ΕΣΣΔ: Σύστημα Υγείας με τον εργαζόμενο άνθρωπο στο επίκεντρο

- Πώς λειτουργούσε η Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας στην ΕΣΣΔ;

Δ.Κ.: Καταρχήν, πρέπει να πούμε ότι όλες οι υγειονομικές υπηρεσίες, η ιατροφαρμακευτική περίθαλψη ήταν δωρεάν, καλύπτονταν από το σοσιαλιστικό κράτος. Ηταν από τα πρώτα διατάγματα των Μπολσεβίκων μετά τη νίκη τους, δηλαδή σε συνθήκες που ακόμα δεν είχε ανασυγκροτηθεί η οικονομία σε σοσιαλιστική βάση.

Η πρωταρχική δομή ήταν η πολυκλινική κάθε περιοχής, η οποία αποτελούνταν από εξωτερικά ιατρεία όλων των ειδικοτήτων της εποχής και τα οποία αναπτύσσονταν και διευρύνονταν ανάλογα με την εξέλιξη της ιατρικής επιστήμης (παθολογικό, χειρουργικό, φυματίωσης, νευροψυχολογικό, αφροδισιολογικό, μικροβιολογικό, δερματολογικό, καρδιολογικό, λοιμωξιολογικό κ.τ.λ.). Η πολυκλινική κάθε περιοχής ήταν συνδεδεμένη με το νοσοκομείο της ευρύτερης περιφέρειας και αυτά με τη σειρά τους με εξειδικευμένα ιδρύματα, στα οποία οι ασθενείς παραπέμπονταν ανάλογα με την ιδιομορφία της πάθησής τους. Εκείνη την εποχή, δεκάδες εκατομμύρια άνθρωποι άρχισαν να απευθύνονται σε γιατρό, να πηγαίνουν σε εξωτερικά ιατρεία, σε νοσηλευτικά ιδρύματα κ.λπ., παγιώνοντας έτσι την έννοια της ιατρικής παρακολούθησης, του ιατρικού φακέλου (ο ιατρικός φάκελος ή ιατρική καρτέλα ήταν στη διάθεση των γιατρών του νοσοκομείου εάν ο ασθενής για κάποιο λόγο νοσηλευόταν και κατά την έξοδο επέστρεφε στην πολυκλινική που θα παρακολουθούνταν στο εξής). Κάθε πολίτης παρακολουθούνταν από τους γιατρούς συστηματικά. Είτε για λόγους πρόληψης, είτε για τις ανάγκες παρακολούθησης κάποιας ασθένειας. Ολοι είχαν υγειονομική παρακολούθηση. Μάλιστα, σε περίπτωση που κάποιος δεν πήγαινε στην καθορισμένη συνάντηση, τότε αναλάμβανε ο γιατρός να έρθει σε επαφή μαζί του.

Υπήρχαν κι άλλα ξεχωριστά κάθετα συστήματα, τα οποία είχαν στη βάση τους την πολυκλινική. Ξεχωριστό δίκτυο με παρόμοια δομή υπήρχε για τους εργαζόμενους στους σιδηροδρόμους, τους ανθρακωρύχους, το στρατό, της μητρότητας, του παιδιού. Η οδοντιατρική φροντίδα είχε ξεχωριστή δομή, με δικά της ιατρεία κ.τ.λ.

Το σύστημα έδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα σε θέματα μητρότητας και παιδιού δημιουργώντας κάθετο σύστημα, με προγεννητικές κλινικές, περιφερειακά νοσοκομεία μητρότητας, εξειδικευμένα κέντρα (π.χ. για κυήσεις υψηλού κινδύνου).

Οσον αφορά τα παιδιά, η παρακολούθηση ξεκινούσε από την ενδομήτριο ζωή: Συμβουλευτικά ιατρεία για τις εγκύους, φροντίδα μητρότητας, συμβουλευτικά ιατρεία για τους παιδικούς σταθμούς μητέρας και παιδιού, νηπιαγωγεία, παιδικές κλινικές, νοσοκομεία, θέρετρα, προστατεύοντας την υγεία του παιδιού έως και την εφηβεία σε μία ενιαία αλυσίδα ιδρυμάτων άρρηκτα συνδεδεμένων μεταξύ τους.

Αναπτύχθηκε ένα μεγάλο δίκτυο σταθμών πρώτων βοηθειών για την αντιμετώπιση των εκτάκτων περιστατικών (π.χ. εγκεφαλικό, έμφραγμα, ατύχημα) με ασθενοφόρα στελεχωμένα πάντα από οδηγό, γιατρό και νοσοκόμο, που είχαν τη δυνατότητα μετάγγισης, ανάνηψης, καρδιογράφο, αναπνευστήρα κ.λπ.

Οι γιατροί των πολυκλινικών μέσα στο ωράριό τους κάλυπταν επισκέψεις κατ' οίκον (κυρίως παθολόγοι, παιδίατροι). Μέσα στις υποχρεώσεις τους ήταν να διαθέτουν 8 ώρες το μήνα για την εκπαίδευση στην πρόληψη και σε δημόσιες συζητήσεις σε πάρκα, αίθουσες διδασκαλίας κ.τ.λ. κάνοντας διαλέξεις και απαντώντας σε ερωτήσεις. Σε κάθε εργοστάσιο, επιχείρηση κολχόζ οργανώθηκαν ιατρικές μονάδες που ασχολούνταν με την ανίχνευση, πρόληψη, θεραπεία επαγγελματικών ασθενειών, παρείχαν επίσης πρώτες βοήθειες σε περίπτωση τραυματισμού.

-- Μιας και αναφερθήκαμε στους χώρους εργασίας, μπορείτε να μας δώσετε μια εικόνα για τις ειδικές προβλέψεις που υπήρχαν εκεί;

Α.Κ.: Γιατρός Εργασίας υπήρχε σε κάθε χώρο εργασίας. Ανάλογα με τον αριθμό των εργαζομένων, μια επιχείρηση μπορεί να είχε ιατρείο με νοσηλευτή, με νοσηλευτή και γιατρό, μέχρι και κλινική. Στα ποντοπόρα πλοία υπήρχε ιατρείο με παθολόγο, οδοντίατρο, ακόμα και χειρουργείο.

Το σύστημα διαχείρισης αυτού του οικοδομήματος είχε τη μορφή ενός «τριγώνου με ευρεία βάση». Στη βάση του τριγώνου βρίσκονταν πολυάριθμες επιτροπές υγείας που ήταν διαθέσιμες σε κάθε εργοστάσιο, κολχόζ, επιχείρηση. Οι επιτροπές αυτές ήταν σε διαρκή συνεργασία με τους γιατρούς εργασίας και από κοινού κατέληγαν σε προτάσεις για τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας και την αναβάθμιση της ποιότητας των υγειονομικών υπηρεσιών.

Παρακολουθούσαν τη διαχείριση των ταμείων της κοινωνικής ασφάλισης των εργαζομένων, έλεγχαν την υγειονομική κατάσταση και τις συνθήκες εργασίας στους χώρους δουλειάς και στους βρεφονηπιακούς και παιδικούς σταθμούς, οργάνωναν εκπαιδευτικά σεμινάρια για την υγιεινή στους χώρους δουλειάς. Οι εκλεγμένοι εκπρόσωποι των εργαζομένων συμμετείχαν στη διοίκηση σε υψηλότερο επίπεδο, τα σοβιέτ. Τα σοβιέτ επόπτευαν τα νοσοκομεία, τα ιατρικά ιδρύματα, οργάνωναν τη δημόσια εκπαίδευση για την ατομική υγιεινή κ.τ.λ.

Σοβιετική αφίσα υγείας, 1980, προληπτικές εξετάσεις για καρκίνο μαστού, μήτρας

-- Πώς αντιμετωπίζονταν οι επιδημίες;

Δ.Κ.: Κάθε περιφέρεια (συνολικά στην ΕΣΣΔ υπήρχαν περίπου 3.000) είχε δικό της τμήμα δημόσιας υγείας με επικεφαλής έναν περιφερειακό επιθεωρητή υπεύθυνο για τη λειτουργία των τοπικών ιατρικών ιδρυμάτων. Στην κορυφή της πυραμίδας βρίσκονταν το επιτροπάτο υγείας. Εκεί συγκεντρώνονταν τα αποτελέσματα των εργασιών διαφόρων ερευνητικών ινστιτούτων, με βάση τις παρατηρήσεις και το υλικό που συλλεγόταν από τα ιατρεία. Στόχος ήταν η μελέτη της υγείας των εργαζομένων και όλων των παραγόντων που μπορούν να την βελτιώσουν.

Παράλληλα, και πάντα σε συνεργασία με τις υπόλοιπες δομές, δημιουργήθηκε η υγειονομική - επιδημιολογική υπηρεσία με δομή ανάλογη του συστήματος Υγείας με εδαφική - περιφερειακή - επαρχιακή - Σοσιαλιστική Δημοκρατία, παρουσία σταθμών με επιδημιολόγους, εργαστήρια υγιεινής και βακτηριολογίας, σταθμούς απολύμανσης. Αποκλειστικός σκοπός της ήταν η πρόληψη και καταπολέμηση των μολυσματικών ασθενειών και επιδημιών.

Πάνω από 100 διατάγματα του Συμβουλίου των Λαϊκών Επιτροπών είχαν ως στόχο την καταπολέμηση των επιδημιών και την πρόληψη των ασθενειών. Ιδιαίτερη θέση μεταξύ αυτών κατείχε το διάταγμα «για τις υγειονομικές αρχές της δημοκρατίας» (15/9/1922).

Σε αυτό το διάταγμα αποτυπώνονται τα δικαιώματα των υγειονομικών αρχών στον τομέα της υγειονομικής εποπτείας, καθορίζονταν οι ειδικότητες των γιατρών, τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις τους και υπογραμμίζονταν η ανάγκη ανάπτυξης και εξειδίκευσης του υγειονομικού προσωπικού, η ανάγκη αύξησης του αριθμού των λοιμωξιολόγων, επιδημιολόγων και άλλων ειδικοτήτων.

Ο ταχύς ρυθμός ανάπτυξης της υγειονομικής - αντιεπιδημιολογικής οργάνωσης απαιτούσε την κατάρτιση ειδικευμένου προσωπικού και την επέκταση του δικτύου ειδικών ιδρυμάτων. Το 1936 δημιουργήθηκαν οι πρώτες υγειονομικές σχολές στα ιατρικά ιδρύματα. Το 1948 η υποχρεωτική οργάνωση υγειονομικών και επιδημιολογικών σταθμών εισήχθη σε όλες τις τοπικές αρχές Υγείας. Διαμορφώθηκε μια μεγάλη υποδομή της υγειονομικής - επιδημιολογικής υπηρεσίας με γιατρούς, επιδημιολογικούς σταθμούς, εργαστήρια υγιεινής και σταθμούς απολύμανσης.

Α.Κ.: Η νομοθεσία παρείχε στην υγειονομική επιδημιολογική υπηρεσία ευρείες εξουσίες για την προστασία του περιβάλλοντος από τη ρύπανση, την εποπτεία της βιομηχανίας, τη διάταξη των κατοικημένων περιοχών.

Ανάμεσα στις επιδημιολογικές υπηρεσίες και όλες τις άλλες δομές Υγείας υπήρχε άμεση επαφή. Αντίστοιχη άμεση επαφή υπήρχε και με τις άλλες κρατικές διοικητικές υπηρεσίες και τις Κομματικές Οργανώσεις. Οταν αναφέρονταν κάποια κρούσματα σε μια περιοχή έμπαινε σε λειτουργία όλος ο μηχανισμός. Οι φορείς και όλοι όσοι βρίσκονταν ότι είχαν επαφή μαζί τους μετά από ιχνηλασία, έμπαιναν σε καραντίνα σε κλινικές και όχι σπίτια τους.

Πριν τον πόλεμο δύο φορές εμφανίστηκαν επιδημίες στην ΕΣΣΔ. Το 1923 που εμφανίστηκε χολέρα και το 1936 ευλογιά και πανώλη. Ακριβώς λόγω της λειτουργίας του παραπάνω μηχανισμού, ήδη από τα πρώτα βήματα της σοβιετικής εξουσίας, ποτέ δεν πήραν τη μορφή της πανδημίας.

Τον Δεκέμβρη του 1959, στη Μόσχα εμφανίστηκε κρούσμα «μαύρης ευλογιάς», ασθένεια η οποία είχε εξαφανιστεί στην ΕΣΣΔ από το 1937. Την αρρώστια μετέφερε ο ζωγράφος Αλεξέι Κοκορέκιν, μετά από ένα ταξίδι του στην Ινδία και 24 ώρες μετά την επιστροφή του. Για την αποφυγή της διασποράς μιας θανατηφόρας αρρώστιας με ποσοστό θνησιμότητας 30% - 100%, η αντίδραση ήταν αστραπιαία. Για την αποφυγή πανικού, η πρωτεύουσα της ΕΣΣΔ τέθηκε σε σιωπηρή καραντίνα. Οργανώθηκε νοσοκομείο που απομονώθηκε αποκλειστικά για τα κρούσματα της επιδημίας, ανιχνεύτηκαν όλες οι πιθανές επαφές των κρουσμάτων και 10.000 άνθρωποι μπήκαν σε νοσοκομειακή καραντίνα. Για την εξασφάλιση ιματισμού και άλλου ιατρικού εξοπλισμού χρησιμοποιήθηκαν αποθέματα του στρατού. Ηδη υπήρχαν κινητές μονάδες επιδημιολογικού ελέγχου (πρώτη φορά παγκοσμίως), πλήρως εξοπλισμένες από προσωπικό, εξοπλισμένες ακόμη και με εργαστήριο.

Ας προσέξουμε τώρα τη διαφορά με το τι συμβαίνει στη χώρα μας και σε άλλα καπιταλιστικά κράτη. Για την αποτροπή της επιδημίας η φαρμακευτική σοβιετική βιομηχανία στα Ουράλια προχώρησε σε μαζική παραγωγή εκατομμυρίων δόσεων εμβολίων. Συγκροτήθηκαν 20.000 ομάδες εμβολιασμού και 6,7 εκατομμύρια Μοσχοβίτες εμβολιάστηκαν δωρεάν μέσα σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα. Τελικά, 64 νόσησαν και 4 πέθαναν, ανάμεσά τους και ο Σοβιετικός ζωγράφος.

Πρωτοφανές και μοναδικό γεγονός στην ιστορία των πολέμων είναι το γεγονός ότι κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου στην ΕΣΣΔ δεν εμφανίστηκε κάποια επιδημία.

Αφίσα του 1930 στην ΕΣΣΔ προληπτικές εξετάσεις για καρκίνο μαστού

-- Γιατί αυτές οι πρόνοιες που υπήρχαν στην ΕΣΣΔ δεν μπορούν να εφαρμοστούν και από καπιταλιστικά κράτη;

Δ.Κ.: Μέθοδοι οργάνωσης της υγειονομικής φροντίδας που αναπτύχθηκαν στην ΕΣΣΔ αξιοποιήθηκαν και αξιοποιούνται διεθνώς, αποτελούν παράδειγμα, διδάσκονται σε ανάλογες σχολές. Αυτό όμως που δεν μπορεί να εφαρμοστεί είναι η συνολική κατεύθυνση του συστήματος Υγείας και οι βασικές αρχές που περιγράψαμε. Αυτό συμβαίνει γιατί το πρόβλημα δεν είναι απλά επιστημονικό - τεχνικό. Είναι πρόβλημα κοινωνικοοικονομικής κατεύθυνσης. Ολα αυτά μπόρεσαν να εφαρμοστούν ενιαία και ολοκληρωμένα, σε μια κοινωνία που τίποτα δεν έμπαινε εμπόδιο στη δωρεάν για όλο τον λαό πρόσβαση στην πρόληψη και θεραπεία. Μοναδικό όριο ήταν τα όρια της ίδιας της επιστήμης και τα βήματα στη συνολική ανάπτυξη της κοινωνίας. Παρά τα προβλήματα που είχε η σοσιαλιστική οικοδόμηση στην ΕΣΣΔ, στο επίκεντρο ήταν οι κοινωνικές λαϊκές ανάγκες. Αυτό δεν μπορεί να υπάρξει σε κανένα καπιταλιστικό κράτος. Μπορούμε να πούμε με σιγουριά ότι πατώντας πάνω στην πείρα από τη σοσιαλιστική οικοδόμηση στον 20ό αιώνα και τα σύγχρονα επιτεύγματα της επιστήμης, ο σοσιαλισμός στο μέλλον θα δώσει πολλά περισσότερα σε αυτόν τον τομέα.

Θα θέλαμε, αξιοποιώντας το βήμα που μας δίνετε, να επισημάνουμε ότι η σημαντική πείρα από τα επιτεύγματα στον τομέα της Υγείας και της Πρόνοιας δεν μπορεί να περιοριστεί στη σημερινή συζήτηση. Αντιλαμβανόμενοι πλήρως την ευθύνη που μας αναλογεί σαν σύλλογος αποφοίτων από τις σοσιαλιστικές χώρες, δεσμευόμαστε να δώσουμε συνέχεια σε μια πιο ολοκληρωμένη ανάδειξη αυτής της σημαντικής για το μέλλον ιστορικής παρακαταθήκης.

Απόσπασμα από την συζήτηση με την Δήμητρα Καρανάσιου, γυναικολόγο, και την Αλεξάνδρα Κάντα, παθολόγο, που σπούδασαν Ιατρική στην ΕΣΣΔ, μέλη του Διοικητικού και του Γενικού Συμβουλίου, αντίστοιχα, του Συλλόγου «Εμείς που σπουδάσαμε στο Σοσιαλισμό»

 Η Υγεία στην ΕΣΣΔ