29/12/1977 O Τσάπλιν πέθανε - Ζήτω ο Σαρλώ

 Στα 88 χρόνια, και αφού είχε να γυρίσει ταινία εδώ και έντεκα χρόνια, ο Τσάρλυ Τσάπλιν, από τους πιο καταξιωμένους καλλιτέχνες του αιώνα μας, ο άνθρωπος που «έκανε τους μικρούς και τους μεγάλους να γελάνε» και συγχρόνως να στέκονται με περίσκεψη στην τραγική αποκάλυψη μιας κοινωνίας όλο αντιφάσεις, πέθανε ανήμερα τα Χριστούγεννα, τα ξημερώματα στο σπίτι του στην Ελβετία. Η Ευρώπη ήταν και η τελευταία κατοικία αυτής της μεγαλοφυΐας, αφού η χώρα, που δημιούργησε το μεγαλύτερο σχεδόν μέρος του ανεπανάληπτου έργου του, δεν ανέχτηκε το κοινωνικό και πολιτικό περιεχόμενο των ταινιών του, την κριτική που άσκησε με οξύτητα και με το εκπληκτικό του χιούμορ ο Σαρλώ, ενάντια στην καταπίεση, στην εκμετάλλευση, στην αθλιότητα, την υποκρισία και τον μιλιταρισμό (...)

Το οδοιπορικό αυτού του ανθρώπου, του καλλιτέχνη, που οι ικανότητές του, τα έργα του και η ζωή του θα παραμείνουν τα αιώνια σύμβολα του ανθρώπινου κινηματογράφου, άρχισε σαν μυθιστόρημα του Κάρολου Ντίκενς στις 16 Απρίλη του 1889, όταν ο Τσάπλιν γεννήθηκε από καλλιτέχνες γονείς. Σε ηλικία πέντε χρονών βρέθηκε ορφανός από πατέρα και με την άρρωστη μητέρα του βυθίστηκαν σε μια απελπιστική φτώχια. Τα παιδικά χρόνια του Τσάπλιν θα σημαδέψουν στο σύνολο σχεδόν του έργου του που το μήνυμά του είναι ένα ανελέητο κατηγορώ ενάντια σ' όλες τις πτυχές της κοινωνίας της εκμετάλλευσης, του πολέμου, της αδικίας, της στέρησης και της φτώχιας. Αυτά ήταν και τα μόνιμα θέματα του Τσάπλιν, της κινηματογραφικής του καριέρας που άρχισε στις 16 Γενάρη του 1914 στις ΗΠΑ. Ηταν η μέρα που γύρισε την πρώτη «βουβή» ταινία του, το «Για να κερδίσει το ψωμί του» με σκηνοθέτη τον Χένρυ Λέρμαν. Από την τέταρτη κιόλας μικρού μήκους ταινία του άρχισε να σκιαγραφεί τον γνωστό «τύπο» με το μουστάκι, το σκληρό καπέλο, τα μεγάλα παπούτσια, το φαρδύ παντελόνι, το βάδισμα της πάπιας. Είναι η στιγμή που ο Τσάρλυ Τσάπλιν γίνεται «Σαρλώ» και γυρίζει κάπου πενήντα μικρού μήκους ταινίες. Ο τύπος αυτός του ανθρώπου έμελλε να συνεχίζεται μέσα από τις ταινίες του ως τα 1939.

Η επιτυχία του Τσάρλυ Τσάπλιν ήταν κεραυνοβόλα. Ο κινηματογράφος, το νέο είδος τέχνης και θεάματος, ταυτίστηκε με την παρουσία του Τσάρλυ Τσάπλιν καθώς και μερικών άλλων δημιουργών του αμερικάνικου κινηματογράφου. Και όμως, παρά την ανέλπιστη αυτή επιτυχία, που «μέτρησε» στα ταμεία με δεκάδες εκατομμύρια εισιτήρια, από την πρώτη κιόλας στιγμή ο Τσάρλυ Τσάπλιν βρέθηκε αντιμέτωπος με τις εταιρίες, με το κινηματογραφικό κατεστημένο των ΗΠΑ, με την ίδια την αμερικάνικη Πολιτεία που δεν έβλεπε με καλό μάτι την κριτική που ασκούσε ο Σαρλώ μέσα από τα έργα του. Ο Τσάπλιν με μερικούς άλλους Αμερικάνους δημιουργούς οργάνωσε τους «Ηνωμένους Καλλιτέχνες» συνεχίζοντας με μεγαλύτερο ρυθμό την παραγωγή ταινιών, που μερικές απ' αυτές όπως το «Χαμίνι» (...), η «Κοινή γνώμη» (1923), «Ο Χρυσοθήρας» (1925) και το «Τσίρκο» (1928) ήταν από τα αριστουργήματά του. Είναι η περίοδος του αγώνα ενάντια στην κοινωνική αδικία, περίοδος που ολοκληρώνεται καλλιτεχνικά με την τεχνική αρτιότητα του Σαρλώ, του οποίου η ευρηματικότητα ξεπερνάει κάθε όριο φαντασίας. (...)

Αλλά η μεγαλύτερη και απόλυτη ολοκλήρωση του Τσάπλιν άρχισε το 1930. Την εποχή που οι εταιρίες προσπαθούσαν να προσαρμόσουν το δυναμικό τους στον «ομιλούντα» κινηματογράφο, την εποχή που ο Τσάπλιν αρνήθηκε το τεχνικό επίτευγμα, που νόμιζε ότι θα επέβαλε τη μηχανική υποκατάσταση του ταλέντου. Γι' αυτό ο Τσάπλιν θα πει ότι ο ομιλών κινηματογράφος «θέλει να καταστρέψει την παντομίμα, την αρχαιότερη τέχνη στον κόσμο» και γι' αυτό τα αριστουργήματά του «Τα φώτα της πόλης» και «Μοντέρνοι καιροί» έχουν μόνο μουσική που φυσικά την έγραψε ο ίδιος. Και οι δύο ταινίες καθώς και ο «Δικτάτορας» (1940), ο «Κος Βερντού» (1946), «Ενας βασιλιάς στη Νέα Υόρκη» (1957) οι κορυφαίες στιγμές του «ανθρώπου που σκοτώνει με το γέλιο του», όπως έλεγε ο Σεργκέι Αϊζενστάιν, ήταν και εξακολουθούν να είναι ο πιο στιλπνός καθρέπτης, το κάτοπτρο μιας παραμορφωτικής κοινωνίας. Τα τόσο ευαίσθητα αντανακλαστικά του Τσάπλιν κατάφεραν να μετουσιώσουν το δάκρυ σε γέλιο, να αποκαλύψουν τη βιτρίνα της «επιτυχίας». Αυτό το γεύτηκαν εκατομμύρια άνθρωποι σ' όλον τον κόσμο, που δεν ήξεραν αν πρέπει να γελάσουν ή να κλάψουν και στάθηκε το ερέθισμα για να δικαιωθεί ο κοινωνικός ρόλος της 7ης τέχνης και της τεράστιας επίδρασης που ασκεί στις πλατιές μάζες. Το «αναγνώρισαν» αμέσως οι πολιτικοί άρχοντες των ΗΠΑ. Ο Τσάρλυ Τσάπλιν έγινε στόχος τους, «πέρασε» σαν κομμουνιστής, διώχτηκε μ' όλους τους τρόπους και στη δεκαετία του '40 φεύγει για την Ευρώπη. «Μπροστά στην αδυναμία να συνεχίσω την εργασία μου και μπροστά στην εκστρατεία ψευδών και μοχθηρής προπαγάνδας εναντίον μου, από το τέλος του τελευταίου πολέμου, εγκαταλείπω τις ΗΠΑ». Θύμα κι αυτός της ψυχροπολεμικής πολιτικής και του μακαρθισμού. Από τη μια οι κύκλοι αυτοί αναγνώρισαν το ταλέντο, για να το εμπορευτούν σαν την πιο αποδοτική ζωντανή μηχανή και από την άλλη όταν η πολιτική σκοπιμότητα το επιβάλλει, τον καταδίωξαν. Ετσι, η «οικονομική χρήση αξίας» του Τσάπλιν δεν ξεπέρασε τα όρια της πολιτικής ανοχής.

Ομως ο Τσάπλιν αναγνωρίστηκε επίσημα από την προοδευτική ανθρωπότητα σαν μεγάλος ειρηνιστής και το 1954 τον τιμούν με το βραβείο Ειρήνης. Είναι ένας «μεγάλος φίλος της Σοβιετικής Ενωσης, της οποίας υπήρξε ο υποστηριχτής στον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, όταν ζητούσε το άνοιγμα του δευτέρου μετώπου κατά του χιτλερισμού».

Το 1957 ο Τσάπλιν γυρίζει το «Ενας βασιλιάς στη Νέα Υόρκη» και μετά από δέκα χρόνια ακριβώς προβάλλεται η τελευταία του ταινία «Η κόμισσα του Χονγκ Κονγκ», η μοναδική ταινία που δεν έπαιζε ο ίδιος.

Παντρεμένος με την Ούνα Ο' Νηλ, την κόρη του μεγάλου Αμερικανού θεατρικού συγγραφέα Ευγένιου Ο' Νηλ, με 8 παιδιά και 7 εγγόνια, ο Τσάρλυ Τσάπλιν εξακολουθούσε και μέχρι τις τελευταίες μέρες της ζωής του, που έσβησε σε βαθιά γεράματα, τα ξημερώματα των Χριστουγέννων, νάχει σχέδια για τον κινηματογράφο. Επρόκειτο, λέει, να γυρίσει δύο ακόμα ταινίες που ποτέ δεν έγιναν και έμειναν ερμητικά κλειστές στη φαντασία του Τσάρλυ Τσάπλιν. Και είναι ακριβώς το μέγεθος αυτής της φαντασίας, το εύρος αυτής της μεγαλειώδους έμπνευσης, ο όγκος αυτού του ασύλληπτου έργου που μας υποχρεώνει να σταθούμε με δέος και αγάπη, με συγκίνηση και οδύνη, με πικρό χαμόγελο σε μια τόσο μεγάλη απώλεια που θα εμπνέει κάθε προοδευτικό καλλιτεχνικό έργο.

* * *

Στις 29 Δεκέμβρη 1977, ο «Ριζοσπάστης» - με καθυστέρηση λόγω των αργιών των Χριστουγέννων - δημοσίευσε την είδηση του θανάτου του «σιωπηλού» κωμικού Τσάρλι Τσάπλιν και το παραπάνω σύντομο, μα περιεκτικό «πορτρέτο» του μεγάλου καλλιτέχνη.

Θα κλείσουμε με μερικές αράδες από το τελικό κείμενο του Τσάπλιν στην ταινία «Δικτάτορας» (1940):

«Το μίσος των ανθρώπων θα περάσει και οι δικτάτορες θα χαθούν και η εξουσία που άρπαξαν από τον λαό θα ξαναγυρίσει στον λαό. Και όσο οι άνθρωποι θα ξέρουν να πεθαίνουν, η ελευθερία δεν θα μπορεί να χαθεί. Εσείς, ο λαός, έχετε τη δύναμη να δημιουργήσετε αυτή την ελεύθερη και φωτεινή ζωή (...) Ας αγωνιστούμε για έναν καινούργιο κόσμο, έναν κόσμο καθαρό που θα δίνει σε κάθε άνθρωπο τη δυνατότητα να εργάζεται, ένα μέλλον στη νεολαία, και θα κρατάει τους γέρους μακριά από τη στέρηση...».

Βλ. περισσότερα:

«Ριζοσπάστης», 30/12/2012