του ΚΚΕ στο Πεδίον του Αρεως, η Αλ. Παπαρήγα διαμηνύει: «Δεν διαπραγματευόμαστε την αυτοτελή ύπαρξη του ΚΚΕ». Καλεί τα μέλη του Κόμματος να προετοιμαστούν για μια μεγαλύτερη από ό,τι νόμιζαν περίοδο ανασυγκρότησης του Κόμματος.

Δρομολογείται η Πανελλαδική Συνέλευση, η οποία αρχίζει στις 27 Ιούνη. Η Αλ. Παπαρήγα μιλώντας σε συγκέντρωση στη Λάρισα θα ξεκαθαρίσει: «Αν η Πανελλαδική Συνέλευση του Συνασπισμού προχωρήσει χωρίς ΚΚΕ, τότε η υπογραφή στη διάλυση του συμβολαίου ίδρυσής του θα έχει μπει».

Την επομένη, στην Πανελλαδική Συνέλευση αποφασίζεται η αλλαγή του χαρακτήρα του Συνασπισμού και η μετατροπή του σε κόμμα. Στις 29 Ιούνη το ΠΓ του Κόμματος σε ανακοίνωσή του υπογραμμίζει: «Η Πανελλαδική Συνέλευση είναι πλέον καθαρό ότι αποτελεί ιδρυτική συνέλευση ενός νέου πολιτικού σχήματος που δεν έχει καμία τυπική και ουσιαστική σχέση με τον Συνασπισμό της Αριστεράς και της Προόδου, και ως εκ τούτου το ΚΚΕ δεν μετέχει πλέον στον νέο φορέα». Τονίζει επιπλέον πως είναι αδιανόητη η συμμετοχή οποιουδήποτε στελέχους σε δύο πολιτικούς φορείς, και στο ΚΚΕ και στον Συνασπισμό.

Το ΠΓ εκτιμά επιπλέον τον αντιΚΚΕ προσανατολισμό του νέου φορέα - άλλωστε αρκετά στελέχη του παραμένουν στο ΚΚΕ, και μάλιστα σε καθοδηγητικά του όργανα. Στις 13 Ιούλη συνέρχεται η ΚΕ του Κόμματος και αποφασίζει τα μέλη της ΚΕ και όσα στελέχη συνεχίζουν να δραστηριοποιούνται σχεδόν αποκλειστικά στα όργανα του Συνασπισμού, η ΚΕ αποφάσισε να μη συμμετέχουν στις συνεδριάσεις των κομματικών οργάνων που είχαν εκλεγεί και να μην αναλαμβάνουν υπεύθυνη δουλειά στο Κόμμα, ενώ παρέπεμψε το θέμα στην Επιτροπή Κομματικού Ελέγχου. Σε διαθεσιμότητα τίθενται συνολικά 39 μέλη της ΚΕ και 5 βουλευτές του Κόμματος.

Η ΚΕ αποφασίζει το έκτακτο 14ο Συνέδριο να γίνει τέλη Νοέμβρη, ενώ αναθέτει σε επιτροπές την προετοιμασία των θέσεων και τα οργανωτικά ζητήματα.