Ηλίας Βενέζης

Ο Ηλίας Βενέζης (ή μάλλον ο Ηλίας Μέλλος, μια κι αυτό ήταν στα επίσημα χαρτιά τ’ όνομα του), σύμφωνα με τη μαρτυρία του ίδιου σε αυτοβιογραφικό του σημείωμα, γεννήθηκε στο Αϊβαλί (Κυδωνιές) της Μικράς Ασίας στις 4 Μαρτίου του 1904. Σύμφωνα όμως με τη Ληξιαρχική Πράξη θανάτου του, πέθανε 75 ετών (αντί 69, αν πράγματι είχε γεννηθεί τότε), και σε πιστοποιητικό του Δήμου για τους «μόνους εγγυτέρους αυτού συγγενείς», φέρεται γεννημένος το 1898. Δεν αποκλείεται, εντούτοις, καθώς έγινε άλλωστε και με άλλους, που ήρθαν με τη μικρασιατική καταστροφή χωρίς πιστοποιητικά στην Ελλάδα, ίσως για ν’ αποφύγει τη στρατιωτική θητεία, να είχε δηλώσει σκόπιμα λάθος χρονολογία, αν και ορισμένα περιστατικά της ζωής του (η φοίτηση του, για παράδειγμα, στο Γυμνάσιο Μυτιλήνης από το 1914) πιο πολύ συμφωνούν με το 1898 παρά με το 1904.

Ο πατέρας του Μιχαήλ Δημ. Μέλλος, κτηματίας, καταγόταν απ’ την Κεφαλονιά, ενώ η μητέρα του, κόρη του μεγαλοτσιφλικά Γιαννακού Μπιμπελά, είχε καταγωγή λεσβιακή.

Ωστόσο, ο Κεφαλονίτης παππούς του λεγόταν Δημήτριος Βενέζης, κι εγκαταστάθηκε στο Αϊβαλί τις πρώτες δεκαετίες μετά την Επανάσταση του 1821. Έτσι, το Βενέζης δεν μπορεί να θεωρηθεί ακριβώς ψευδώνυμο. Γιατί το Μέλλος ήταν παρατσούκλι, που τελικά επικράτησε.

Τέταρτο κατά σειρά από τα επτά παιδιά των γονιών του (προηγήθηκαν τρία κορίτσια κι ακολούθησαν δυο κορίτσια κι ένα αγόρι), ο Βενέζης έζησε τα παιδικά του χρόνια στην πατρίδα του, μεγαλώνοντας σ’ ένα περιβάλλον ήρεμο και πατριαρχικό. Μα τόσο μόνο. Το 1914, με την κήρυξη του πρώτου παγκόσμιου πολέμου και τους διωγμούς των Τούρκων, αναγκάστηκε να καταφύγει με τη μητέρα του και τ’ αδέρφια του στη Μυτιλήνη (στο Αϊβαλί έμειναν μόνο ο πατέρας του κι η αδερφή του Αγάπη), όπου έκανε τις γυμνασιακές του σπουδές και ταυτόχρονα δούλευε σε φούρνο, για να ελαφρώνει τη φτώχεια της οικογένειας, εξασφαλίζοντας τουλάχιστον το ψωμί. Το 1919 ξαναβρέθηκαν συγκεντρωμένοι όλοι στο Αϊβαλί, εκτός απ’ την αδερφή του Άρτεμη, που είχε πεθάνει στο μεταξύ από ισπανική γρίπη και δεν ξαναγύρισε. Εκεί, τέλειωσε το Γυμνάσιο και διορίστηκε βοηθητικός καλλιγράφος γραμματικός στη Μητρόπολη των Κυδωνιών.

Όταν το 1922 ξέσπασε η μεγάλη συμφορά, οι δικοί του έφυγαν και πάλι στη Μυτιλήνη. Προσπάθησε να διαφύγει κι ο ίδιος, αλλά την τελευταία στιγμή, ενώ ετοιμαζόταν να μπει στο πλοίο με τον μετέπειτα γαμπρό του Γ. Μολυβιάτη, τους πρόφτασαν οι Τούρκοι και τους έσυραν, μαζί με 3.000 άλλους συμπατριώτες τους, σκλάβους στα εργατικά τάγματα της Ανατολής, απ’ όπου 23 μονάχα κατάφεραν να επιζήσουν και να γλιτώσουν .

Μετά την απελευθέρωση του, ύστερα από 14 μήνες στην αιχμαλωσία, έφτασε το 1923 στη Μυτιλήνη κοντά στους δικούς του. Τότε γνωρίστηκε με τον Μυριβήλη και το λογοτεχνικό κύκλο της Λεσβιακής Άνοιξης (παλαιότερα , είχε γνωριστεί στο Αϊβαλί και με τον Κόντογλου, που υπήρξε ο πρώτος του δάσκαλος στη λογοτεχνία), κι άρχισε να συμμετέχει στην πνευματική ζωή του νησιού και σε λίγο και της Αθήνας.

Το 1926 διορίστηκε υπάλληλος στην Εθνική Τράπεζα, μετατάχθηκε αργότερα στην Τράπεζα της Ελλάδος και το 1932 πήρε μετάθεση κι εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Αθήνα. Μα οι περιπέτειες του δεν είχαν ακόμα τελειώσει. Ήδη, τους τελευταίους μήνες της παραμονής του στη Μυτιλήνη, είχε συλληφθεί για τη συμμετοχή του στην εκεί αγωνιστική ομάδα των «Πρωτοπόρων» και δικάστηκε με το Ιδιώνυμο, κινδυνεύοντας να χάσει τη θέση του στην Τράπεζα. Μολονότι αθωώθηκε τότε, ξαναδικάστηκε το 1936 από τη δικτατορία του Μεταξά, κι αθωώθηκε πάλι.

Τον καιρό της Κατοχής, συλλαμβάνεται στις 27 Οκτωβρίου του 1943 μέσα στην Τράπεζα της Ελλάδος απ’ τους Γερμανούς, με την κατηγορία ότι σε συγκέντρωση όλου του προσωπικού για την 25η Μαρτίου είχε μιλήσει για ελευθερία, απαγγέλλοντας και το γνωστό ποίημα του Μιστράλ στη μετάφραση τον Παλαμά. Απομονώθηκε στο «Μπλοκ C» των φυλακών Αβέρωφ — και σίγουρα θα τον εκτελούσαν, αν ο πνευματικός κόσμος, με επί κεφαλής τον Αρχιεπίσκοπο, δεν πετύχαινε την αποφυλάκιση του.

Από κει και πέρα, αρχίζει η περίοδος της μεγάλης επιτυχίας για τον Βενέζη. Οι επανεκδόσεις των βιβλίων του στα ελληνικά και οι μεταφράσεις τους σε ξένες γλώσσες διαδέχονται η μια την άλλη. Προηγήθηκαν κι ακολούθησαν πολλές τιμητικές διακρίσεις (…) Στο μεταξύ, τον Ιανουάριο του 1957 είχε εκλεγεί Ακαδημαϊκός, κι έφυγε από την Τράπεζα με το βαθμό του υποδιευθυντή, υποβάλλοντας την παραίτηση του. Παράλληλα, ήρθαν μετά τον πόλεμο και τα ταξίδια: στην Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία, Γερμανία, Αυστρία, Ιταλία, στο Ισραήλ, σε χώρες της Αφρικής, καθώς κι οι συμμετοχές σε αποστολές και διεθνή συνέδρια: στο Παρίσι, στη Ρώμη, στη Φλωρεντία, στο Λένινγκραντ κι αλλού.

(…)

Ξαφνικά όμως, την άνοιξη του 1971, τον βρήκε φοβερή αρρώστια. Έφυγε αμέσως για το Λονδίνο κι άρχισε εκεί μια άγρια θεραπεία. Όταν ξαναγύρισε τον επόμενο χρόνο, κλείστηκε στο σπίτι του και ρίχτηκε στο γράψιμο. Στους φίλους είπανε ότι οι γιατροί απαγόρευαν τις επισκέψεις, αλλά η αλήθεια είναι πως δεν ήταν πια να τον δει άνθρωπος. Παραμορφωμένος απ’ τις εγχειρήσεις και με χαμένη τη φωνή, πέθανε στις 3 Αυγούστου του 1973 στην Αθήνα, από καρκίνο του λάρυγγα και του προσώπου, όπως αναγράφεται ως αιτία στη Ληξιαρχική Πράξη Θανάτου, αφού υπέμεινε με αφάνταστη καρτερία και αξιοπρέπεια τα δεινά του.

«Έγώ πού είχα τραβήξει πολλά στην πρώτη νιότη μου», λέει ο ίδιος σε γράμμα του από το Λονδίνο στον Πέτρο Χάρη, με ημερομηνία 26 Οκτωβρίου 1971, «είχα συνηθίσει στην Ιδέα ότι οι δυσκολίες είναι ο κανόνας της ζωής καιη ευτυχία η εξαίρεση. Αργότερα, σαν ήρθαν τα καλά χρόνια, το ξέχασα. Το πληροφορούμαι πάλι. Δόξα τω θεώ, ξαναβρήκα τη δύναμη της αυτοκυριαρχίας πού είχα όταν κινδύνευα με τους Τούρκους και του ς Γερμανούς. Και αυτό σώζει».

Η κηδεία, σύμφωνα με την επιθυμία του, έγινε στον Μόλιβο (Μήθυμνα) της Μυτιλήνης, στην εκκλησία της Αγίας Κυριακής, και η ταφή του στο παλιό, μικρό νεκροταφείο του Μολίβου. Απάνω στην πλάκα του τάφου, όπως το είχε ζητήσει ο ίδιος, δεν υπάρχει παρά μόνο μια λέξη: ΓΑΛΗΝΗ.

Ο Βενέζης ασχολήθηκε με όλα τα είδη του αφηγηματικού πεζού λόγου, έγραψε άρθρα κι επιφυλλίδες και στα νεανικά του χρόνια και ποιήματα, χωρίς επιτυχία και χωρίς άλλη συνέχεια (…)

Τα μυθιστορήματα, τα διηγήματα, τα ταξιδιωτικά και τα χρονικά του —τα περισσότερα τουλάχιστον— κυκλοφόρησαν σε χιλιάδες αντίτυπα και σε πολλές εκδόσεις (…)

Πηγή: Η μεσοπολεμική λογοτεχνία, εκδόσεις Σόκολη
Παρουσίαση — Ανθολόγηση: ΚΩΣΤΑ ΣΤΕΡΠΟΠΟΥΛΟΥ

Εργογραφία

(πρώτες αυτοτελείς εκδόσεις)

Ι.Πεζογραφία

• Ο Μανόλης Λέκας · κι άλλα διηγήματα · Γραμμένα από τον Ηλία Βενέζη. Αθήνα, 1928.
• Το νούμερο 31328 · (Σκλάβοι στα εργατικά τάγματα της Ανατολής) · Ρομάντσο. Μυτιλήνη, 1931 (β΄έκδοση αναθεωρημένη, Αθήνα, Οι φίλοι του βιβλίου, 1945 και γ΄ έκδοση τελειωτική, Αθήνα, Βιβλιοπωλείο της Εστίας, 1952).
• Γαλήνη· Μυθιστόρημα. Αθήνα, Πυρσός, 1939 (γ΄ έκδοση αναθεωρημένη, Αθήνα, Άλφα, 1943).
• Αιγαίο · Διηγήματα · Με σχέδια του Γιώργου Βακαλό. Αθήνα, Πυρσός, 1941.
• Αιολική γη · Μυθιστόρημα. Αθήνα, Άλφα, 1944.
• Ακήφ. Αθήνα, Γλάρος, [1944].
• Άνεμοι · Διηγήματα. Αθήνα, Άλφα, 1944.
• Ώρα πολέμου · Διηγήματα. Αθήνα, Άλφα, 1946.
• Οι νικημένοι · Διηγήματα. Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, [1954].
• Ωκεανός · Μυθιστόρημα. Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, [1956].
• Αρχιπέλαγος. Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, [1969].
• Εφταλού. Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, [1972].
• Στις ελληνικές θάλασσες · Μυθιστορία του Ιονίου και του Αιγαίου. Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, [1973].
• Στρατής Μυριβήλης – Μ.Καραγάτσης – Άγγελος Τερζάκης – Ηλίας Βενέζης, Το μυθιστόρημα των τεσσάρων. Αθήνα, Εστία, 1979.

ΙΙ.Θέατρο

• Μπλοκκ C · Δράμα σε τρεις πράξεις και τέσσερις εικόνες. Αθήνα, Οι φίλοι του Βιβλίου, 1946.

IΙΙ Οδοιπορικά — Χρονικά

• Φθινόπωρο στην Ιταλία · Οδοιπορικό. Αθήνα, Άλφα, 1950.
• Έξοδος· Χρονικό της κατοχής. Αθήνα, Άλφα, 1950.
• Αμερικανική γη · Χρονικό ενός ταξιδιού απ’ τις ακτές του Ατλαντικού ως τον Ειρηνικό και τον κόλπο του Μεξικού. Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, [1954].
• Αργοναύτες · Χρονικά των Ελλήνων και ταξίδια. Αθήνα, 1961.
• Περιηγήσεις. Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, [1973].
• Μικρασία χαίρε · [Διήγησις συμβάντων]. Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, [1974].

ΙV. Μονογραφίες

• Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός · Οι χρόνοι της δουλέιας · Ιστορία. Αθήνα, Άλφα, 1952.
• Χρονικόν της Τραπέζης της Ελλάδος. 1955.
• Εμμανουήλ Τσουδερός· Ο πρωθυπουργός της μάχης της Κρήτης και η εποχή του. Αθήνα, 1966.
• Η πολιτεία της νύχτας. 1943.

 Ηρακλής Κακαβάνης