«Νέα Πολιτική Διοίκησις»

Το επαναστατικό «φυλλάδιο» του Ρήγα Βελεστινλή αποτελεί όχι μόνο το αποκορύφωμα της επαναστατικής του δράσης[1], αναπόσπαστο τμήμα της οποίας ήταν και το εκδοτικό του πρόγραμμα, αλλά και τη «ρητή πολιτική έκφραση της σκέψης του»[2].

Αποτελεί ταυτόχρονα και δείκτη ωρίμανσης της συνείδησης της ελληνικής αστικής τάξης. Αυτό γίνεται φανερό από το ότι είναι η πρώτη φορά[3] που εισάγονται συγκεκριμένες προτάσεις υπό τη μορφή αστικού Συντάγματος, που ως προϊόν αστικής επανάστασης «καθορίζει τις αρχές του νομικού και πολιτικού συστήματος κάθε αστικού κράτους, προσδιορίζει τη μορφή του πολιτεύματος, τον τρόπο και τα όργανα άσκησης της καπιταλιστικής εξουσίας»[4].

Η κατάθεση ενός τέτοιου προβληματισμού αφ' ενός μεν επιβεβαιώνει την «πάλη για την αποκρυστάλλωση της οικονομικής δύναμης της αστικής τάξης στο επίπεδο της πολιτικής εξουσίας»[5], αφ' ετέρου δε και σε ό,τι αφορά το περιεχόμενο των προτάσεων αυτών επιβεβαιώνει το γεγονός ότι το κράτος είναι όργανο κυριαρχίας μιας ορισμένης τάξης, προϊόν και εκδήλωση ανειρήνευτων ταξικών αντιθέσεων και όχι ένας «ουδέτερος» μηχανισμός που δήθεν «συμφιλιώνει» τις τάξεις[6].

Η «Νέα Πολιτική Διοίκησις» είναι εμπνευσμένη, αλλά σε καμμιά περίπτωση δεν είναι αντιγραφή, τόσο από τα κείμενα του πλέον προχωρημένου τμήματος της αστικής τάξης της Γαλλίας, των Ιακωβίνων, όσο και από ολόκληρη την αστική επαναστατική φιλολογία από τον 16ο ακόμα αιώνα.

Της έκδοσης του επαναστατικού φυλλαδίου είχε προηγηθεί η έκδοση τμημάτων του έργου «Νέος Ανάχαρσις» το οποίο συνδέεται με το επαναστατικό εκδοτικό πρόγραμμα του Ρήγα. Επίσης το 1797 ο Ρήγας είχε τυπώσει και ένα «Στρατιωτικόν Εγκόλπιον» το οποίο έγινε γνωστό από τα πρακτικά της ανάκρισης του ιδίου και των συνεργατών του[7].

Ο «Νέος Ανάχαρσις»

Από τα μέσα του 18ου αιώνα και για περίπου 50 χρόνια στη Δ. Ευρώπη και ιδιαίτερα στη Γαλλία η συμβατική έως τότε μελέτη των αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων κλασσικών εξελίχθηκε σε μια συστηματική καλλιέργεια αρχαιογνωσίας και αρχαιολογίας η οποία εκδηλώθηκε με αρχαιολογικές έρευνες, μεταφράσεις, απόπειρες «εξαρχαϊσμού» της γαλλικής τραγωδίας της εποχής εκείνης, «αρχαΐζοντα» οράματα στα λογοτεχνία και στη ζωγραφική και επρόκειτο επί της ουσίας για μια προσπάθεια απομίμησης της Αρχαιότητας. Το φαινόμενο αυτό κορυφώθηκε με την έκρηξη της Γαλλικής Επανάστασης η οποία ενσωμάτωσε πολλές χρήσεις της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας (πολιτικός λόγος, ρητορικά σχήματα, θεάματα)[8] και τις συνέδεσε με την επαναστατική πράξη, φαινόμενο καθόλου ασυνήθιστο για τις αστικές επαναστάσεις σε αντίθεση με τις προλεταριακές[9].

Το ενδιαφέρον αυτό δεν είχε μόνο επιστημονικό χαρακτήρα αλλά και άλλες συνέπειες οι οποίες δεν είναι δυνατόν να προσεγγιστούν στο παρόν άρθρο. Το έργο «Νέος Ανάχαρσις»[10] του αββά Jean-Jacques Barthlemy[11] αποτελεί το «εγκυκλοπαιδικό πανόραμα με το οποίο ολοκληρώνεται η αρχαΐζουσα ροπή και το τελικό αποτέλεσμα είναι μια ζωντανή απεικόνιση της καθημερινής ζωής, μια συναρπαστική και ολική αναπαράσταση του αρχαίου κόσμου»[12].

Η μετάφραση του έργου αυτού αποτελεί συλλογική προσπάθεια του Ρήγα και των συντρόφων του. Οι μεταφράσεις εντάσσονταν στην εκδοτική προσπάθεια του Ρήγα συνδυάζοντας την κατάκτηση των επιστημονικών γνώσεων με τη διάδοση των αστικών επαναστατικών ιδεών.

Η μεταφραστική προσπάθεια του «Νέου Ανάχαρσι» έμεινε «ανολοκλήρωτη λόγω της σύλληψης του κύκλου του Ρήγα και της κατάσχεσης του τυπογραφικού υλικού[13].

Η συμβολή του Ρήγα στη μετάφραση του «Νέου Ανάχαρσι» έχει ως πρώτο σκέλος της τη διευκρίνιση τοπογραφικών λεπτομερειών και την ταυτοποίηση αρχαίων ονομασιών με τις σύγχρονες του καιρού του.

Το δεύτερο σκέλος αφορά στη χρήση εκ μέρους του Ρήγα του συμπληρώματος του πρωτότυπου κειμένου το οποίο ήταν ο «Άτλαντας» που επιμελήθηκε ο Barbiede Bocage. Αυτό το έργο-σταθμός για την εποχή του υπήρξε μια από τις βάσεις του χαρτογραφικού εγχειρήματος, της «Χάρτας» του Ρήγα[14].

Το τρίτο και πλέον σημαντικό σκέλος εντοπίζεται στο ότι στα σχόλια του ο Ρήγας δεν στηλιτεύει μόνο τους Οθωμανούς κυρίαρχους, αλλά και «/την αναλγησία μικρών τοπικών τυράννων, περιπτώσεις υπερβάσεων που βαστούν τους υπόδουλους εις την πλέον κατησχυμένην σκλαβίαν/»[15].

Η «Χάρτα» του Ρήγα

«Η δωδεκάφυλλη Χάρτα» (Βιέννη 1796-1797) του Ρήγα Βελεστινλή, αποτελεί την κορύφωση του γεωγραφικού και χαρτογραφικού Νεοελληνικού Διαφωτισμού, που αναπτύχθηκε τον 18ο αι. εξελισσόμενος μέχρι την Επανάσταση του 1821, και αναμφισβήτητα έναν μέγιστο σταθμό της ελληνικής χαρτογραφίας στο σύνολό της»[16].

Πρόκειται για ένα έργο πολύ μεγάλης σημασίας που ενσωματώνει πληθώρα επιπεδογραφιών, τοπογραφικών σχεδιασμάτων αρχαίων πόλεων, μνημείων, μαχών και ναυμαχιών μαζί με την καταγραφή και αποτύπωση των νεότερων τοπωνυμίων.  Από τη σκοπιά αυτή η μελέτη της «Χάρτας» συνδυάζεται με τη μελέτη του «Νέου Ανάχαρσι».

Το σημαντικότερο είναι ότι η «Χάρτα» έχει παιδευτικό επαναστατικό περιεχόμενο, εκπέμπει το επαναστατικό όραμα του Ρήγα για το μέλλον, γιατί αποτυπώνει το γεωγραφικό χώρο όπου ζουν οι λαοί τους οποίους ο Ρήγας καλεί σε επανάσταση.

«Νέα Πολιτική Διοίκησις»

Το πρώτο μέρος του επαναστατικού φυλλαδίου του Ρήγα με τον τίτλο «Υπέρ των νόμων και της πατρίδος - Ελευθερία Ισότης Αδελφότης» αποτελεί διακήρυξη της ανεξαρτησίας από τον οθωμανικό φεουδαρχικό ζυγό. Στη διακήρυξη ο Ρήγας περιλαμβάνει όλα τα Βαλκάνια και τη Μικρά Ασία και απευθύνεται σε όλους τους λαούς χωρίς να τους ξεχωρίζει βάσει θρησκευτικών κριτηρίων, (όπως γινόταν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία) αλλά τους αντιμετωπίζει ως καταπιεζόμενους που έχουν χρέος να ανατρέψουν την Οθωμανική εξουσία[17].

Το δεύτερο μέρος του επαναστατικού φυλλαδίου αφορά στα «Δίκαια του Ανθρώπου» και στο «Σύνταγμα» του πολιτεύματος του Ρήγα.

Ένα από τα πλέον σημαντικά άρθρα του κειμένου είναι το 2ο όπου θεωρεί ως «φυσικό δίκαιο» την ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και στο προϊόν της εργασίας. Πάντως στο άρθρο 16 του ιδίου κειμένου ο Ρήγας αναφέρεται μόνο στο «/δίκαιο του να εξουσιάζη καθένας ειρηνικώς τα υποστατικά του» χωρίς να θεωρεί την ιδιοκτησία «φυσικό δίκαιο».

Με το άρθρο αυτό ο Ρήγας παρά τις κάποιες αντιφάσεις υιοθετεί τη «Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη» που υιοθέτησε η Συμβατική Συνέλευση στη Γαλλία, το 1793, θωρακίζει ολόπλευρα τις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής και αφ' ετέρου αποκαλύπτει τον ταξικό χαρακτήρα του αστικού καθεστώτος που όπως και τα προηγούμενα εκμεταλλευτικά συστήματα θεωρεί ότι οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής είναι «φύση» του ανθρώπου[18].

Πρέπει να αναφέρουμε ότι η Συμβατική Συνέλευση είχε απορρίψει την πρόταση του Ροβεσπιέρου ο οποίος ήταν αντίθετος στο να θεωρείται η ιδιοκτησία φυσικό δικαίωμα.

Αλλά ακόμα πιο σημαντικό άρθρο είναι το 35ο με το οποίο ο Ρήγας τονίζει ότι «/όταν η διοίκησις βιάζη, αθετή, καταφρονή τα δίκαια του λαού και δεν εισακούη τα παράπονά του, το να κάμη τότε ο λαός, ή κάθε μέρος του λαού, επανάστασιν, ν' αρπάξη τα άρματα και να τιμωρήση τους τυρράνους του, είναι το πλέον ιερόν απ' όλα τα δίκαιά του και το πλέον απαραίτητον απ' όλα τα χρέη του/»[19].

Το άρθρο αυτό είναι ανάλογο του αντίστοιχου άρθρου της Διακήρυξης που είχε υιοθετήσει η Συμβατική Συνέλευση στη Γαλλία το 1793 και η οποία ήταν πολύ πιο «προχωρημένη» από την πρώτη Διακήρυξη του 1789[20].

Στο «Σύνταγμα» του πολιτεύματος του Ρήγα σημαντικό είναι το πρώτο άρθρο: «/Η Ελληνική Δημοκρατία είναι μία με όλον οπού συμπεριλαμβάνει εις τον κόλπο της διάφορα γένη και θρησκείας, δεν θεωρεί τας διαφοράς των λατρειών με εχθρικόν μάτι, είναι αδιαίρετο, με όλον όπου ποταμοί και πελάγη διαχωρίζουν τες επαρχίες της, αι οποίαι όλαι είναι ένα συνεσφιγμένον αδιάλυτον σώμα/»[21].

Με το άρθρο αυτό καθώς και με άλλα[22], ο Ρήγας θέτει με ένα πολύ «προχωρημένο» βήμα τους νέους όρους κοινωνικοοικονομικής οργάνωσης που ήταν αναγκαίοι για την ανερχόμενη αστική τάξη.

Στη σκέψη του αποτυπώνεται και η κατάσταση που επικρατούσε στα Βαλκάνια, με την άνοδο των αστικών τάξεων, προετοιμασία αστικών επαναστάσεων και εκδήλωση αποσχιστικών τάσεων από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, αλλά και η τάση του πιο προχωρημένου τμήματος της ελληνικής αστικής τάξης -των Ελλήνων κεφαλαιοκρατών των θαλασσίων μεταφορών, πλοιοκτητών και εμπόρων, που «/είχαν ως βασικό στόχο την ισχυροποίηση τους στις διεθνείς αγορές και είχαν διαμορφώσει φιλελεύθερη κοσμοπολίτικη σκέψη, λόγω της αντικειμενικής ταξικής θέσης τους, που δεν περιοριζόταν στις περιοχές με ελληνικούς πληθυσμούς/»[23].

Το σημαντικό είναι ότι ο Ρήγας -και αυτό μαζί με άλλα τον αναδεικνύει ως πρωτοπόρο της αστικής επανάστασης- «σαρώνει» κάθε φεουδαρχικό υπόλειμμα εσωστρέφειας, τοπικισμού, «ιδιομορφιών» και κλειστών «κοινοτήτων αίματος». Ο Ρήγας ο οποίος ήταν και φανατικός υποστηρικτής του μη μοναρχικού πολιτεύματος[24], θέτει την ενότητα των «πολιτών» στη βάση των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής που αναπτύσσονταν και αποτελούσαν την υλική βάση για την προοδευτική της χειραφέτηση και συνειδητοποίηση ως τάξης με ιδιαίτερα συμφέροντα και σκοπούς που έφταναν ως το επαναστατικό γκρέμισμα της φεουδαρχίας, το τσάκισμα του κράτους της και τη δημιουργία του αστικού κράτους. Στο βαθμό που η εργατική τάξη δεν είχε εμφανιστεί ακόμα στο προσκήνιο της Ιστορίας, ως τάξη ήταν δεμένη στο άρμα της αστικής τάξης που εμφανιζόταν ως εκπρόσωπος «όλης» της κοινωνίας[25] και η απάντηση στην ιστορική αναγκαιότητα γκρεμίσματος της φεουδαρχίας δεν μπορούσε να είναι διαφορετική.

«Θούριος»

Ο «Θούριος που ήταν ένα «παμβαλκανικό εγερτήριο»[26] και ο οποίος χαράκτηκε στη μνήμη όλων των λαών των Βαλκανίων, αποτελεί το τρίτο μέρος του επαναστατικού πολιτικού φυλλαδίου του Ρήγα ο οποίος επέλεξε τον αρχαιοελληνικό αυτό όρο για τον ορμητικό, μαινόμενο και πολεμικό προκειμένου να «προσδιορίσει την ψυχική διάθεση που επιδιώκει να καλλιεργήσει με αυτό» ενώ ταυτόχρονα «εμφανίζεται ως συγκεκριμένη και απτή αναφορά στις ιστορικές και πολιτικές συνθήκες της κοινωνίας την οποία απέβλεπε να εξεγείρει σε επανάσταση ο Ρήγας»[27].

Φωτιά στα επιτελεία της αντίδρασης

Τα πολιτικά κείμενα του Ρήγα διοχετεύθηκαν από τη Βιέννη προς τις κοινότητες της βαλκανικής διασποράς σε όλη την Ευρώπη. Το 1798 έφθασαν αντίτυπα και στην Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη και από εκεί πιθανόν στην Κρήτη και άλλα νησιά. Ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε' αντέδρασε αμέσως και εξέδωσε την εγκύκλιο «Διδασκαλία Πατρική» ενώ ζητούσε από τους κατά τόπους δεσπότες να κατασχέσουν το επαναστατικό Φυλλάδιο του Ρήγα. Στην εγκύκλιο του Πατριαρχείου απάντησε με το κείμενό του «Αδελφική Διδασκαλία» ο Α. Κοραής.

Ο «αοίδιμος» Ρήγας

Ο κύριος όγκος των τυπωμένων επαναστατικών φυλλαδίων συσκευάστηκε σε κιβώτια και απεστάλησαν από τον Ρήγα στην Τεργέστη που ήταν και το σημείο εκκίνησής για την επιστροφή του στην Ελλάδα. Τα κιβώτια ήταν προορισμένα να τα παραλάβει ο σύντροφος του Ρήγα, Αντώνης Κορωνιός ο οποίος όμως έλειπε για δουλειές στην Ιστρία. Ο συνεργάτης του Κορωνιού, Δημήτριος Οικονόμου παρότι είδε ότι τα κιβώτια δεν ανήκαν σε αυτόν τα παρέδωσε στις αυστριακές αρχές. Λίγες ημέρες μετά έφθασαν στην Τεργέστη ο Ρήγας και ο Χριστόφορος Περραιβός. Ο Ρήγας συνελήφθη στις 19 Δεκέμβρη 1797, υποβλήθηκε σε ανάκριση, στα τέλη Δεκέμβρη 1797 επιχείρησε να αυτοκτονήσει, νοσηλεύτηκε σοβαρά τραυματισμένος και ακολούθησε μεταγωγή του στη Βιέννη στις 14 Φεβρουαρίου 1798.

Στη Βιέννη είχαν συλληφθεί και άλλοι σύντροφοι του Ρήγα και μετά το τέλος των ανακρίσεων και μετά από συνεννόηση με τον Σουλτάνο, όσοι συλληφθέντες ήταν Οθωμανοί υπήκοοι απελάθηκαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ενώ οι υπόλοιποι απελάθηκαν στην Αυστροουγγαρία.

Ο Περραιβός είχε γαλλική υπηκοότητα και παρότι είχε διαταχθεί και αυτού η σύλληψη και μεταφορά στη Βιέννη μαζί με τον Ρήγα, κατόπιν υπόδειξης του Γάλλου προξένου στην Τεργέστη, αναχώρησε για την Κέρκυρα.

Οι Ρήγας Βελεστινλής και οι Ευστράτιος Αργέντης, Δημήτριος Νικολίδης, Αντώνιος Κορωνιός, Ιωάννης Καρατζάς, Θεοχάρης Γεωργίου Τουρούντζιας, Ιωάννης Εμμανουήλ και ο αδελφός του Παναγιώτης Εμμανουήλ ως υπήκοοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας παραδόθηκαν στις 10 Μάη 1798 στους Τούρκους του Βελιγραδίου και φυλακίστηκαν στον Πύργο Νεμπόισα στο Βελιγράδι. Εκεί ύστερα από διαρκή βασανιστήρια, στραγγαλίστηκαν και τα σώματά τους ρίχτηκαν στο Δούναβη στις 24 Ιούνη 1798.

Όπως αναφέρει ο Π. Κιτρομηλίδης, «ο φόβος λόγω της σύλληψης και της εκτέλεσης του Ρήγα, και η ενεργός εκστρατεία της Εκκλησίας εναντίον των ιδεών του είχε ως αποτέλεσμα την εξαφάνιση όλων των αντιτύπων του επαναστατικού φυλλαδίου που κυκλοφορούσε παράνομα εντός της Οθωμανικής επικράτειας». Το επαναστατικό φυλλάδιο του Ρήγα δεν απασχόλησε τους μελετητές επί δεκαετίες, ενώ το πιστότερο προς το αρχικό έντυπο του Ρήγα θεωρείται το «Χειρόγραφο των Κυθήρων» που ανήκει από το 1998 στη Συλλογή Χειρογράφων της Βιβλιοθήκης της Βουλής [28].

Ο Ρήγας Βελεστινλής υπήρξε η μεγαλύτερη επαναστατική φυσιογνωμία των Βαλκανίων τον 18ο και 19ο αιώνα. Ο επαναστάτης με το πλατύ διαφωτιστικό έργο και τη θυελλώδη δράση κέρδισε με το αίμα του τον τίτλο του «αοίδιμου», δηλαδή εκείνου που αξίζει να τραγουδιέται και το όνομα του να είναι άρρηκτα δεμένο με τους επαναστατικούς θούριους των λαών.

Υποσημειώσεις:

[1] Ο Γιάνης Κορδάτος στο έργο του «Ο Ρήγας Φεραίος και η Βαλκανική Ομοσπονδία» εκδ. Επικαιρότητα, παρέχει πολλά στοιχεία για την ύπαρξη μυστικής οργάνωσης στην οποία ο ερχομός του Ρήγα από το Βουκουρέστι στη Βιέννη (1796) «έδωκε νέα ζωή γιατί ήταν ο άνθρωπος που χρειαζόταν. (...) Δεν είναι άνθρωπος του γραφείου μα και άνθρωπος της δράσης».

Για το ίδιο ζήτημα, Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ (1918-1939), Α1 Τόμος, σελ. 127, εκδ. Σύγχρονη Εποχή.

[2] Βουλή των Ελλήνων: «Ρήγα Βελεστινλή Άπαντα τα σωζόμενα», Πέμπτος Τόμος, Εισαγωγή, Επιμέλεια, Σχόλια Πασχάλης Κιτρομηλίδης.

[3] «Επόμενος σταθμός της νεοελληνικής πολιτειολογικής σκέψης θα μπορούσε να θεωρηθεί ο μνημειώδης σχολιασμός του Αδαμαντίου Κοραή στο Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος, το πρώτο δηλαδή πολίτευμα της επαναστατημένης χώρας που ψήφισε η Πρώτη Εθνική Συνέλευση στην Επίδαυρο την 1η Ιανουαρίου 1822». Βουλή των Ελλήνων: «Ρήγα Βελεστινλή Άπαντα τα σωζόμενα», Πέμπτος Τόμος, Εισαγωγή, σελ 19.

[4] «Τα Συντάγματα της αστικής επανάστασης του 1821» - Μαρίνα Λαβράνου -«1821, η Επανάσταση και οι απαρχές του ελληνικού αστικού κράτους», Επιμέλεια: Τμήμα Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή». 

[5] «Η ουσία της ιστορικής περιόδου από τη βρετανική αστική επανάσταση (1642-1651) έως τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο (1914-1918) και την αστικοδημοκρατική επανάσταση στη Ρωσία (Φλεβάρης 1917) είναι η πάλη για την αποκρυστάλλωση της οικονομικής δύναμης της αστικής τάξης στο επίπεδο της πολιτικής εξουσίας. Αυτό σήμαινε την πραγματοποίηση της επαναστατικής ανατροπής της φεουδαρχικής εξουσίας. Μόνο με αυτόν τον τρόπο θα ολοκληρωνόταν και θα εδραιωνόταν ο κεφαλαιοκρατικός κοινωνικοοικονομικός σχηματισμός, που η οικονομική βάση του είχε διαμορφωθεί και αναπτυχθεί στην πορεία αιώνων. (...) Επίσης, η κυριαρχία του καπιταλιστικού κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού δεν εκφράστηκε στο επίπεδο του εποικοδομήματος (κράτος, πολιτικό του σύστημα, θεσμοί) με μια ενιαία και καθαρή μορφή». Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ (1918-1939), Α1 Τόμος, σελ. 39, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή». 

[6] Φρ. Ενγκελς «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους», εκδ. Σύγχρονη Εποχή και Β. Ι. Λένιν: «Κράτος και Επανάσταση», Άπαντα, τ. 33, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή»

[7] Βουλή των Ελλήνων: «Ρήγα Βελεστινλή Άπαντα τα σωζόμενα», Πέμπτος Τόμος, Παράρτημα, σελ 139

[8] Βουλή των Ελλήνων: «Ρήγα Βελεστινλή Άπαντα τα σωζόμενα», Τέταρτος Τόμος, σελ. 13. Εισαγωγή, Επιμέλεια, Σχόλια Άννα Ταμπάκη

[9] «Οι άνθρωποι δημιουργούν την ίδια τους την ιστορία, τη δημιουργούν όμως όχι όπως τους αρέσει, όχι μέσα σε συνθήκες που οι ίδιοι διαλέγουν, μα μέσα σε συνθήκες που υπάρχουν άμεσα, που είναι δοσμένες και που κληροδοτήθηκαν από το παρελθόν. Η παράδοση όλων των νεκρών γενεών βαραίνει σα βραχνάς στο μυαλό των ζωντανών. Και όταν ακόμα οι ζωντανοί φαίνονται σαν ν' ασχολούνται ν' ανατρέψουν τους εαυτούς τους και τα πράγματα και να δημιουργήσουν κάτι που έχει προϋπάρξει, σ' αυτές ακριβώς τις εποχές της επαναστατικής κρίσης, επικαλούνται φοβισμένοι τα πνεύματα του παρελθόντος στην υπηρεσία τους, δανείζονται τα όνοματά τους, τα μαχητικά συνθήματά τους, τις στολές τους για να παραστήσουν με την αρχαιοπρεπή αυτή σεβάσμια μεταμφίεση και μ' αυτή τη δανεισμένη γλώσσα τη νέα σκηνή της παγκόσμιας ιστορίας. (...) Ο Κάμιλλος Ντεμουλέν, ο Δαντόν, ο Ροβεσπιέρος, ο Σαιν - Ζυστ, ο Ναπολέων, οι ήρωες όπως και τα κόμματα της παλιάς γαλλικής επανάστασης εκπληρώνανε με τη ρωμαϊκή στολή και τη ρωμαϊκή φρασεολογία το καθήκον της εποχής τους, δηλαδή το καθήκον της απελευθέρωσης από τα δεσμά της και της εγκαθίδρυσης της σύγχρονης αστικής κοινωνίας. (...) Η κοινωνική επανάσταση του 19ου αιώνα δεν μπορεί να αντλήσει την ποίησή της από το παρελθόν, αλλά μόνο από το μέλλον». Καρλ Μάρξ: «Η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή».

[10] Ο Σκύθης Ανάχαρσις, γιός του βασιλιά της Σκυθίας Γνούρου περιηγήθηκε πολλές ελληνικές πόλεις και απέκτησε πολλή σοφία. «Θεωρήθηκε υπόδειγμα ολιγάρκειας και σοφροσύνης, σύμβολο της κατά φύσιν σοφίας και αρετής». Βουλή των Ελλήνων: «Ρήγα Βελεστινλή Άπαντα τα σωζόμενα», Τέταρτος Τόμος.

[11] Ο αββάς Barthelemy, χρειάστηκε 20 ολόκληρα χρόνια (1757-1777) για να ολοκληρώσει το έργο του με το οποίο επιχείρησε μια αναπαράσταση του αρχαίου κόσμου. «Ρήγα Βελεστινλή Άπαντα τα σωζόμενα», Τέταρτος Τόμος.

[12] Βουλή των Ελλήνων: «Ρήγα Βελεστινλή Άπαντα τα σωζόμενα», Τέταρτος Τόμος, σελ. 30.

[13] «Μόλις το 1819 θα αποκτήσει ο Ελληνισμός την πρώτη συνολική λόγια απόδοση του μνημειώδους αυτού έργου, χάρις στην κοπιώδη και συνεκτική μεταφραστική εργασία του Χρυσοβέργη Κουροπαλάτη»: Βουλή των Ελλήνων: Ρήγα Βελεστινλή Άπαντα τα σωζόμενα», Τέταρτος Τόμος.

[14] Βουλή των Ελλήνων: «Ρήγα Βελεστινλή Άπαντα τα σωζόμενα», Τέταρτος Τόμος, Εισαγωγή, σελ 57, υποσημείωση 35.

[15] Βουλή των Ελλήνων: «Ρήγα Βελεστινλή Άπαντα τα σωζόμενα», Τέταρτος Τόμος, Εισαγωγή, σελ 79.

[16] «H Xάρτα του Ρήγα Βελεστινλή, ελκυστική όσο ποτέ στον ψηφιακό 21ο αιώνα!», Ευάγγελος Λιβιεράτος, Καθηγητής της Ανωτέρας Γεωδαισίας και Χαρτογραφίας στο Τμήμα Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών της Πολυτεχνικής Σχολής του ΑΠΘ.

[17] «Ο λαός, απόγονος των Ελλήνων, όπου κατοικεί τη Ρούμελην, τη Μικράν Ασίαν, τας Μεσογείους Νήσους, τη Βλαχομπογδανίαν και όλοι όσοι στενάζουν υπό τη δυσφορωτάτην τυρρανίαν του οθωμανικού βδελυρωτάτου δεσποτισμού, ή εβιάσθησαν να φύγουν εις ξένα βασίλεια δια να γλιτώσουν από τον δυσβάστακτον και βαρύν αυτού ζυγόν, όλοι λέγω, Χριστιανοί και Τούρκοι χωρίς κανέναν ξεχωρισμόν θρησκείας (...)» Βουλή των Ελλήνων: «Ρήγα Βελεστινλή Άπαντα τα σωζόμενα», Πέμπτος Τόμος, Εισαγωγή, σελ 33.

[18] «Οι ίδιες οι ιδέες σας είναι προϊόντα των αστικών σχέσεων παραγωγής και ιδιοκτησίας, όπως και το δίκαιό σας είναι η θέληση της τάξης σας που αναγορεύτηκε σε νόμο, θέληση που το περιεχόμενό της καθορίζεται από τις υλικές συνθήκες ύπαρξης της τάξης σας». Κ. Μάρξ-Φρ. Ένγκελς «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή».

[19] Βουλή των Ελλήνων: «Ρήγα Βελεστινλή Άπαντα τα σωζόμενα», Πέμπτος Τόμος, Εισαγωγή, σελ 44.

[20] Το «Σύνταγμα» της Συμβατικής Συνέλευσης του 1793 ήταν πιο «προχωρημένο» από εκείνο του 1789. Το συγκεκριμένο άρθρο αντανακλά τον καθοριστικό ρόλο που διαδραμάτισε στη Γαλλία η ορμητική είσοδος λαϊκών μαζών στην επαναστατική πάλη, οι οποίες πιέζοντας αδιάκοπα κατάφεραν να αποσπάσουν από τη Συμβατική Συνέλευση αποφασιστικά μέτρα για τη νίκη της επανάστασης Walter Markov-Albert Soboul: «1789 Η Μεγάλη Επανάσταση των Γάλλων», Μετάφραση: Καϊτη Μάρακα, Θεώρηση μετάφρασης: Δέσποινα Μάρκου, εκδ. Σύγχρονη Εποχή.

[21] Βουλή των Ελλήνων: «Ρήγα Βελεστινλή Άπαντα τα σωζόμενα», Πέμπτος Τόμος, σελ 45.

[22] «Ο αυτοκράτωρ λαός είναι όλοι οι κάτοικοι του βασιλείου τούτου χωρίς εξαίρεσιν θρησκείας και διαλέκτου. Έλληνες, Βούλγαροι, Αλβανοί, Βλάχοι, Αρμένηδες, Τούρκοι και κάθε άλλον είδος γενεάς». Βουλή των Ελλήνων: «Ρήγα Βελεστινλή Άπαντα τα σωζόμενα», Πέμπτος Τόμος, σελ 48. Επίσης εντυπωσιακό είναι το ότι ο Ρήγας δεχόταν να πολιτογραφηθεί ως πολίτης και «Έλλην» του νέου κράτους και κάθε ξένος «εικοσιενός σωστού χρόνου». Τα κριτήρια που έθετε ο Ρήγας ήταν πολύ πλατιά. Μεταξύ άλλων, ήταν αρκετό για την πολιτογράφηση ο ξένος να κατοικούσε έναν χρόνο στο νέο κράτος και να ζούσε με την εργασία του ή έχοντας αγοράσει ένα ελάχιστο «κομμάτι γης». Βουλή των Ελλήνων: «Ρήγα Βελεστινλή Άπαντα τα σωζόμενα», Πέμπτος Τόμος, σελ 46.

[23] Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ (1918-1939), Α1 Τόμος, σελ. 122 εκδ. «Σύγχρονη Εποχή». 

[24] «Στοιχείο που προκάλεσε συγχύσεις στον προσδιορισμό του χαρακτήρα του ελληνικού καπιταλιστικού κράτους συνιστούσε ο θεσμός της βασιλείας που εδραιώθηκε με την παρέμβαση ξένων κρατών. Η βασιλεία αποτέλεσε παράγοντα επιτάχυνσης στη συγκέντρωση της αστικής εξουσίας. Συχνά ενισχυόταν ως όργανο εξουσίας σε σχέση με τη Βουλή, ενίσχυση που σε συγκεκριμένες περιόδους συνδέθηκε με οπισθοχωρήσεις στα Συντάγματα από την αστική σκοπιά, γεγονός που προκάλεσε συγχύσεις ως προς τον καπιταλιστικό χαρακτήρα του κράτους. Υποβαθμιζόταν το γεγονός ότι τα Συντάγματα, ήδη από το πρώτο κατοχύρωναν το κύριο, την ατομική ιδιοκτησία, την κατάργηση των σχέσεων δουλοπαροικίας». Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ (1918-1939), Α1 Τόμος, σελ. 21, εκδ. Σύγχρονη Εποχή.

[25] «Στις αρχές Ιούνη του 1847 συνήλθε στο Λονδίνο το συνέδριο της «Ένωσης των Δικαίων». Το συνέδριο αναδιοργάνωσε την Ένωση και με πρόταση του Μαρξ και του Ένγκελς την ονόμασε «Ένωση των Κομμουνιστών». Στο συνέδριο εγκρίθηκε το καταστατικό της «Ένωσης των Κομμουνιστών». Το προηγούμενο ουτοπικό σύνθημα «Όλοι οι άνθρωποι είναι αδέλφια», το αντικατέστησε ένα καινούριο, καθαρά ταξικό, προλεταριακό σύνθημα, το «Προλετάριοι όλων των χωρών ενωθείτε». «Ριζοσπάστης»: Η «γέννηση» του Κομμουνιστικού Μανιφέστου, επιμέλεια Στέφανος Κρητικός, Κυριακή 17 Φλεβάρη 2008.

[26] Γ. Κορδάτος: «Ο Ρήγας Φεραίος και η Βαλκανική Ομοσπονδία» σελ. 198, εκδ. Επικαιρότητα.

[27] Βουλή των Ελλήνων: «Ρήγα Βελεστινλή Άπαντα τα σωζόμενα», Πέμπτος Τόμος, σελ 105-106.

[28] Βουλή των Ελλήνων: «Ρήγα Βελεστινλή Άπαντα τα σωζόμενα», Πέμπτος Τόμος, σελ 22-30.

 Του Γιώργου Μηλιώνη, μέλους του Τμήματος Πολιτισμού της ΚΕ του ΚΚΕ