«Και για συντρόφους πήρα τους ταπεινούς ανθρώπους... »

Εξήντα πέντε χρόνια συμπληρώνονται από τον θάνατο του Μπ. Μπρεχτ

«Μα από όλες τις αμφιβολίες ομορφότερη είναι σαν οι φοβισμένοι αδύναμοι σηκώνουν το κεφάλι και παύουν να πιστεύουν στων τυράννων τους τη δύναμη».

Εξήντα πέντε χρόνια συμπληρώνονται στις 14 Αυγούστου από τον θάνατο του Μπέρτολτ Μπρεχτ, του μεγάλου κομμουνιστή διανοητή, που με την Τέχνη του προσπάθησε «να βάλει τη μοίρα των ανθρώπων στα δικά τους χέρια», να δημιουργήσει ενεργητικούς και συνειδητοποιημένους αναγνώστες και θεατές, για «τους σεισμούς που μέλλονται να 'ρθουν».

Σαν πλουσιόπαιδο μεγάλωσα.

Οι γονείς μου κολάρο μου φόρεσαν, με έμαθαν

υπηρέτες να έχω και μου διδάξανε την τέχνη να δίνω διαταγές.

Οταν μεγάλωσα όμως, κι ολόγυρά μου κοίταξα,

δεν μου άρεσαν της τάξης μου οι άνθρωποι,

ούτε να διατάζω και να μ' υπηρετούν.

Τότε, την τάξη μου απαρνήθηκα και για συντρόφους πήρα

τους ταπεινούς ανθρώπους (...).

Γεννήθηκε στο Αουγκσμπουργκ της Γερμανίας το 1898. Γόνος μεγαλοαστικής οικογένειας, μεγάλωσε με μητέρα προτεστάντισσα και πατέρα εργοστασιάρχη.

Το 1918 επιστρατεύεται ως νοσοκόμος και ζει από πρώτο χέρι τη φρίκη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου. Εκείνη την εποχή γράφει και το πρώτο ποίημα που τον έκανε γνωστό, τον «Θρύλο του Νεκρού Στρατιώτη». Οταν επιστρέφει από το μέτωπο, η Γερμανική Επανάσταση του 1918 έχει ήδη πνιγεί στο αίμα. Στα χρόνια αυτά ξεκινά η πρώτη περίοδος της δημιουργίας του Μπρεχτ. Είχε ήδη αντιληφθεί ότι η ανθρωπότητα είχε μπει σε μια νέα εποχή, που τη χαρακτήριζαν οι μεγάλες αντιφάσεις: Η μεγάλη επιστημονική και τεχνολογική ανάπτυξη και ταυτόχρονα η υλική και ηθική εξαθλίωση για τους εργαζόμενους.

Μέσα από τη μελέτη του μαρξισμού και το παράδειγμα του πρώτου εργατικού κράτους του κόσμου, της Σοβιετικής Ενωσης, συνειδητοποιεί ότι αυτή η νέα εποχή είναι η εποχή της ενεργητικής εμφάνισης της εργατικής τάξης στο προσκήνιο της Ιστορίας, είναι η εποχή των σοσιαλιστικών επαναστάσεων. Την πρώτη του «επαφή» με τον Μαρξ ο Μπρεχτ την είχε το 1924. Τότε που αποφασίζει να γράψει ένα θεατρικό έργο για να απαντήσει στο ερώτημα «Γιατί τρώμε το ψωμί πανάκριβο;». Τις απαντήσεις που έψαχνε δεν κατάφερε να τις βρει στις διάφορες θεωρίες της αστικής πολιτικής οικονομίας. Οπως αναφέρει ο ίδιος, «το δράμα που σχεδίαζα, δεν το έγραψα τελικά. Αντί γι' αυτό άρχισα να διαβάζω Μαρξ... Και μονάχα τότε ζωντάνεψαν ουσιαστικά τα σκόρπια, εμπειρικά, προσωπικά μου βιώματα και οι εντυπώσεις».

Πλέον έχει συνειδητοποιήσει ότι «ο καπιταλισμός δεν απανθρωποποιεί μόνο αλλά και δημιουργεί ανθρωπιά και συγκεκριμένα με τον ενεργό αγώνα ενάντια στον απανθρωπισμό». Ορόσημο της στροφής του συγγραφέα προς την πάλη της εργατικής τάξης με την καθοδήγηση του Κομμουνιστικού Κόμματος αποτελεί το διδακτικό έργο του «Το μέτρο» ή αλλιώς «Η απόφαση», γραμμένο το 1930.

Ναι, κάνω βούκινο τα μυστικά τους. Στέκομαι

στον απλό λαόν ανάμεσα, και του εξηγώ

πως τονε κοροϊδεύουν. Και προμαντεύω τι θα γίνει, γιατί

ξέρω καλά τα σχέδιά τους

(χαμένη δεν πήγε δα η εκπαίδευσή μου) (...).

Κατεβάζω

τη ζυγαριά της Δικαιοσύνης τους και δείχνω

πως είναι κάλπικα τα ζύγια της. Και οι χαφιέδες τους τρέχουνε

και τους λένε

πως κάθομαι μαζί με τους κατατρεγμένους

που ετοιμάζουν επανάσταση.

Με την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία οι παραστάσεις των έργων του διαλύονται από την αστυνομία, ενώ απαγορεύεται το ανέβασμα της «Αγίας Ιωάννας των Σφαγείων». Τα βιβλία του θα καούν δημόσια στη μεγάλη πυρά της 10ης Μάη 1933, μπροστά στην Οπερα του Βερολίνου. Ο Μπρεχτ παίρνει τον δρόμο της δεκαπεντάχρονης εξορίας, «αλλάζοντας χώρες πιο συχνά κι απ' τα παπούτσια».

Κατά τη διάρκεια του Ισπανικού Εμφυλίου οι αγωνιστές τραγουδούσαν μελοποιημένα ποιήματά του σε διαφορετικές γλώσσες την ώρα της μάχης. Στη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου έγραψε πολλά ποιήματα, για να μεταδοθούν από τον Ραδιοφωνικό Σταθμό της Μόσχας στους Γερμανούς φαντάρους του Ανατολικού Μετώπου.

Σε αυτήν την περίοδο γράφει ορισμένα από τα σπουδαιότερα έργα του («Μάνα κουράγιο», «Η ζωή του Γαλιλαίου», «Ο καλός άνθρωπος του Σετσουάν» κ.ά.), καθώς και πολλά ποιήματα, χορικά και κριτικές. Σε πολλά έργα εκείνης της περιόδου, η φρίκη του 3ου Ράιχ αποτυπώθηκε με ξεχωριστή σαφήνεια, όπως και η ταξική προέλευση του φασισμού.

Το 1947 ο Μπρεχτ εγκαταλείπει τις ΗΠΑ, κυνηγημένος από τους ανακριτές του μακαρθισμού, που τον καλούσαν σε ανακρίσεις.

Οπου κι αν πάω, στιγματισμένος είμαι

στων δυνατών τα μάτια. Μα οι αδύναμοι

διαβάζουν τα εντάλματα και

άσυλο μου δίνουν λέγοντας: «Εσένα, σε κυνηγάνε

για δίκαιο σκοπό».

Στη συνέχεια εγκαθίσταται, μέχρι το τέλος της ζωής του, στη Γερμανική Λαοκρατική Δημοκρατία. Εκεί, μαζί με τη γυναίκα του, Ελένε Βάιγκελ, και υπό την αιγίδα της ΓΛΔ, θα ιδρύσει το θρυλικό θεατρικό σύνολο «Μπερλίνερ Ανσάμπλ». Αυτά τα χρόνια, έχοντας και τα υλικά μέσα που μπορούσε να παρέχει το σοσιαλιστικό κράτος, θα παρουσιάσει παραστάσεις των κλασικών έργων του οι οποίες άφησαν εποχή, εφαρμόζοντας και τελειοποιώντας τεχνικές που είχε ήδη αρχίσει να αναπτύσσει από τη δεκαετία του '30. Πέθανε τον Αύγουστο του 1956, σε ηλικία 58 ετών.

Η προσφορά του Μπρεχτ στο θέατρο

«Σκοπός του θεάτρου μου είναι να ξυπνήσει στον θεατή την επιθυμία να καταλάβει την κοινωνία στην οποία ζει και να μεθοδέψει σ' αυτόν το μεράκι να πάρει μέρος στην αλλαγή της».

Το επικό θέατρο του Μπρεχτ άλλαξε ριζικά την τέχνη του θεάτρου και της έδωσε τη σύγχρονη μορφή της. Ηταν πεισμένος ότι το θέατρο μπορεί και πρέπει να γίνει ένα εργαστήρι κοινωνικής αλλαγής. Σ' αυτό το βαθιά ριζοσπαστικό θέατρο, ηθοποιοί και θεατές είναι μαθητές σε μια συλλογική δράση με σκοπό την αλλαγή. Οι θεατές δεν είναι παθητικοί καταναλωτές και ευσυγκίνητοι δέκτες αλλά ανυψώνονται σε υποκείμενο συνδημιουργίας.

Στα έργα του η πραγματικότητα παρουσιάζεται με τις αντιθέσεις της, που ανάλογα με την έκβαση της ταξικής πάλης, τους συσχετισμούς δυνάμεων, μπορούν να επιλυθούν ή να διαιωνίζονται. Στο τέλος των έργων του οι αντιφάσεις εξακολουθούν να υπάρχουν, αλλά είναι πιο φανερές, όπως και ο τρόπος επίλυσής τους. Αντίστοιχα, είναι πολλές φορές που οι ήρωές του δεν αντιπροσωπεύουν ένα μεμονωμένο άτομο αλλά έναν ιστορικό και πολιτικό τύπο μέσα σε συγκεκριμένες ιστορικές - κοινωνικές συνθήκες. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι ο Γαλιλαίος ή η Μάνα Κουράγιο.

Επιδιώκει να προκαλέσει την κριτική στάση απέναντι σ' ό,τι η κυρίαρχη λογική μάς έχει συνηθίσει να θεωρούμε δεδομένο και αμετάβλητο. Η τεχνική της αποστασιοποίησης αποσκοπεί στο να μην ταυτίζεται ο ηθοποιός με τον ρόλο, αλλά να κρατά μια απόσταση απ' αυτόν, να τον «δείχνει», αντί να τον ερμηνεύει και αντίστοιχα ο θεατής να μη «συμπάσχει» συμμετέχοντας στα παθήματα των ηρώων, αλλά να βρίσκεται σε απόσταση, ώστε να μπορεί να τα δει μέσα στο κοινωνικό τους πλαίσιο. Με αυτόν τον τρόπο, καλείται να παραμείνει σε κριτική επαγρύπνηση καθ' όλη τη διάρκεια της παράστασης. Την προσπάθεια αυτή όλα τα μέσα την υπηρετούν: Η χρήση μεγάλων επιγραφών που προαναγγέλλουν την εξέλιξη της δράσης για να μην αιφνιδιάζεται ο θεατής, ο φωτισμός της σκηνής από πηγές φωτός που είναι ορατές στο θεατή, η σκηνογραφία που ο ρόλος της είναι να δείχνει και όχι να υποβάλλει. Βασικό εργαλείο αυτής της νέας υποκριτικής είναι η κοινωνική χειρονομία, το κοινωνικό Gestus, όπου με τη γλώσσα του σώματος ο ηθοποιός υποδηλώνει πολύ περισσότερα απ' ό,τι με τα λόγια για την κοινωνική θέση και στάση του χαρακτήρα που παρουσιάζει.

Την προσπάθεια αυτή υπηρετούν και η μουσική και τα τραγούδια, που αντί να δημιουργούν ατμόσφαιρα, σχολιάζουν και συμπεραίνουν, καθοδηγώντας τη σκέψη του κοινού στα σωστά συμπεράσματα. Η μουσική των παραστάσεων, που έχουν γράψει κορυφαίοι συνεργάτες του Μπρεχτ, όπως ο Χανς Αϊσλερ και ο Κουρτ Βάιλ, ακούγονται μέχρι σήμερα γνωρίζοντας και διασκευές, όπως το «Alabama Song», που είχε γράψει ο Κουρτ Βάιλ για την «Ανοδο και πτώση της πόλης Μαχαγκόνι» και το διασκεύασαν αργότερα οι Doors μεταξύ άλλων.

Σε τελευταία ανάλυση, για τον Μπρεχτ η βασικότερη λειτουργία της Τέχνης είναι η διαπαιδαγώγηση. Γι' αυτό και τίποτα δεν ολοκληρώνεται οριστικά πάνω στη σκηνή, αντίθετα μένουν εκκρεμή, για να εκπληρωθούν έξω από το θέατρο, στην πραγματική ζωή. «Πώς αυτό το κακό θα τελειώσει, ψάξτε να βρείτε μοναχοί σας... Πήγαινε ψάξε, αγαπητό κοινό, μια κατάλληλη λύση πρέπει να υπάρχει. Πρέπει, πρέπει, πρέπει!».

Αλ. Πρ