Ο ΕΛΑΣ μετατρέπεται σε τακτικό στρατό

Συνήλθε,  στις 11 Αυγουστου 1943, το Ανώτατο Στρατιωτικό Συμβούλιο, του ΕΛΑΣ,  στην έδρα του Γενικού Στρατηγείου στο Περτούλι Θεσσαλίας (Τρίκαλα), που αποφάσισε τη μετατροπή του ΕΛΑΣ από ανταρτικό σε τακτικό στρατό και τη μετονομασία των στρατηγείων και γενικών αρχηγείων σε μεραρχίες και των αρχηγείων σε συντάγματα.

Με βάση τη διαταγή αυτή το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ εξέδωσε την υπ' αριθ. 43 (4/8/1943) Διαταγή του, με την οποία καθόριζε ότι από τις 21 Αυγούστου 1943 τα τμήματα του ΕΛΑΣ θα έπαιρναν διάρθρωση τακτικού στρατού.

Η διοίκηση σε όλη την κλίμακα παρέμεινε τριμελής. 

Το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ

Η ίδρυση του Γενικού Στρατηγείου

Στις 2 Μάη 1943, συντελέστηκε, όπως είδαμε, ένα γεγονός εξαιρετικής σημασίας για το αντάρτικο κίνημα. Με απόφαση που πήραν σε κοινή σύσκεψη η ΚΕ του ΕΑΜ και η ΚΕ του ΕΛΑΣ, ιδρύθηκε το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ, με στρατιωτικό αρχηγό το συνταγματάρχη του Ελληνικού Στρατού, Στέφανο Σαράφη.
Εδώ, θα ανοίξουμε μια μικρή παρένθεση, για να μιλήσουμε λίγο για τον Στ. Σαράφη. Είχε βγει στο βουνό το Φλεβάρη του 1943 για να οργανώσει ανεξάρτητο αντάρτικο τμήμα στη Θεσσαλία. Γρήγορα, όμως, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι μια τέτοια κίνηση ήταν λάθος και κατατάχτηκε στον ΕΛΑΣ, σημειώνοντας, όπως ο ίδιος γράφει, ότι το ΕΑΜ - ΕΛΑΣ «ήταν μια οργάνωση πανελλαδική, αγαπητή στο λαό, με τεράστια δύναμη».
Η προσχώρηση του Σαράφη στον ΕΛΑΣ, δεν είχε μόνο σοβαρή στρατιωτική αλλά και πολιτική σημασία. Εξέφραζε τις διαθέσεις πλατύτερων κύκλων αξιωματικών, οι οποίοι θεωρούσαν το ΕΑΜ - ΕΛΑΣ, μεγάλη πατριωτική οργάνωση, που αγωνιζόταν με συνέπεια για την απελευθέρωση της χώρας και τη δημοκρατική λύση των εσωτερικών προβλημάτων. Αυτό, σύντομα εκδηλώθηκε, με την προσχώρηση μόνιμων αξιωματικών.
Με την ίδρυση του Γενικού Στρατηγείου, ο Λαϊκός Στρατός απέκτησε την κεντρική εκείνη διοίκηση, που του εξασφάλιζε έγκυρη, ενιαία και συντονισμένη καθοδήγηση και διεύθυνση. Το Γενικό Στρατηγείο, αποτελούνταν από τους: συνταγματάρχη Στέφανο Σαράφη, στρατιωτικό διοικητή, Αρη Βελουχιώτη (Θανάση Κλάρα), καπετάνιο και Ανδρέα Τζήμα, αντιπρόσωπο του ΕΑΜ. Το Γενικό Στρατηγείο και η ΚΕ του ΕΛΑΣ βοήθησαν στην αύξηση της δύναμης του λαϊκού στρατού και στο συντονισμό της δράσης των τμημάτων του ΕΛΑΣ με βάση ένα ενιαίο σχέδιο. Εδρα του, ήταν το Περτούλι.
Το Γενικό Στρατηγείο προώθησε το ζήτημα της στελέχωσης του ΕΛΑΣ με μόνιμους και έφεδρους αξιωματικούς του αστικού στρατού και με σειρά στελέχη που αναδείχθηκαν στη σκληρή πάλη κατά των φασιστών κατακτητών. Στη λύση αυτού του προβλήματος συνέβαλε και η ίδρυση από το Γενικό Στρατηγείο, τον Αύγουστο του 1943, της Σχολής Αξιωματικών του ΕΛΑΣ, στη Ρεντίνα, που έδωσε στα τμήματα του λαϊκού στρατού, συνολικά 1.269 νέους ανθυπολοχαγούς. Επίσης, το ΓΣ του ΕΛΑΣ προετοίμασε και έθεσε σε εφαρμογή ένα στοιχειώδες πρόγραμμα στρατιωτικής εκπαίδευσης των ανδρών του.
Ενα απ' τα σοβαρότερα ζητήματα με τα οποία καταπιάστηκε από την πρώτη στιγμή της ίδρυσής του το ΓΣ του ΕΛΑΣ ήταν το ξεκαθάρισμα των ορεινών όγκων από μεμονωμένες εχθρικές εστίες και η διεύρυνση των ελεύθερων περιοχών. Αυτό προϋπόθετε ένταση της επιθετικής δράσης των τμημάτων του κατά των μικρών εχθρικών φρουρών που εγκατεστημένες στον κορμό της Πίνδου και στις συνεχόμενες μ' αυτόν ορεινές περιοχές, καθώς και εναντίον των αρτηριών ανεφοδιασμού και επικοινωνίας του εχθρού.
Να σημειωθεί, σε αυτό το σημείο, πως ο ΕΛΑΣ εφάρμοζε την τακτική υποχωρητικών ελιγμών, όταν ο συσχετισμός των δυνάμεων ήταν σε βάρος του και των επιθετικών επιχειρήσεων, όταν εξασφάλιζε υπεροχή δυνάμεων ή διέθετε το στοιχείο του αιφνιδιασμού. Δεν είναι, άλλωστε, λίγες οι περιπτώσεις που εχθρικά τμήματα χτύπησαν στο κενό, ενώ ήταν σίγουρο πως κρατούσαν στα χέρια τους, αντάρτες του ΕΛΑΣ.

Λύση και αρμολόγηση όπλου σ' ένα Ελασίτικο έμπεδο

Η αναδιοργάνωση του ΕΛΑΣ

Οταν το Γενικό Στρατηγείο άρχισε να λειτουργεί κανονικά, κατέβαλε συστηματική εργασία για την όσο το δυνατόν καλύτερη οργάνωση του ΕΛΑΣ. Το ΓΣ συμπλήρωσε τις διοικήσεις των τμημάτων του ΕΛΑΣ σ' όλη την κλίμακα της ιεραρχίας, συγκρότησε - όπως ήδη σημειώσαμε - Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών, που άρχισε να λειτουργεί από την 1 Αυγούστου του 1943. Διέταξε να συγκροτηθούν Σχολές Υπαξιωματικών στα Γενικά Αρχηγεία ή Στρατηγεία του ΕΛΑΣ των διαφόρων περιοχών. Επίσης, συγκροτήθηκαν Τμήμα Μηχανικού, Τμήμα Διαβιβάσεων, Υπηρεσία Επιμελητείας, Υγειονομική Υπηρεσία. Καθόρισε την εισφορά των κατοίκων για τη διατροφή του Λαϊκού Στρατού. Προχώρησε στη συγκρότηση τακτικών στρατοδικείων, καθώς και στη συμπλήρωση του τηλεφωνικού δικτύου και του δικτύου ασυρμάτων.
Το ΓΣ συγκρότησε επίσης Ανώτατο Στρατιωτικό Συμβούλιο, που συνήλθε στα τέλη του Ιούλη 1943, στην έδρα του και πήρε απόφαση να συγκροτηθεί ο ΕΛΑΣ «κατά το σύστημα του τακτικού στρατού με σύνθεση ελαφρή και ευκίνητη». Κανόνισε τα ζητήματα της διοίκησης σ' όλη την ιεραρχία του ΕΛΑΣ και άλλα ζητήματα και οι αποφάσεις του υποβλήθηκαν αμέσως για έγκριση στην Κεντρική Επιτροπή του ΕΛΑΣ.
Με βάση τις προτάσεις του Γενικού Στρατηγείου και του Στρατιωτικού Συμβουλίου, η ΚΕ του ΕΛΑΣ εξέδωσε στις 16 Ιούνη 1943 την παρακάτω διαταγή για την αναδιοργάνωση του ΕΛΑΣ:

«ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΛΑΪΚΟΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ (Ε.Λ.Α.Σ)
ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ
ΓΡΑΦΕΙΑ Ι, ΙΙ, ΙΙΙ
Αριθ. Πρωτ. 2.
ΔΙΑΤΑΓΗ

Ι. Αι δυνατές και πιθανές εξελίξεις των πολεμικών επιχειρήσεων στα θέατρα πολέμου δίδουν στην Κεντρική Επιτροπή του ΕΛΑΣ τη δυνατότητα να επιζητήσει την ανάληψη στο κοντινό μέλλον (Ιούλιος - Αύγουστος - Σεπτέμβριος) επιθετικών ενεργειών με περιορισμένο αντικειμενικό σκοπό προς σημεία κατεχόμενα από τις ένοπλες δυνάμεις του κατακτητή μόνιμες μεν, αλλά με περιορισμένες σχετικά δυνάμεις.
ΙΙ. Είναι λοιπόν ύστερα απ' αυτό απαραίτητο:
Α΄ Η διοικητική που υπάρχει σήμερα διάρθρωση των ανταρτικών δυνάμεων του ΕΛΑΣ να προσαρμοστεί, όσον είναι δυνατό ταχύτερα και προσφορότερα, σε εκείνη του τακτικού στρατού, πάνω στην ακόλουθη βάση αντιστοιχίας:
Γενικό Αρχηγείο με Μεραρχία Πεζικού. Συγκρότημα Ευρείας Περιφέρειας με Σύνταγμα Πεζικού. Επαρχιακό Συγκρότημα με Τάγμα Πεζικού. Τοπικό Συγκρότημα με Λόχο Πεζικού. Αντάρτικη Ομάδα με Διμοιρία Πεζικού...».
Με βάση τη διαταγή αυτή το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ εξέδωσε την υπ' αριθ. 43 (4/8/1943) Διαταγή του, με την οποία καθόριζε ότι από τις 21 Αυγούστου 1943 τα τμήματα του ΕΛΑΣ θα έπαιρναν διάρθρωση τακτικού στρατού.
Ετσι, το Στρατηγείο Θεσσαλίας μετονομάστηκε Ι Μεραρχία με τα Συντάγματα 4, 5 και 1/38. Το Γενικό Αρχηγείο Ηπείρου σε VIII Μεραρχία με τα Συντάγματα 85, 15, 3/40 και 24. Το Στρατηγείο Δυτικής Μακεδονίας σε IX Μεραρχία με τα Συντάγματα 27, 28 και 53, με προοπτική η μεραρχία αυτή να προπαρασκευάσει τη συγκρότηση αργότερα και της Χ Μεραρχίας. Το Αρχηγείο Στερεάς σε XIII Μεραρχία με τα Συντάγματα 34, 2/39, 36 και 42. Το Αρχηγείο Πελοποννήσου σε ΙΙΙ Μεραρχία, που υπαγόταν απ' ευθείας στις διαταγές της ΚΕ του ΕΛΑΣ. Οργανώθηκε επίσης, οριστικά, η Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών του ΕΛΑΣ.
Ολες οι μονάδες διοικούνταν από τριμελή επιτροπή: Στρατιωτικό αρχηγό, καπετάνιο και εκπρόσωπο του ΕΑΜ. Με τη διαταγή αυτή καταργούνταν τα ανταρτοδικεία, συγκροτούνταν στις μεραρχίες διευθύνσεις δικαστικού και τακτικά στρατοδικεία και άρχιζε η συστηματική οργάνωση επιμελητείας.

Αντάρτες του ΕΛΑΣ παρουσιάζουν όπλα στην κυβέρνηση του βουνού την ΠΕΕΑ, στη Βίνιανη

Στην Ελεύθερη Ελλάδα

Στην περίοδο Δεκέμβρης 1942 - Μάρτης 1944, χάρη στη διαρκώς εντεινόμενη δράση των ανταρτών, οι ελεύθερες περιοχές επεκτείνονται διαρκώς και σταθεροποιούνται. Η Ελεύθερη Ελλάδα, που άρχιζε από τα ελληνοαλβανικά σύνορα κι έφθανε ως έξω από την Αθήνα, περιλάμβανε ολόκληρη την περιοχή της Πίνδου, τις ορεινές περιοχές του Τυμφρηστού, των Βαρδουσίων, της Οίτης, της Γκιώνας, του Παρνασσού, του Καλλίδρομου, του Ελικώνα και της Πάρνηθας, στη Στερεά. Οι ορεινές αυτές περιφέρειες αποτελούσαν μια συμπαγή, συνεχόμενη ελεύθερη περιοχή. Ελεύθερες περιοχές είχαν επίσης δημιουργηθεί σε Ολυμπο, Κίσσαβο, Πήλιο, Χάσια, στη Θεσσαλία. Σε Νεμέρτσικα, Κασιδιάρη, Μουργκάνα, Σμόλικα, Τύμφη, Ζαγόρια, στην Ηπειρο. Σε Πιέρια και Βέρμιο στην Κεντρική Μακεδονία. Σε Παναχαϊκό, Πάρνωνα, Ταΰγετο, Ζήρεια, Μαίναλο, στην Πελοπόννησο. Σε ορισμένες περιοχές της Ανατολικής Μακεδονίας - Θράκης. Στα νησιά Κρήτη, Εύβοια και Σάμο.
Χιλιάδες χωριά, κωμοπόλεις, ακόμη και πόλεις, όπως το Καρπενήσι, η Καρδίτσα, τα Γρεβενά, η Καλαμπάκα, το Μέτσοβο, η Σιάτιστα, το Λιδωρίκι, η Αταλάντη, η Αγιά, η Κόνιτσα, η Δεσκάτη, το Δελβινάκι απαλλάχτηκαν από τους κατακτητές και οι κάτοικοι οργάνωσαν τη ζωή τους σύμφωνα με τις δημοκρατικές αρχές του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα.
Το 1943, κατά τους μετριότερους υπολογισμούς, είχε απελευθερωθεί πάνω από το 1/2 του εδάφους της χώρας και ο ΕΛΑΣ είχε υπό τον έλεγχό του αρκετές ακόμα περιοχές, χωρίς όμως να μπορεί να τις κρατάει σταθερά. Ο εχθρός περιορίστηκε κυρίως στις μεγάλες πόλεις και προσπαθούσε να διατηρεί υπό τον έλεγχό του τις βασικές σιδηροδρομικές και οδικές αρτηρίες.
Στα ελεύθερα χωριά και πόλεις οργανωνόταν και αναπτυσσόταν ο εφεδρικός ΕΛΑΣ. Οι μαχητές του εντάσσονταν εθελοντικά σε ειδικά στρατιωτικά τμήματα, παράλληλα με τα τμήματα του μόνιμου ΕΛΑΣ. Ο εφεδρικός ΕΛΑΣ είχε αποστολή να βοηθήσει το μόνιμο ΕΛΑΣ στο μαχητικό έργο, να περιφρουρεί τα χωριά από εχθρικές επιδρομές. Τα τμήματα του εφεδρικού ΕΛΑΣ, παρόλο που διέθεταν λίγα όπλα έπαιρναν μέρος και σε μάχες, δίπλα στο μόνιμο ΕΛΑΣ. Τμήματα, δε, του εφεδρικού ΕΛΑΣ, όχι λίγες φορές, ενήργησαν, ανεξάρτητα από το μόνιμο ΕΛΑΣ, διάφορα σαμποτάζ κι άλλες επιχειρήσεις κατά του εχθρού.
Στις περιοχές της Ελεύθερης Ελλάδας, οι επιτροπές της Λαϊκής Αυτοδιοίκησης, της Λαϊκής Δικαιοσύνης και της Λαϊκής Ασφάλειας, επιβλήθηκαν πλέον από το 1943 σαν λαϊκοί, δημοκρατικοί θεσμοί και η καινούρια λαϊκή δημοκρατική εξουσία απλώθηκε ταχύτατα όχι μόνο στις ελεύθερες, αλλά και στις ημικατεχόμενες, σε αρκετές δε περιπτώσεις και στις κατεχόμενες από τον εχθρό περιοχές της χώρας.
Ετσι, στα τέλη Νοέμβρη, αρχές Δεκέμβρη του 1943, το ΓΣ του ΕΛΑΣ πέτυχε να δώσει μια ενιαία μορφή στους θεσμούς της Αυτοδιοίκησης και της Λαϊκής Δικαιοσύνης. Τότε, με την υπ' αριθ. 2929/Ι.1943 Διαταγή του Γενικού Στρατηγείου έμπαιναν σε ισχύ από την 1 Γενάρη 1944 σ' όλες τις ελεγχόμενες από τον ΕΛΑΣ περιοχές της χώρας οι «Διατάξεις για την Αυτοδιοίκηση και τη Λαϊκή Δικαιοσύνη», που αποτελούνταν από 146 άρθρα.

Αντι επιλογου

Ο ΕΛΑΣ ήταν ένα γνήσιο τέκνο του λαού, ο Λαϊκός Στρατός του, που οι άντρες του αγωνίστηκαν και πολέμησαν με ένα και μοναδικό συμφέρον - την ελευθερία και τη δικαιοσύνη. Κανείς, ποτέ, δεν κατάφερε, παρά τη λασπολογία του μετεμφυλιακού αστικού κράτους, να ξεριζώσει απ' το λαό τα οράματα της ΕΑΜικής εποποιίας, ούτε ν' αμαυρώσει το στρατό του λαού, τον ΕΛΑΣ.
Η δημιουργία και η ανάπτυξη του ΕΛΑΣ απέδειξε, άλλωστε, περίτρανα πως ο λαός μπορεί να έχει το δικό του στρατό. Οι μάχες που έδωσε κατά του ξένου κατακτητή και των ντόπιων συνεργατών του, οι διαρκείς επιτυχίες του, η άριστη οργάνωσή του θα ήταν αδύνατο να επιτευχθούν, αν δεν είχε τη στήριξη της συντριπτικής πλειοψηφίας του ελληνικού λαού.
Και η μεγαλύτερη απόδειξη των τόσο στενών δεσμών, που αναπτύχθηκαν και εδραιώθηκαν, σε όλη τη διάρκεια της χιτλερικής και φασιστικής κατοχής, ανάμεσα στον ΕΛΑΣ και τον ελληνικό λαό ήταν στον ηρωικό Δεκέμβρη του 1944, όταν τα τμήματα του Λαϊκού Στρατού, μαζί με τον αθηναϊκό λαό, έγραψαν μια νέα χρυσή σελίδα στους αγώνες του λαού για τη λευτεριά, παρά την ήττα, αυτή τη φορά απέναντι στον αστικό πολιτικό κόσμο και τα στρατιωτικά του τμήματα συγκροτημένα από τους ταγματασφαλίτες και τους δοσίλογους της κατοχής μαζί με τους Βρετανούς συμμάχους του, που λειτούργησαν σαν σε κατεχόμενη πόλη, αν και συνέχιζαν να είναι στον αντιχιτλερικό συνασπισμό. Αλλά το ταξικό συμφέρον των αστών και των ιμπεριαλιστών ήταν αυτό που πρυτάνευσε. Και απαιτούσε το τσάκισμα του λαϊκού κινήματος για να εδραιωθεί η μεταπελευθερωτική αστική εξουσία. Το λαϊκό κίνημα και το ΚΚΕ δεν είχε σωστή στρατηγική στο ζήτημα της εξουσίας και ηττήθηκε.
Μέσα σ' ένα σύντομο χρονικό είναι ακατόρθωτο να παρουσιαστεί το μεγαλείο της δράσης του Λαϊκού Στρατού. Παρ' όλ' αυτά, διδάσκει πως όταν ο λαός θέλει μπορεί να κάνει ακατόρθωτα πράγματα. Και αυτό το κρατάμε παρακαταθήκη για το σήμερα. Οπως κρατάμε παρακαταθήκη από την ήττα το ζήτημα του τελικού σκοπού, της εξουσίας, της αναγκαιότητας σωστής πρόβλεψης και επεξεργασίας σωστής στρατηγικής.