Θόδωρος Αγγελόπουλος: Υπηρέτησε ανυποχώρητα την Τέχνη που έχει στον επίκεντρό της τον άνθρωπο

«Άρχισα να γράφω πολύ νωρίς... κάτω από την ταραχή και τη συγκίνηση που μου είχαν δημιουργήσει οι αναταράξεις της Ιστορίας που είχαν προηγηθεί. Ο μεγάλος πόλεμος. Οι σειρήνες του πολέμου του '40. Η είσοδος του γερμανικού στρατού κατοχής σε μια έρημη Αθήνα. Πρώτοι ήχοι, πρώτες εικόνες. Έπειτα ο Εμφύλιος το Δεκέμβρη του '44. Η σφαγή. Η καταδίκη του πατέρα σε θάνατο. Το χέρι της μητέρας να τρέμει στο δικό μου καθώς ψάχναμε να βρούμε το πτώμα του ανάμεσα σε δεκάδες άλλα σε ένα χωράφι. Καιρό μετά ένα μήνυμά του από μακριά. Η επιστροφή του μια μέρα βροχής. Πρώτες ιστορίες. Πρώτη επαφή με τις λέξεις, λέξεις που αναζητούν εικόνα. Τότε δεν ήξερα. Το κατάλαβα αρκετά αργότερα όταν έγραψα την πρώτη λέξη στο πρώτο σενάριο. Η λέξη ήταν "βρέχει"».

Θόδωρος Αγγελόπουλος, 1935-2012

 

 

Πηγή: theoangelopoulos.gr

Σαν σήμερα έφυγε από τη ζωή ο άνθρωπος που μέσα από τον φακό του μας έδειξε πώς ο κινηματογράφος μπορεί να γίνει ένα διεισδυτικό βλέμμα και να αποκαλύπτει τα ίχνη των ανθρώπων που πορεύονται... Η τέχνη του Αγγελόπουλου δεν είναι τέχνη για τον «εαυτό» της, αλλά είναι ο «τρόπος» με τον οποίο «περιγράφεται η συλλογική ιστορική μνήμη» μέσα από την ατομική, όπως έλεγε ο ίδιος. Οι σιωπές των αργόσυρτων πλάνων του είναι οι μελωδίες της ιστορικοκοινωνικής μνήμης, αλλά και της προοπτικής που επιμένει, παρά τις προσπάθειες της λήθης και της μοιρολατρίας. Είναι ο σκηνοθέτης που επέλεξε συνειδητά και ανυποχώρητα να υπηρετήσει την Τέχνη που έχει στον επίκεντρό της τον άνθρωπο.

Γεννήθηκε στην Αθήνα στις 27 Απρίλη 1935. Η σχέση του με τον κινηματογράφο ξεκίνησε από τα παιδικά του χρόνια. Στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια. Τότε που μαζί με άλλους συνομήλικους του τρύπωνε ανάμεσα στο συνωστισμό των μεγάλων, για να χαθούν στον μαγικό κόσμο του εξώστη. Η πρώτη ταινία που τον σημάδεψε ήταν το «Angels With Dirty Faces» του Michael Curtiz. «Υπάρχει μια σκηνή στην ταινία που ο ήρωας οδηγείται από δύο φύλακες στην ηλεκτρική καρέκλα. Καθώς προχωρούν, οι σκιές τους μεγαλώνουν στον τοίχο. Ξαφνικά μια κραυγή... Δε θέλω να πεθάνω. Δε θέλω να πεθάνω. Αυτή η κραυγή για καιρό μετά στοίχειωνε τις νύχτες μου. Ξυπνούσα ιδρωμένος. Ο κινηματογράφος μπήκε στη ζωή μου με μια σκιά που μεγάλωνε σ' έναν τοίχο και μια κραυγή», είχε αναφέρει.

To 1953 εισάγεται στη Νομική Σχολή Αθηνών, την οποία εγκαταλείπει στο πτυχίο. Το 1961 φεύγει για τη Γαλλία και γράφεται στη Σορβόνη, όπου παρακολουθεί μαθήματα Γαλλικής Φιλολογίας και Φιλμολογίας, με καθηγητές τον Ζορζ Σαντούλ και τον Μιτρί, τους οποίους ξανασυνάντησε αργότερα στην περίφημη Σχολή Κινηματογράφου IDHEC. Παράλληλα παρακολουθεί μαθήματα Εθνολογίας. Το 1962 γίνεται δεκτός, ύστερα από εξετάσεις, στην IDHEC. Η διαφωνία και σύγκρουσή του με τον καθηγητή της Σκηνοθεσίας οδηγεί σε πρόωρη λήξη τις σπουδές του. Συνεχίζει τη φοιτητική του διαδρομή στο Musee de l' homme κοντά στον εθνολόγο - σκηνοθέτη Ζαν Ρους, όπου διδάσκεται το σινεμά - ντιρέκτ.

Το 1964 επιστρέφει στην Ελλάδα. Η σκηνοθέτιδα Τώνια Μαρκετάκη του προτείνει να συνεργαστεί με την εφημερίδα «Δημοκρατική Αλλαγή» ως κριτικός. Αποφάσισε να μείνει και να εργαστεί ως κριτικός. Το 1969 μαζί με τον Βασίλη Ραφαηλίδη κυκλοφορεί το πρώτο τεύχος του ιστορικού περιοδικού «Σύγχρονος Κινηματογράφος».

Το 1968 παρουσίασε την πρώτη του μικρού μήκους ταινία «Εκπομπή» στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης. Το 1970, η πρώτη μεγάλου μήκους ταινία του, «Αναπαράσταση», σηματοδότησε την αυγή του σύγχρονου ελληνικού κινηματογράφου. Έκτοτε, οι ταινίες του τον καθιερώνουν παγκοσμίως ως έναν από τους σπουδαιότερους σκηνοθέτες του σύγχρονου κινηματογράφου, με πολλές διεθνείς διακρίσεις, με σημαντικότερη τον Χρυσό Φοίνικα του Φεστιβάλ Καννών για την ταινία «Μια αιωνιότητα και μια μέρα».

 

Ο Θόδωρος Αγγελόπουλος με συνεργάτες του κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων της ταινίας «Ο Θίασος» (πηγή: theoangelopoulos.gr)

 

Η φιλμογραφία του

«Έχω μια ανάγκη, αν μπορούσα, να κάνω γυρίσματα 365 μέρες το χρόνο. Έτσι θα ήμουν ευτυχής. Δεν μπορώ να το κάνω και γι' αυτό έχω ένα αίσθημα αποστέρησης. Για μένα είναι σημαντική η ώρα του γυρίσματος... Η ώρα του γυρίσματος είναι η πιο αγαπημένη, η πιο ιερή».

Το 1972 κυκλοφορούν οι «Μέρες του '36». «Σκοπός μας -αναφέρει ο σκηνοθέτης- ήταν να αναλύσουμε τους λόγους που μας οδήγησαν στη δικτατορία. Ψάχνοντας στην Ελληνική Ιστορία, το μόνο παρόμοιο που μπορέσαμε να βρούμε ήταν η δικτατορία του Μεταξά. Ζούσαμε κάτω από μια δικτατορία και δεν μπορούσαμε να μιλήσουμε για το φασιστικό καθεστώς του Παπαδόπουλου, μπορούσαμε, όμως, να μιλήσουμε για μιαν άλλη, ανάλογη δικτατορία».

Το 1974-1975 γυρίζει τον «Θίασο», την πιο πολυβραβευμένη του ταινία και αυτή που θα τον καθιστούσε ως έναν από τους μεγάλους δημιουργούς ενός κινηματογράφου θεμελιωμένου σε μια υλιστική αισθητική. «Είναι μια μπαλάντα για πρόσωπα που άλλα σκοτώθηκαν κι άλλα όχι. Δεν είναι ένα απαισιόδοξο ποίημα και το να υμνείς την επανάσταση, δε σημαίνει πως υμνείς πάντα τη νίκη. Η τελευταία εικόνα της ταινίας δείχνει το θίασο να κινείται προς την κάμερα. Ξέρουμε πως έχουν υπάρξει νεκροί, φυλακισμένοι, εκτελεσμένοι... Είναι μια στιγμή συνειδητοποίησης», σημείωνε ο δημιουργός.

Παρουσιάστηκε στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης το 1975 αποσπώντας συνολικά εφτά βραβεία και από τα ταμεία του Κρατικού Θεάτρου πέρασε ο μεγαλύτερος αριθμός θεατών σε όλη την ιστορία του Φεστιβάλ. Η ταινία, αν και δεν εκπροσώπησε την Ελλάδα επίσημα στο Διεθνές Φεστιβάλ Καννών, γιατί η τότε κυβέρνηση αρνήθηκε, θεωρώντας ότι «προσβάλλει τη μνήμη του στρατάρχη Παπάγου», όπως είχε αναφέρει ο σκηνοθέτης της, κατέκτησε αμέσως τη διεθνή κριτική και έχει συμπεριληφθεί στις εκατό καλύτερες ταινίες στην ιστορία του παγκόσμιου κινηματογράφου.

Video 

Η ταινία ακολουθεί τις περιπέτειες ενός περιοδεύοντος θιάσου στην Ελλάδα από το 1939 μέχρι το 1952, ο οποίος προσπαθεί να παρουσιάσει μια θεατρική παράσταση του βουκολικού δράματος του Περεσιάδη «Γκόλφω, η βοσκοπούλα». Σύμφωνα με τον Ιταλό σκηνοθέτη Λίνο Μισίχε, η πολιτική ιστορία της Ελλάδας συνθέτει μόνο ένα από τα τρία επίπεδα αφήγησης στο Θίασο. Τα άλλα δύο είναι: Αφ' ενός τα θεατρικά δρώμενα των περιπλανώμενων θεατρίνων, που είναι η περιοδεία και οι παραστάσεις της Γκόλφως και αφ' ετέρου η οικογενειακή ιστορία των θεατρίνων που επαναλαμβάνει το μύθο των Ατρειδών. Αυτά τα τρία επίπεδα διαδέχονται το ένα το άλλο, ενώ συχνά αλληλοκαλύπτονται: Όπως στη σεκάνς-κλειδί όπου ο Oρέστης ορμάει οπλισμένος στη σκηνή,κι ενώ ο θίασος παίζει για πολλοστή φορά την Γκόλφω, απαγγέλλει τα λόγια του σημαδεύοντας με το πιστόλι και σκοτώνοντας τη μητέρα του και τον εραστή της, εκδικούμενος έτσι τον πατέρα, αλλά και, συγχρόνως, τιμωρώντας τον προδότη φασίστα. «Ζούμε σ' έναν πολιτισμό που έχει κληροδοτήσει αυτούς τους μύθους», έλεγε ο Αγγελόπουλος «και πρέπει να τους δώσουμε ανθρώπινη διάσταση. Δε δέχομαι τη μοίρα, ούτε την ιδέα του πεπρωμένου. Μπαίνοντας ο μύθος στην ιστορική πραγματικότητα, γίνεται πραγματική ιστορία με μια διαφορετική διάσταση... γιατί ο άνθρωπος φτιάχνει την Ιστορία κι όχι ο μύθος».

Η ταινία ξεκίνησε να γυρίζεται μέσα στη χούντα. Ο Αγγελόπουλος δεν είχε αναφέρει στους ηθοποιούς τους ρόλους που θα καλούνταν να υποδυθούν. «Όταν κατάλαβε ότι μπορεί να μας έχει εμπιστοσύνη, σε ένα ξενοδοχείο όπου μέναμε στα Γιάννενα, μας κάλεσε όλους στο δωμάτιό του και μας διηγήθηκε όλο το σενάριο. Δεν μας το 'δωσε να το διαβάσουμε, το διηγήθηκε. Εκεί ανακαλύψαμε τι παίζουμε ο καθένας», θυμόταν η Εύα Κοταμανίδου. «Όλοι οι συνεργάτες, ο Δημήτρης Αρβανίτης στη φωτογραφία, ο Θανάσης Αρβανίτης στον ήχο, ο Μικές Καραπιπέρης στα σκηνικά, η ομάδα του Θόδωρου πίστεψαν από την πρώτη στιγμή ότι εδώ γίνεται κάτι πάρα πολύ σοβαρό», ανέφερε ο Λουκιανός Κηλαηδόνης που είχε γράψει τη μουσική. «Θυμάμαι περιπετειώδη γυρίσματα, σαν εκείνο στα χιόνια όπου είμαστε όλοι στο χιόνι από τις 9 το πρωί ως τις 6 το απόγευμα. Ο Θόδωρος είναι με ένα μπερεδάκι, ένα σακάκι και κάτι παλιά παπούτσια μέσα στον πάγο κι εμείς είμαστε δίπλα του. Ο Αντρέας (σ.σ. Τσεκούρας) έπαιζε ακορντεόν με 15 υπό το μηδέν πάνω στα Ζαγόρια, οι γυναίκες ήταν με τα τακούνια μες στη λάσπη και τα χιόνια και κατέβαιναν το βουνό. Όλοι όμως είχαμε πιστέψει ότι αυτό που γίνεται είναι σημαντικό. Και είχαμε σαν παράδειγμα τον Θόδωρο, ο οποίος δεν έλεγε κάτι και μετά χωνόταν στο καφενείο μέχρι να γυριστεί η σκηνή. Ήταν εκεί, παρών, το πίστευε, το πιστεύαμε όλοι, το υπερασπιστήκαμε μέχρι το τέλος».

 

Ο Θ. Αγγελόπουλος με συνεργάτες του κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων της ταινίας «Ο Θίασος», 1974 (πηγή: theoangelopoulos.gr)

Η συνομιλία του με την πρόσφατη Ιστορία μας συνεχίζεται και στην επόμενη του ταινία «Οι κυνηγοί» (1977). Παραμονή Πρωτοχρονιάς του 1977, μια ομάδα κυνηγών βρίσκει στην περιοχή κοντά στη λίμνη των Ιωαννίνων, μέσα στο πυκνό χιόνι, το πτώμα ενός αντάρτη του Εμφυλίου. Το αίμα τρέχει ακόμα φρέσκο απ' την πληγή του, παρόλο που έχουν περάσει κοντά τριάντα χρόνια. Oι κυνηγοί, όλοι εκπρόσωποι της αστικής τάξης, μεταφέρουν το πτώμα στο ξενοδοχείο τους, όπου και θα περάσουν μια νύχτα Πρωτοχρονιάς γεμάτη απ' τα φαντάσματα της ιστορικής τους συνείδησης και τον φόβο του παρελθόντος.

Video 

Το 1980 γυρίζει τον «Μεγαλέξαντρο». Ο Ιάπωνας σκηνοθέτης Ακίρα Κουροσάβα είχε πει για τον «Μεγαλέξαντρο»: «Μέσα από το φακό του, ο Αγγελόπουλος κοιτάει τα πράγματα σιωπηλά. Είναι το βάρος αυτής της σιωπής και η ένταση του αμετακίνητου βλέμματος της κάμερας του Αγγελόπουλου που κάνει τον "Μεγαλέξανδρο" τόσο δυνατό... παρακολουθώντας αυτό το φιλμ, ένιωσα βαθιά την απόλαυση του κινηματογράφου, με την πιο απόλυτη έννοια του όρου». Η ταινία απέσπασε μεταξύ άλλων τον Χρυσό Λέοντα στο Φεστιβάλ της Βενετίας.

Στο «Ταξίδι στα Κύθηρα» (1984) ο φακός συνοδεύει ξανά τους «νικημένους». O γερο-Σπύρος, πολιτικός πρόσφυγας, επιστρέφει μετά από 32 χρόνια εξορία στο χωριό του και γίνεται μάρτυρας ενός ξεπουλήματος της γης και των ιδεών και προσπαθεί να το αποτρέψει. Αδυνατεί να συμπλεύσει με την πραγματικότητα που συναντά. Από την οθόνη μας περνάνε οι σπουδαίοι Μάνος Κατράκης και Διονύσης Παπαγιαννόπουλος. Με αυτή την ταινία ξεκινά και η συνεργασία του με την Ελένη Καραΐνδρου που χάρισε μοναδικές μουσικές στιγμές.

Video 

Το 1986 γυρίζει τον «Μελισσοκόμο». Πρωταγωνιστεί ο Μαρτσέλο Μαστρογιάννι. Η ταινία γυρίζεται στη Φλώρινα και τη Γουμένισσα. Άλλωστε, όπως ο ίδιος παραδεχόταν, «ο Βορράς τον τραβούσε»... «Είναι περίεργο. Είμαι ένας άνθρωπος του Νότου κι έχω κάνει ταινίες μόνο στο Βορρά».

Επόμενη ταινία του είναι δύο χρόνια αργότερα, το 1988, το «Τοπίο στην ομίχλη». Η Βούλα και ο Αλέξανδρος είναι δυο παιδιά, αδέλφια, που ο πατέρας τους δουλεύει μετανάστης στη Γερμανία. Αυτή, τουλάχιστον, είναι η απάντηση που τους δίνει η μητέρα τους όταν εκείνα τον αναζητούν. Μια μέρα επιβιβάζονται σ' ένα τρένο που νομίζουν ότι θα τους μεταφέρει στη Γερμανία.

Το 1991 γυρίζει «Το μετέωρο βήμα του πελαργού». Τα κινηματογραφικά γυρίσματα της ταινίας του Θ. Αγγελόπουλου στη Φλώρινα εκτυλίσσονται επεισοδιακά. Ο μητροπολίτης, διαβάζοντας το σενάριο της ταινίας, αφορίζει τον Θ. Αγγελόπουλο και όλους όσοι συμμετείχαν στα γυρίσματα, ανάμεσά τους και οι Μαρτσέλο Μαστρογιάννι και Ζαν Μορό, προκαλώντας τη διεθνή κοινή γνώμη.

Το 1995 γυρίζει «Το βλέμμα του Οδυσσέα». Ο διευθυντής της Γιουγκοσλαβικής Ταινιοθήκης σημείωνε: «Όταν λίγοι έρχονταν στη χώρα μας, (ο Αγγελόπουλος) αποφάσισε να κάνει εδώ γυρίσματα της ταινίας του "Το βλέμμα του Οδυσσέα"». Η ταινία αφηγείται το ταξίδι ενός Έλληνα σκηνοθέτη, που γυρίζει από την εξορία, και επιχειρεί να αναζητήσει τρεις χαμένες μπομπίνες φιλμ των αδελφών Μανάκη, που έφεραν τον κινηματογράφο στα Βαλκάνια στις αρχές του 20ού αιώνα. Η αναζήτηση των φιλμ μεταφορικά απεικονίζει την αναζήτηση μιας κοινής ιστορίας των βαλκανικών χωρών. Ο Βιμ Βέντερς δήλωνε ότι έφυγε «μαγεμένος από τις Κάννες».

«Μια αιωνιότητα και μια μέρα» (1998). Χρυσός Φοίνικας του Φεστιβάλ Καννών. O Αλέξανδρος, ένας μεσόκοπος συγγραφέας, ασχολείται με το ημιτελές έργο του Σολωμού «Ελεύθεροι πολιορκημένοι». Από το ποίημα λείπουν λέξεις κι ο Αλέξανδρος αποπειράται να τις συγκεντρώσει, να τις αγοράσει, όπως έκανε για τις δικές του λέξεις κι ο Σολωμός. Τούτες οι λέξεις μπαίνουν στο παζλ της συμπλήρωσης του ημιτελούς αριστουργήματος, για να στοιχειώσουν και τη ζωή του Αλέξανδρου.

«Το λιβάδι που δακρύζει» (2004). Μια ομάδα ξεριζωμένων Ελλήνων της Οδησσού φτάνει σε έναν βαλτότοπο της Ελλάδας που ορίζεται ένα ποτάμι που τον διασχίζει. Οι πρόσφυγες στεριώνουν εκεί έναν οικισμό προσπαθώντας να ξαναχτίσουν τη ζωή τους.

Ήταν το πρώτο μέρος της τριλογίας. Το δεύτερο κυκλοφόρησε το 2008 με τίτλο «H σκόνη του χρόνου». Το τρίτο μέρος θα είχε τίτλο «Η άλλη θάλασσα». Δεν πρόλαβε να την ολοκληρώσει...

«Δεν είμαι πεσιμιστής. Δε μου αρέσει η λέξη απογοήτευση. Η Ιστορία προχωρά υπόγεια. Πιστεύω, και το θέλω για τα παιδιά μου, ότι κάτω βαθιά υπάρχει κάτι που θα βγει. Θα φανεί. Αν στη μια μεριά της ζυγαριάς της Ιστορίας είναι η απογοήτευση, εγώ θέλω να ρίχνω το βάρος στην άλλη μεριά, τη μεριά του ονείρου...».

Νέα έκδοση της «Σύγχρονης Εποχής»: «Μια εποχή. Μνήμες… και σκέψεις σκόρπιες με τον Θόδωρο Αγγελόπουλο» του Λ. Χαρωνίτη

 

Η έκδοση της «Σύγχρονης Εποχής» για τον Θόδωρο Αγγελόπουλο συμβάλλει ώστε να φωτιστούν πλευρές της προσωπικότητας, αλλά και του ίδιου του έργου του μεγάλου σκηνοθέτη, προκειμένου να μην περιπέσει αυτή η δημιουργία στη λησμονιά.

Το βιβλίο του Λευτέρη Χαρωνίτη σε καμιά περίπτωση δεν έχει την πρόθεση να αποτελέσει μια τελική αποτίμηση του έργου του Θόδωρου Αγγελόπουλου, ούτε να γίνει ένα ακόμα βιβλίο «αναμνήσεων». Η βιωματική αφήγηση των γεγονότων, αλλά και η περιγραφή του ίδιου του Θόδωρου Αγγελόπουλου από τον Λευτέρη Χαρωνίτη -σε μια σκηνοθέτη προς σκηνοθέτη προσέγγιση- έχει ξεχωριστή αξία, γιατί βοηθάει και αυτή από την πλευρά της στην ανάδειξη πληροφοριών σε σχέση με το πλαίσιο που δημιούργησε ο Θόδωρος Αγγελόπουλος, ενταγμένη στο φόντο και των ιστορικών γεγονότων του 20ού αιώνα και των ιδιαίτερων εξελίξεων που δρομολογούνταν στο χώρο των δημιουργών του κινηματογράφου.