Το κυνήγι μαγισσών από το 1692 στο 2021

Αρθουρ Μίλερ

 Υπάρχει ένα έργο - ορόσημο στην ιστορία του θεάτρου. Γράφτηκε το 1953, με διπλό τίτλο «Η Δοκιμασία» ή «Οι μάγισσες του Σάλεμ», από τον Αρθουρ Μίλερ, ο οποίος έλεγε πως «κάθε φορά που κάποια χώρα κινδυνεύει από ολοκληρωτικά καθεστώτα και μπαίνουν σε κίνδυνο οι πολιτικές ελευθερίες, το έργο ξανανεβαίνει».

Συμπλήρωνε, μάλιστα, ότι από τον τρόπο που ανεβαίνει και το είδος της υποδοχής που του επιφυλάσσεται, καταλάβαινε ακριβώς το πώς θα εξελισσόταν το πολιτικό κλίμα εκεί. Εδώ στη χώρα μ
ας, την περίοδο της δικτατορίας των συνταγματαρχών, είχε απαγορεύσει να ανεβαίνουν τα έργα του.

Η αντικομμουνιστική υστερία στο Χόλιγουντ

Ο Μακάρθι την περίοδο της παντοδυναμίας του

Ο Μακάρθι την περίοδο της παντοδυναμίας τουΤο πογκρόμ εκείνο βασίστηκε πάνω στην αντίληψη πως ο κόσμος του θεάματος είχε «αλωθεί» από κομμουνιστές. Η αλήθεια είναι ότι τη συγκεκριμένη περίοδο τα επιτεύγματα της Σοβιετικής Ενωσης είχαν ενθουσιάσει μεγάλο αριθμό διανοουμένων και καλλιτεχνών και η ιδέα ενός κόσμου χωρίς εκμετάλλευση, μαζί με την ηρωική αντίσταση στο Ανατολικό Μέτωπο, είχαν μεγάλη απήχηση.

Ο «Ψυχρός Πόλεμος» όμως κατασκεύασε τον «Κόκκινο Τρόμο» και αποφασίστηκε να στον μέσο Αμερικανό η ψύχωση ότι κάποια μέρα οι Σοβιετικοί πυρηνικοί πύραυλοι θα χτυπούσαν την Αμερική. Τότε γεννήθηκε η διαβόητη Επιτροπή Αντιαμερικανικών Δραστηριοτήτων, που ανέλαβε να χτυπήσει το «κακό» στη ρίζα του και να μην επιτρέψει να «διαβρωθεί» η αμερικανική πολιτιστική παραγωγή.

Αυτή θα τιμωρούσε τους «εχθρούς του έθνους» και στο όνομα αυτής της ...αποστολής ακολουθήθηκαν αντισυνταγματικές διαδικασίες, καταπατήσεις πολιτικών ελευθεριών και οι πιο ακραίες παραβιάσεις δικαιωμάτων. Ποιος ξεχνάει τον Ουόλτ Ντίσνεϊ, που κατέδιδε ως κομμουνιστές τους συνδικαλιστές των εταιρειών του; Δεν είχε τέλος η Μαύρη Λίστα του Χόλιγουντ, που ξεκίνησε να φακελώνει το 1947 και στην οποία όποιος έμπαινε καταστρεφόταν, αφού τον θεωρούσαν μέλος ή επιρροή του Κομμουνιστικού Κόμματος.

Μαζικές ήταν τότε οι απαγγελίες κατηγοριών για ανυπακοή, προδοσία, πάντα με πλαστά αποδεικτικά στοιχεία. Επρόκειτο περί πραγματικής επαγγελματικής και προσωπικής εξόντωσης πολλών ανθρώπων. Εκδιώχθηκαν τα πιο φωτισμένα μυαλά από τα στούντιο, άρχισε να πέφτει η ποιότητα των ταινιών, θρύλοι της έβδομης τέχνης, όπως ο Τσάρλι Τσάπλιν, ο Ορσον Γουέλς, ο Τζον Χιούστον κ.ά. διέφυγαν στην Ευρώπη για να μπορέσουν να δουλέψουν ελεύθερα.

Ο Μίλερ, επηρεασμένος από την αντικομμουνιστική υστερία και το «κυνήγι μαγισσών», που ακολούθησε, ακριβώς τότε, γράφει και παρουσιάζει ένα αλληγορικό έργο, με φόντο το χωριό Σάλεμ της Μασαχουσέτης. Ο Μίλερ επισκέφθηκε το Σάλεμ και διαπίστωσε μελετώντας τα αρχεία πως οι εκεί «δίκες των μαγισσών» το 1692, όπου καταδικάστηκαν σε θάνατο και απαγχονίστηκαν κάπου 20 αθώοι, άνδρες και γυναίκες, παρουσίαζαν μεγάλες ομοιότητες με τις ακροάσεις της Επιτροπής.

Αξίζει να σημειωθεί πως μεταξύ 1550 και 1700, περίπου 80.000 άνθρωποι δικάστηκαν με την κατηγορία της μαγείας. Οι μισοί από αυτούς θανατώθηκαν, τους περισσότερους τους έκαψαν ζωντανούς.

Εγραψε τότε λοιπόν το «Crucible», μια πολιτική θεατρική αλληγορία, για κάποια ζητήματα που είναι παρόντα συνεχώς. Για την ελευθερία της έκφρασης, την τρομοκρατία, τη θανατική ποινή, τη σύλληψη χωρίς αποδείξεις, τις πλαστές κατηγορίες, την παράνομη σύσταση δικαστηρίων, τις ψευδομαρτυρίες, τα χυδαία συμφέροντα, τη μαζική υστερία, τον χαφιεδισμό, την αυτοδιάθεση του ατόμου, τους καταπιεστικούς μηχανισμούς της εξουσίας.

Οταν ο Μίλερ έφυγε από το Σάλεμ, άκουσε στο ραδιόφωνο του αυτοκινήτου του ότι ο παλιός του φίλος και σκηνοθέτης των θεατρικών έργων του, Ηλίας Καζάν, κατέδωσε στην Επιτροπή ανθρώπους που ήταν, υποτίθεται, κομμουνιστές. Ανάμεσά τους και τον Ζυλ Ντασέν, με αποτέλεσμα εκείνος να αναγκαστεί να εγκαταλείψει τη χώρα.

Το 1956 τον καλεί η Επιτροπή του Μακάρθι, για να κατονομάσει κομμουνιστές που είχε δει σε μια συγκέντρωση, η οποία είχε θεωρηθεί επαναστατική. Αρνείται να το κάνει, παρά τις πιέσεις του πανίσχυρου αφεντικού της «Twentieth Century Fox» Σπύρου Σκούρα και καταδικάζεται για περιύβριση αρχής. Το ότι αρνείται να καταδώσει τους συναδέλφους του, ενθουσιάζει τον καλλιτεχνικό χώρο και γίνεται αμέσως σύμβολο αντίστασης. Στον Μίλερ οφείλεται ο χαρακτηρισμός της Μακαρθικής περιόδου ως «κυνηγιού μαγισσών».

Ο συγγραφέας με το ανήσυχο πνεύμα και την άγρυπνη πολιτική συνείδηση δεν παραμυθιάστηκε στιγμή με το «αμερικανικό όνειρο», γι' αυτό και έγραψε το 1949 και τον «Θάνατο του Εμποράκου», ένα έργο που εμπνεύστηκε από την οικονομική καταστροφή του πατέρα του, που πτώχευσε με το κραχ του 1929 και που διαδραματίζεται μέσα στη βαναυσότητα της αμερικανικής καπιταλιστικής πραγματικότητας.

Είναι ο πρώτος συγγραφέας που κερδίζει τρία βραβεία, το «Πούλιτζερ», το «Τόνι» και το βραβείο Κριτικών της Νέας Υόρκης, γι' αυτό το έργο, το οποίο του έφερε μεν παγκόσμια αναγνώριση, καθιστώντας τον εφάμιλλο του Ευγένιου Ο' Νιλ, αλλά δεν γλίτωσε τις κριτικές περί ...μαρξιστικής προπαγάνδας.

Ποτέ δεν έπαψε να είναι πολιτικό το θέατρο που έγραφε ο Μίλερ. Κανείς δεν αμφισβήτησε στιγμή την ισχυρή κοινωνική ευσυνειδησία του, ούτε την ενσυναίσθηση των ταξικών διαχωρισμών, ούτε το ηθικό πάθος του. Τον ένοιαζε πάντα να δώσει στον κόσμο να καταλάβει τη σαθρότητα και την παρακμή του «αμερικανικού ονείρου», τον εγωισμό και την αδιαφορία του συστήματος για τον άνθρωπο.

Από τον Ντίκενς στις «Μάγισσες»

Τον Γερμανοεβραίο πιτσιρικά που αναγκάστηκε από πολύ μικρή ηλικία να κάνει διάφορα επαγγέλματα και η μόνη του επαφή με τη λογοτεχνία ήταν κάποια έργα του Ντίκενς, τελικά αυτοί που κατάφεραν να τον ταρακουνήσουν και να τον κάνουν να στραφεί προς τη συγγραφή, ήταν οι «Αδερφοί Καραμαζώφ». Οταν πέθανε, τα φώτα στα θέατρα του Μπρόντγουεϊ χαμήλωσαν. Ηταν ενενήντα ετών κι έγραφε ακόμη. Δίπλα στο όνομά του μυθιστορήματα, διηγήματα, κινηματογραφικά σενάρια, βιβλία για παιδιά.

Και για να επιστρέψουμε στις «Μάγισσες του Σάλεμ», το έργο που αποτελεί διαχρονική καταγγελία των δεισιδαιμονιών, των προκαταλήψεων και του φανατισμού και που μέσα από αυτό ο Μίλερ κατακρίνει την καταπάτηση των πολιτικών ελευθεριών και εισάγει τον όρο «κυνήγι μαγισσών» στον 20ό αιώνα, παίζεται ήδη στην Αθήνα. Σε μετάφραση - σκηνοθεσία Νικορέστη Χανιωτάκη, με σπουδαίους ηθοποιούς, στο θέατρο «Χορν».

Αυτήν την εξαιρετική παράσταση είδα και σκέφτηκα να ξαναθυμηθούμε το πώς προέκυψε η έκφραση «κυνήγι μαγισσών» και τι σημαίνει στην πράξη. Και στο 1692 και στο 2021.

Της
Σεμίνας ΔΙΓΕΝΗ