Ο Ντίνος Θεοτόκης και η εργατική τάξη (α' μέρος)

100 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΗ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΘΕΟΤΟΚΗ

Κέρκυρα, 1912. Πολύχρονες προσπάθειες για τη συνδικαλιστική οργάνωση και τον σηκωμό των εργαζομένων στα δεκάδες εργοστάσια του νομού αποδίδουν τους πρώτους σημαντικούς καρπούς, ξεσπούν απεργίες, μια νέα εφημερίδα με τον τίτλο «Σοσιαλιστική Δημοκρατία» και μότο κάτω από τον τίτλο της το σύνθημα «Εργάτες όλου του κόσμου ενωθήτε» με το όνομα του Καρλ Μαρξ - που την εμφάνισή της απέδιδαν όλοι σε έναν 39χρονο λογοτέχνη του νησιού με αριστοκρατική καταγωγή και επίθετο ίδιο μ' εκείνο του ισχυρού πολιτικού της χώρας Τζώρτζη Θεοτόκη - καλεί τον εργατόκοσμο να παλέψει για τα δικαιώματά του και ένα «εργατικό κράτος».

Ντίνος, όπως τον έλεγαν οι φίλοι του και τον μάθαιναν οι εργάτες, λεγόταν εκείνος ο λογοτέχνης. Αριστοκράτης κι αυτός, από διαφορετικό οικογενειακό κλάδο των τρανών Θεοτόκηδων, είχε συγκρουστεί όσο κανείς άλλος στο νησί με τον τέσσερις φορές ως τότε πρωθυπουργό Τζώρτζη ή Γεώργιο Θεοτόκη. Και τι δεν του είχε σούρει στο αθηναϊκό περιοδικό «Νουμάς». Ετούτος ο Θεοτόκης, βλέπετε, είχε γίνει σοσιαλιστής. Ξεπερνώντας τις ιδέες του Νίτσε, είχε ασπαστεί τη θεωρία του Καρλ Μαρξ. Ηταν αρνητής της τάξης του. Εξελισσόταν στον πρωτοπόρο και επαναστάτη σοσιαλιστή λογοτέχνη Κωνσταντίνο Θεοτόκη, που τη μνήμη και το έργο του 100 χρόνια από τον πρόωρο θάνατό του το 1923, έναν χρόνο μετά την κυκλοφορία του εμβληματικού έργου του «Οι σκλάβοι στα δεσμά τους» με τις παραπομπές στη Σοσιαλιστική Επανάσταση του ρωσικού λαού και στον αναπόφευκτο λυτρωμό των λαών από το κεφαλαιοκρατικό αστικό καθεστώς, θα τιμήσουμε εφέτος, είτε κηρυχθεί το 2023 επισήμως από το υπουργείο Πολιτισμού ως «Ετος Κωνσταντίνου Θεοτόκη» είτε όχι.

Το όνομα Ντίνος Θεοτόκης κέρδιζε, τότε, όλο και περισσότερο τις καρδιές και τον νου της κερκυραϊκής εργατικής τάξης, διέτρεχε το νησί που αποτελούσε θέρετρο βασιλιάδων, αυτοκρατόρων, Ελλήνων και ξένων βαρόνων του πλούτου. Τον θαύμαζαν.

***

Ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης ανάμεσα στην Γαλάτεια Καζαντζάκη (δεξιά) και στην Ελλη Αλεξίου

«Ανέλαβα τον οργανισμό των εδώ εργατών», είχε γράψει σε φίλο του τον Ιούνη του 1911. Πρωτοπόροι εργάτες τον είχαν καλέσει στην πόλη για να βοηθήσει στην οργάνωσή τους και στον φωτισμό τους κι εκείνος το έκανε, εγκαταλείποντας τον οικογενειακό πύργο στο χωριό του Καρουσάδες και μένοντας πια στην πόλη του νησιού, ώστε να μπορέσει να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις τους. Από καιρό «μισούσε το αστικό καθεστώς», όπως έγραψαν συναγωνιστές του για τα συναισθήματά του απέναντι στο ελληνικό πολιτικό σύστημα, μα ακόμα πιο πολύ μάλλον απεχθανόταν τη γερμανική εκδοχή του, τον πρωσικό ιμπεριαλισμό. Τον είχε γνωρίσει από κοντά, πηγαίνοντας για σπουδές και συναντήσεις στην Αυστρία και τη Γερμανία, σε συνέχεια των σπουδών που είχε κάνει στη Γαλλία, όπου και φαίνεται ότι εμπνεύστηκε από την εστιασμένη στην ανατομία της παρισινής κοινωνίας λογοτεχνική δημιουργία του Εμίλ Ζολά. Σε αντίθεση ωστόσο με τον Ζολά, εκείνος είχε αποφασίσει να μην μείνει παράμερα από το νεαρό εργατικό κίνημα που έψαχνε βοήθειες και, ακόμη, καταλάβαινε ότι μόνο η βία του κεφαλαίου είναι καταδικαστέα, παρόλο που δεν ήταν αισιόδοξος για τη νικηφόρα πορεία του κινήματος σ' εκείνη τη φάση και ούτε του πήγαινε ούτε ήθελε να γίνει ηγέτης, αλλά απλώς να βοηθήσει. Σε «μικρά καφενεδάκια της Κέρκυρας όπου σύχναζε, δίδασκε τους δουλευτάδες το δίκιο τους και πώς να το πάρουν», έγραψε μετά τον θάνατό του η - εικονιζόμενη δεξιά στην εισαγωγική φωτογραφία μαζί του και με την Ελλη Αλεξίου - αγωνίστρια λογοτέχνιδα και καλύτερη φίλη του στην Αθήνα Γαλάτεια Καζαντζάκη.

Σε καφενεδάκια, βέβαια, όταν δεν ήταν κιόλας ομιλητής και συνομιλητής σε εργατικές συγκεντρώσεις, καθώς «βάζοντας το αυτί του στο μεγάλο παλμό της ζωής του προλεταριάτου, έγινε κήρυκας και ερμηνευτής του πόνου της παθιασμένης ταύτης τάξεως και παρασκευαστής του αυριανού θριάμβου της» και με το λογοτεχνικό του έργο και με την πολυποίκιλη προσωπική αγωνιστική συνεισφορά του, για να το πούμε με λόγια του συναγωνιστή του, Αριστοτέλη Σίδερι.

Εχει διασώσει στοιχεία για την πρόσκληση εργατών της πόλης της Κέρκυρας στον Ντίνο Θεοτόκη και την ανταπόκρισή του και την απήχησή του ο επίσης φίλος του Νίκος Βαρότσης. Το 1918 ο Βαρότσης είχε πρωταγωνιστήσει στη Σοσιαλιστική Ομάδα Κέρκυρας για τη συμμετοχή της στο ιδρυτικό Συνέδριο του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος Ελλάδας (ΣΕΚΕ), κατοπινού Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας (ΚΚΕ), ενώ το 1974 είχε πάρει μέρος σε συγκέντρωση εορτασμού της 56ης επετείου της ίδρυσης του ΚΚΕ στα γραφεία της κερκυραϊκής Οργάνωσής του. Ο Ντίνος Θεοτόκης είχε φέρει στην Κέρκυρα και σε τοπική εργατική συγκέντρωση, στις αρχές της δεκαετίας του 1910, τον πρώτο Ελληνα μεταφραστή μέρους έστω του «Κομμουνιστικού Μανιφέστου», Κώστα Χατζόπουλο, με παρόντα και τον Κερκυραίο σοσιαλιστή λόγιο Γεράσιμο Σπαταλά. Την Ελλάδα κυβερνούσε ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο τοπικός εκπρόσωπος του οποίου, Γιώργης Καίσαρης, προσπαθούσε να τραβήξει την εργατική τάξη του νησιού με το μέρος του βενιζελισμού. Διηγήθηκε ο Βαρότσης, για πρώτη φορά, το 1953, στον Γεράσιμο Χυτήρη, σχετικά με μια εργατική συγκέντρωση στην Κέρκυρα στις αρχές της δεκαετίας του 1910:

«Μια μέρα μ' ευρήκε στο δρόμο ο δικηγόρος Γιώργης Καίσαρης (...) Με προσκάλεσε σε μια συγκέντρωση εργατών, που θα γινόταν σε λίγες μέρες, σε μια σάλα, όπου κατά προτίμηση, δίνονταν χοροί από την ισραηλιτική κοινότητα, στο καντούνι των Αγίων Πάντων. Πήγα και βρήκα τη σάλα γεμάτη. Ανέβηκε ο Καίσαρης στο πατάρι των μουσικών κι άρχισε να μιλεί. Τότες ήταν ο Βενιζέλος στα πράματα, ύστερα από το Γουδί. Υποστήριζε και συνιστούσε πως χρειάζεται η εργατική τάξη ν' αποχτήσει συλλόγους (...), επιδίωκε να τραβήξει τους εργάτες με το μέρος του. Αυτή την πρόθεση προσπαθούσε να εξυπηρετήσει κι ο Καίσαρης. Οι εργάτες, όμως, που είχαν αποθαρρυνθεί από τα πολιτικά κόμματα της εποχής, διαμαρτυρήθηκαν για όσα υποστήριζε ο ομιλητής και τον εξανάγκασαν να διακόψει το λόγο του (...) Συνέστησα στον Γεράσιμο Σπαταλά, τον ποιητή, που καθόταν δίπλα μου, να μιλήσει αυτός (...) Κατέληξα στη διαπίστωση πως χρειαζόταν ένας αρχηγός για την κίνηση αυτή και πρότεινα τον λόγιο Ντίνο Θεοτόκη (...) Συμφωνήσανε και υπογράψαμε όλοι μια πρόσκληση του Ντίνου, με 300 περίπου υπογραφές. Ο Θεοτόκης δέχτηκε και σε μια συνέλευση - δεν θυμάμαι αν ήταν η πρώτη - έφερε μαζί του και τον Κ. Χατζόπουλο, τον ποιητή και πεζογράφο (...) Γίνηκε πολύ γρήγορα μια σημαντική κίνηση, με οργάνωση πολλών εργατών, τόσο που ν' ανησυχήσει τον Τζώρτζη Θεοτόκη».

***

Το πρωτοσέλιδο του «Εργάτη» της 6ης Μάη 1912...

Οχι απλώς δεν υπήρξε ή δεν είναι γνωστή περίπτωση άλλου μεγάλου Ελληνα λογοτέχνη, σαν εκείνον, που να προσέφερε τις δυνάμεις του για την άνδρωση του εργατικού κινήματος στα πρώτα του βήματα. Δεν υπήρξε, επίσης, άλλος ομότεχνός του που αποδεδειγμένα, για τη στάση του αυτή και τον φωτισμό του, να αγαπήθηκε τόσο από τον εργατόκοσμο στον γενέθλιο τόπο του.

Πόσο εκτιμήθηκε και αγαπήθηκε το μαρτυρεί φύλλο της τοπικής εφημερίδας «Εργάτης» με ημερομηνία 6 Μάη 1912. Τίμια εφημερίδα με αρκετές ουτοπικές χριστιανοσοσιαλιστικές αντιλήψεις, όργανο ενός προγενέστερου του τοπικού Σοσιαλιστικού Ομίλου τοπικού Σοσιαλιστικού Κέντρου, που είχε μάλλον κι αυτό πρωτουργό τον Κ. Θ. κι εστίαζε κι αυτή στη συνδικαλιστική οργάνωση των βιομηχανικών εργατών του νησιού, ο «Εργάτης», πριν πάψει να κυκλοφορεί, χαιρέτισε την έκδοση της «Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας» και τη διάδοση των «επιστημονικών», όπως έγραψε, ιδεών του Μαρξ για τον σοσιαλισμό, που έφεραν ο νέος Ομιλος, η νέα εφημερίδα και ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης. Ηταν τη χρονιά που ο Κ. Θ. εμπνεύστηκε και ξεκίνησε να γράφει τους «Σκλάβους στα δεσμά τους».

Αφιερωμένο στον Κ. Θ., το δημοσίευμα εκείνου του φύλλου του «Εργάτη» ήταν το βασικό πρωτοσέλιδο θέμα του. Εφερε τον τίτλο «Ενας χαρακτήρας» κι εστίαζε, εισφέροντας μιαν εκδοχή που απουσιάζει εξ όσων γνωρίζουμε τελείως από τη σχετική σύγχρονη ιστοριογραφία, στη γνωστή άρνηση του Κ. Θ. να παραχωρήσει στον Κάιζερ της Γερμανίας - που είχε αγοράσει βίλα και συχνά έκανε διακοπές στο νησί - το δικαίωμα χρήσης διηγημάτων του και του ανεβάσματός τους σε θέατρο στη Γερμανία, όποιο αντάλλαγμα και αν του προσφερόταν, ενώ η οικονομική του κατάσταση ήδη ήταν άσχημη, μετά και από διάφορες αγαθοεργίες. Σύμφωνα με τον «Εργάτη», που αναφέρει ως πηγή του δημοσιεύματος τον ίδιο τον Κ. Θ., εξηγώντας μάλιστα ότι ο ίδιος του είχε ζητήσει να παραθέσει «ξερά» το γεγονός, προφανώς χωρίς εγκώμια ή παρόμοια σχόλια, η απάντηση του Θεοτόκη στον Κάιζερ δόθηκε με επιστολή που υπέγραφε η αυστριακής καταγωγής σύζυγός του Ερνεστίνα Θεοτόκη. Η επιστολή απευθυνόταν στην εγκατεστημένη στο νησί Πολύμνια Σκαραμαγκά, της γνωστής πάμπλουτης χιώτικης επιχειρηματικής και πολιτικής οικογένειας Ράλλη, ως εκπρόσωπο του Αυτοκρατορικού Θεάτρου του Βερολίνου που την είχε εξουσιοδοτήσει να διαπραγματευτεί το θέμα, για λογαριασμό του Κάιζερ. Καταχωρήθηκε στην εφημερίδα στη γαλλική γλώσσα, στην οποία ήταν γραμμένη. Αποδόθηκε μεταφρασμένη από την εφημερίδα ως εξής:

Κυρία,

Ο άνδρας μου σας ευχαριστεί διά το φιλόφρον ενδιαφέρον που λαμβάνετε προς χάριν του. Εν τούτοις φρονεί ότι του επιβάλλεται να δηλώση ότι, πιστός στις αρχές του, δεν είναι διατεθειμένος να θέση την τέχνη του εις την υπηρεσία του αυτοκράτορος της Γερμανίας, ούτε καμιανής άλλης εστεμμένης κεφαλής.

Ερνεστίνα Θεοτόκη

Ο ίδιος εξάλλου ο Κ. Θ., όπως εξηγεί ο «Εργάτης», την επομένη δημοσιεύματος της αθηναϊκής εφημερίδας «Εμπρός» στο φύλλο της 26ης Απρίλη 1912, σύμφωνα με το οποίο «διαταγή του Κάιζερ ελήφθησαν τα έργα του κ. Θεοτόκη», είχε στείλει το ακόλουθο τηλεγράφημα στην αθηναϊκή εφημερίδα:

Εφημερίδα «Εμπρός»

Αθήνας

Διαψεύσατε είδησιν φύλλου σας 26 Απριλίου αφορώσαν διήγημά μου. Τουναντίον πιστός εις τας αρχάς μου ηρνήθην κατηγορηματικώς παραδώσω εις αυλικούς του Κάιζερ ζητηθέντα έργα μου.

Κ. Θεοτόκης

Του είχαν ζητηθεί, σύμφωνα με τον «Εργάτη», τα γνωστά πια με τους τίτλους «Το βιο της κυράς Κερκύρας» και «Η ζωή του χωριού» έργα του, που είχαν δημοσιευθεί στα αθηναϊκά περιοδικά «Τέχνη» και «Νουμάς» και το πρώτο από αυτά εκδόθηκε πολύ αργότερα, περιλαμβάνοντας και εννιά φτιαγμένες ειδικά γι' αυτό εικονογραφίες, χαραγμένες από τον επίσης σημαντικό Κερκυραίο επαναστάτη σοσιαλιστή και πρωτοπόρο Ελληνα χαράκτη Μάρκο Ζαβιτσιάνο, που πέθανε κι εκείνος το 1923 και η μνήμη του οποίου επίσης θα τιμηθεί εκ νέου εφέτος ιδίως στην Κέρκυρα.

***

..και η δεύτερη σελίδα, αφιερωμένες στον Κ. Θεοτόκη και την άρνησή του να παραχωρήσει στον Κάιζερ δικαίωμα χρήσης διηγημάτων του και του ανεβάσματός τους σε θέατρο στη Γερμανία

Η αθηναϊκή εφημερίδα είχε δημοσιεύσει την άρνηση του Κ. Θ. στο φύλλο της 29ης Απρίλη 1912, υποστηρίζοντας μέσω του ανταποκριτή της ότι «ελήφθησαν τα έργα (...) παρά την θέλησιν του συγγραφέως, όστις λόγω των σοσιαλιστικών του αρχών απεποιήθη να τα δώση», καθώς και ότι κατά τη γερμανική πλευρά αυτό μπορούσε να γίνει ανεξάρτητα από τη θέληση του δημιουργού τους, υποτίθεται επειδή δεν υπήρχε καμία σαφής νομοθετική πρόβλεψη για την εγχώρια πνευματική ιδιοκτησία.

Σύμφωνα με τον «Εργάτη», ο Κάιζερ ήθελε τα έργα του Κ. Θ., προκειμένου τον Γενάρη του 1913 να συνδύαζε εορτές στο Βερολίνο για Ιωβηλαίο του με θεατρικό αφιέρωμα στην ιστορία της Κέρκυρας, σε συνδυασμό με την ομηρική «Οδύσσεια».

Το όλο κείμενο δεν αφήνει αμφιβολίες για τη γνησιότητα και την ακρίβεια των πληροφοριών του, αναφέροντας εισαγωγικά τα ακόλουθα:

Εξωδίκως είχαμε μάθη τα όσα παρακάτω θα διηγηθούμε. Επειδή όμως ενομίσαμε ότι καλόν θα ήτο να εξακριβώσωμε την αλήθεια, απετάθημεν στον κ. Ντίνο Θεοτόκη, από τον οποίο όχι μόνον ακούσαμε επικυρούμενα τα διαδιδόμενα, αλλά και με όλη την ευγένεια η οποία τον διακρίνει εδέχθηκε να μας παραδώση προς δημοσίευσι και τα ακόλουθα πιστοποιητικά της αληθείας.

Ενομίσαμε καθήκο μας να προβώμεν εις την δημοσίευσι των συμβάντων που θα διηγηθούμε, αν και ο αξιότιμος κ. Θεοτόκης κατ' αρχήν αρνήθηκε στην πρόθεσί μας αυτή, φρονών ότι πρέπει να αποφεύγη τις ρεκλάμες, για να τονίσωμε ιδιαιτέρως μία γενναία πράξι, η οποία στη στείρα από χαρακτήρας και πρόστυχη εποχή που ζούμε, θεωρείται και πρέπει να θεωρήται εξαιρετική, και αξία μιμήσεως, ιδίως δε από τους Σοσιαλιστάς, γιατί τότε και μόνον το σοσιαλιστικό ιδεώδες θα ριζοβολήση, όταν όλοι μας μιμηθούμε τον κ. Θεοτόκη.

«Αν και γνωρίζωμε ότι θέλομεν προσκρούσει στην εγνωσμένη μετριοφροσύνη του και στη ρητή του απαγόρευσι, όπως μη γράψωμε ούτε μιά λέξη παραπάνω από την ξηρά αφήγησι των γεγονότων», όπως σημείωνε, η εφημερίδα συνέχιζε τις αναφορές της στο ίδιο θέμα στη δεύτερη σελίδα της, εκφράζοντας τον θαυμασμό της και θέτοντας το θέμα αν υπήρχαν άραγε, εκείνη την περίοδο, άλλοι πνευματικοί άνθρωποι ή σοσιαλιστές που θα έπρατταν στη θέση του κάτι ανάλογο. Ανέφερε χαρακτηριστικά: «Κανένας στη θέσι του βρισκόμενος δεν ήθελε περιφρονήση μιά τέτοια δόξα, μιά τέτοια υπέρλαμπρη τιμή. Θα το σκεφτόντανε κανένας, αν έπρεπε να αποκρούση μία Καϊζερική εύνοια (...), ενός κραταιότατου μονάρχου (...) Επροτίμησε να χάση τιμές και δόξες και παράσημα (...) Πόσοι δεν θα ετσάκιζον την σπονδυλικήν των στήλην (...) προ των εστεμμένων κεφαλών! (...) Πόσοι σήμερα λεγόμενοι φιλελεύθεροι είναι δουλικώτεροι και αυτού των προστυχώτερων των ανθρώπων (...) Μονάχα ο αληθινός σοσιαλιστής είναι άνθρωπος καθ' όλα».

Για να τονίσει στη συνέχεια, ολοκληρώνοντας το σχετικό δημοσίευμά της: «Ελπίζομεν δε ότι όλοι οι εργάται της Κερκύρας, θα νοιώσουν βαθειά τον Θεοτόκη, θα καταλάβουν τι μέγας θησαυρός ευρίσκεται κρυμμένος, τον οποίον με πάσα θυσία υποχρεούνται να τον ανεύρουν, να τον καταχτήσουν, να τον οικειοποιηθούν. Τρέμε αχρεία και διεφθαρμένη πλουτοκρατία απέναντι τοιούτου σπανιωτάτου αδάμαντος, αρκεί μονάχα οι εργάτες να τον αρπάξουνε, γιατί θα τους φωτίση, θα τους διαλύση τα σκότη εις τα οποία αιώνια πλανώνται, θα τους οδηγήση τέλος στον αληθινό δρόμο, τον φέροντα στην απόκτησι του επίγειου παραδείσου. Γεια σου Κέρκυρα που γέννησες τέτοιο διαμάντι».

Ακολουθούσε, κάτω από αυτό το δημοσίευμα, άλλο με τίτλο «Ποια είναι τα αίτια της δυστυχίας του εργάτη», στο οποίο αναφερόταν ότι η βασική αιτία των δεινών του «είναι η πλουτοκρατία, η συγκεντρώσασα στα χέργια της όλον σχεδόν τον πλούτον, αφήσασα δε στον παραγωγό του, τον εργάτη, ένα ελάχιστο μέρος, απλώς και μόνον για να μη πεθάνη, και στερηθή συνεπώς η πλουτοκρατία του μόνου μέσου της ευτυχίας της».

Πρωτοσέλιδο της υποστηριζόμενης πολλαπλώς από τον Κ. Θεοτόκη «Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας»

Δύο χρόνια μετά, το 1914, ο Κ. Θ. κυκλοφόρησε το σαν τους «Σκλάβους» του επίσης αθάνατο έργο του «Η τιμή και το χρήμα». Ηταν καρπός της σύζευξής του με το εργατικό κίνημα του νησιού - εικονίζεται πάνω η πρώτη σελίδα φύλλου της υποστηριζόμενης πολλαπλώς από τον ίδιο «Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας» που σώζεται στην Αναγνωστική Εταιρεία Κέρκυρας - και της δικής του αδιαμφισβήτητης λογοτεχνικής ιδιοφυίας.

Αλέκος ΚΑΣΤΡΙΝΟΣ