Κώστας Βάρναλης, «Σύμβολο αιώνιο»

Ηταν πάλι άνοιξη του 1959, όταν η Επιτροπή Διεθνών Βραβείων «Λένιν» απονέμει το σημαντικό βραβείο στον κομμουνιστή ποιητή Κώστα Βάρναλη. Στον ιδρυτή της επαναστατικής τέχνης στη χώρα μας, σ' αυτόν που δεν σταμάτησε στιγμή να «φανερώνει την αλήθεια» και να τη μεταδίδει στον λαό.

Δέθηκε με τον 20ό αιώνα, τότε που ο κόσμος δοκίμαζε να απελευθερωθεί από κάθε μορφής αλυσίδες και κατάφερε να μετουσιώσει την κομμουνιστική ιδεολογία σε ποιητικό λόγο με πανανθρώπινες προεκτάσεις. Υπήρξε ο στοχαστής, ο οξυδερκής και πρωτοπόρος ποιητής, που απέδειξε ότι η μεγάλη τέχνη πάει πάντα μαζί με τα μεγάλα οράματα, τα υψηλά ιδανικά και τους ωραίους αγώνες.

Ο Γιάννης Ρίτσος έγραφε για τον Κώστα Βάρναλη το 1956: «Ποιητή, σε είδαμε πάντα στο πλευρό του λαού μας με σκέψη και με πράξη. Ο λόγος σου σπαθί, νυστέρι και φωτιά που φωτάει και φως που καίει. Σε είδαμε πάντα με την παλάμη σου ανοιχτή, δίπλα στ' αυτί, για ν' αφουγκράζεσαι πίσω από τα τείχη τη στρογγυλή βουή του Ιστορικού, αναπότρεπτου ήλιου. Αυτόν τον ήλιο μας έδειξες!».

Θυμόμαστε πάλι σήμερα τον Βάρναλη, γιατί τον χρειαζόμαστε όσο ποτέ. Γνωρίζοντας την «αντοχή» του έργου του - σε πείσμα και των πιο άγριων καιρών, όπως αυτοί που ζούμε - καταφεύγουμε πάλι στον πολύτιμο λόγο του. «Kοίτα! Oι άλλοι έχουν κινήσει κι έχει η πλάση κοκκινήσει κι άλλος ήλιος έχει βγει σ' άλλη θάλασσα, άλλη γη».

Ο «άλλος» Σωκράτης

Στις αρχές της δεκαετίας του '30 αρχίζει να τον απασχολεί το ποια θα μπορούσε να είναι η αληθινή απολογία του Σωκράτη. Πίστευε πως αυτό που μας κληροδότησε η αρχαιότητα, ήταν κατασκευασμένο από τον Πλάτωνα και τον Ξενοφώντα, για να στηρίξουν το κατεστημένο της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Σκέφτηκε λοιπόν να αντιστρέψει τα γεγονότα και το κατηγορητήριο και έτσι το 1931 το ανατρεπτικό του έργο «Η αληθινή απολογία του Σωκράτη» ολοκληρώνεται και εκδίδεται.

Κριτικάροντας την Αθηναϊκή Δημοκρατία, που μετά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο βρίσκεται σε παρακμή, ο Βάρναλης δεν επιδιώκει να αποδομήσει την εξιδανικευμένη εικόνα της αρχαίας Ελλάδας, αλλά να καταγγείλει τη σύγχρονή του δημοκρατία, του «ιδιώνυμου» και των διαφόρων στρατιωτικών κινημάτων, που διαφθείρουν τον δημόσιο βίο, προετοιμάζοντας τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου.

Καυτηριάζει τη νεοελληνική αθλιότητα, την ιδεολογική αλλοτρίωση των μαζών, της «κοινής γνώμης» του κοπαδιού. Σε αντίθεση με τον πλατωνικό Σωκράτη, που αγνοεί την αιτία της καταδίκης του, ο βαρναλικός Σωκράτης ξέρει ότι πρόκειται για αποτέλεσμα πολιτικής σκοπιμότητας.

Οταν κάποιοι τον κατηγορούν ότι παραποιεί τον ιστορικό Σωκράτη, ο Βάρναλης ξεκαθαρίζει: «Τη σκέψη του και τη δράση του την άφησα, όπως τις θέλησαν Ξενοφώντας και Πλάτωνας. Τον έκανα μονάχα, να αλλάξει στα τελευταία του. Να ξυπνήσει απότομα από το τράνταγμα της θανατικής του καταδίκης και να ιδεί ξαφνικά τον κόσμο ...ανάποδα. Οπως το έπαθε (κατά τα ιερά κείμενα) ο Σαύλος, όταν έγινε Παύλος. Ο Σωκράτης ο δικός μου "έπεσε" απλούστατα από τα σύννεφα του ηθικού του απολυταρχισμού, κάτου στο πεζοδρόμιο της πιο αμείλιχτης πραγματικότητας».

Ο Σωκράτης στην Απολογία του κατηγορεί τους διεφθαρμένους άρχοντες - δυνάστες, την υποταγμένη διανόηση, αλλά και τον μοιρολάτρη λαό, που οφείλει να αντιδράσει, για να γίνει δική του η πατρίδα, δικά του τα αγαθά, που αυτός παράγει και «μαζεύονται σε λίγα χέρια», για να γίνουν «όλος ο εαυτός του κι η ψυχή του δικά του».

Στο τέλος της Απολογίας του ο βαρναλικός Σωκράτης λέει: «Γι' αυτά που δίδαξα θα έπρεπε να με κάνετε χρυσόνε και να με προσκυνήσετε. Γι' αυτά που θα 'κανα αν εζούσα θα έπρεπε, με το δίκιο σας, όχι να με σκοτώσετε μονάχα, μα να με κοπανίσετε ζωντανό μέσα στο γουδί, όπως ο τύραννος Νέαρχος θα κοπανίσει τον Ζήνωνα τον Ελεάτη».

Ο Βάρναλης σήμερα

Αν ο Βάρναλης ζούσε σήμερα ανάμεσά μας, πάλι όλο του το έργο θα εμπνεόταν από την εφιαλτική επικαιρότητα των πολέμων, της φτώχειας, του φασισμού, της εκμετάλλευσης. Θα διαμαρτυρόταν για τη διαφθορά, τον ρατσισμό, τις γυναικοκτονίες, την ομοφοβία, θα καυτηρίαζε την αναλγησία της εξουσίας, θα στηλίτευε κάθε μορφής βία και καταπίεση της κυρίαρχης τάξης, θα πάλευε να ξυπνήσει τις συνειδήσεις, τίποτε δεν θα τον σταματούσε. Και ίσως κατέληγε πάλι, μ' αυτά που πίστευε ακράδαντα: «Αλίμονο στον αυτόδουλο πολίτη, που φτασμένος στα έσχατα της απελπισιάς παραδίνεται, για να σωθεί, στο έλεος του Θεού και στους νόμους των κλεφτών».

Αλλά και: «Τη λευτεριά δεν τη ζητάνε με παρακάλια, την παίρνουνε με τα ίδια χέρια μοναχοί!».

Της
Σεμίνας ΔΙΓΕΝΗ