Κώστας Σωτηρίου

 Ο Κ. Σωτηρίου,  ο μεγάλος παιδαγωγός και αγωνιστής γεννήθηκε στο Μαρκόπουλο Αττικής το 1889 σε περιβάλλον συντηρητικό. Σπούδασε αρχικά στη φιλοσοφική σχολή της Αθήνας και στο διδασκαλείο Μέσης Παιδείας (1912–13) και ύστερα μετεκπαιδεύτηκε στη Ζυρίχη, Λωζάνη και Γενεύη. Οι σπουδές του βασίστηκαν στην αστική ψυχολογία της εποχής του και εργάστηκε  σε «σχολείο εργασίας», ενός εκπαιδευτικού συστήματος του οποίου υπήρξε οπαδός.

Επιστρέφοντας στην Ελλάδα αναλαμβάνει το 1923–1926 τη Διεύθυνση δημοτικής εκπαίδευσης του Υπ. Παιδείας.

Το μεγάλωμα του κι οι σπουδές σε ένα μάλλον αντιδραστικό περιβάλλον τον έκαναν να δημιουργήσει ιδέες που κάθε άλλο συμπλέανε με ανατρεπτική ιδεολογία. Η μαθητεία του κοντά στο Γληνό, όμως, έπαιξε καταλυτικό ρόλο στη στροφή προς μια άλλη πορεία, πορεία  απελευθέρωσης του Κ. Σωτηρίου από το παρελθόν .

Από υποστηρικτής της υπερκαθαρεύουσας και τσιράκι  του Μιστριώτη, όπως χαρακτήριζε τον εαυτό του, γίνεται δημοτικιστής. Υποστηρίζεται από τον Γληνό, όταν μιλάει στη δημοτική σε μαθήματα που παρακολουθούσε στο διδασκαλείο μέσης εκπαίδευσης, ενώ πολλοί συνάδελφοι του τον κατηγόρησαν για την επιλογή του αυτή. Τότε οι υποστηρικτές της δημοτικής θεωρούνταν κομμουνιστές και χιλιάδες εκπαιδευτικοί απολύθηκαν και διώχθηκαν για τη στάση τους αυτή.

Όπως αναφέρει ο ίδιος σε άρθρο –αφιέρωμα για το δάσκαλό του Δ. Γληνό στην Επιθεώρηση Τέχνης το 1964 «εκεί στον Εκπαιδευτικό Όμιλο, στις συγκεντρώσεις και στις συζητήσεις, άρχισε να λυτρώνεται και να ξαστερώνει το σκοτεινιασμένο μυαλό μου. Εκεί αναβαπτίστηκα. Ο Γληνός γίνεται καθοδηγητής μου. Κι εγώ θαυμαστής του».

Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να εκτιμήσουμε καταρχήν το γεγονός ότι ο επιστήμονας και δάσκαλος Κ. Σωτηρίου δεν αποδέχτηκε να υπηρετεί την αστική τάξη αλλά τάχθηκε  με το Γληνό και άλλους δασκάλους πλάι στο λαό και στον αγώνα του για κοινωνική προκοπή και Παιδεία για όλα τα παιδιά.

Ο Κ. Σωτηρίου υπηρέτησε την Παιδεία σε όλη την πορεία του, γιατί αγάπησε τη γνώση και την αλήθεια μα προπάντων αγάπησε το λαό. Όπως ξεκαθαρίζει ο ίδιος  στο «Γλώσσα και Παιδεία» ( την Επιθεώρηση Τέχνης, 1963) Παιδεία με την πλατιά έννοια είναι  ο φωτισμός, η ολόπλευρη μόρφωση του λαού με την επιστήμη , με την τεχνική, με την τέχνη. Παιδεία με τη στενή έννοια είναι η εκπαίδευση, η μόρφωση που δίνει το σχολείο από το νηπιαγωγείο ως το Πανεπιστήμιο, στη νέα γενιά. 

Στη συνέχεια τη δεκαετία του ’20 άρχισαν  στον Εκπαιδευτικό Όμιλο, του οποίου ήταν μέλη ο δάσκαλος Δ. Γληνός κι ο μαθητής του Κ. Σωτηρίου, οι διαφωνίες με το Δελμούζο και συντηρητικούς αστούς παιδαγωγούς. Ο Γληνός είχε αρχίσει την πορεία του από το Μιστριώτη στο Λένιν και είχε αρχίσει να ξεκαθαρίζει με ποιου το μέρος θα πρέπει να πάει η προοδευτική διανόηση. Κι οι δυο, καθώς και άλλοι σύντροφοί τους, διάλεξαν να παλέψουν με το λαό για την παιδεία που χρειαζόταν.

Ο Γληνός και ο Σωτηρίου, ανήκαν τότε στο διευθυντικό επιτελείο της «Αναγέννησης» και μάλλον μόνο η Γ. Καζαντζάκη από τον ΕΟ ήταν ευθυγραμμισμένη με την κομμουνιστική άποψη. Όμως, η μεγάλη Οχτωβριανή επανάσταση και η ζοφερή κατάσταση του λαού, κυρίως τα χρόνια μετά την μικρασιατική καταστροφή, επέδρασαν σαν καταλύτης σε αυτούς τους εκπαιδευτικούς του ΕΟ.  Το νερό είχε μπει στο αυλάκι και δε γύριζε πίσω.

Ο Γληνός, ο  Σωτηρίου και άλλοι σύντροφοί τους διαλέγουν το δρόμο της ρήξης με τη συντηρητική αστική πλευρά  και της διάσπασης  του Εκπαιδευτικού Ομίλου το 1927.

Εκείνο όμως σίγουρα που έχει μεγάλη αξία στην αγωνιστκή πορεία του παιδαγωγού Σωτηρίου , εκτιμώντας τη συμβολή του και τη στάση του στην επίλυση των εκπαιδευτικών προβλημάτων προς όφελος του λαού και της νεολαίας  και την προσφορά του στη μόρφωση του λαού στα δύσκολα  χρόνια της Κατοχής,  είναι η κοινωνική του δράση και η συμπόρευση του με το κίνημα των δασκάλων και παδαγωγών της γενιάς του για την εκπλήρωση των παραπάνω στόχων.

Στο  μεγάλο απελευθερωτικό  αγώνα και στην αντίσταση του λαού μας στην περίοδο της γερμανικής κατοχής αυτοί οι πρωτοπόροι δάσκαλοι μπήκαν με τον υπόλοιπο λαό στη φωτιά και πρόσφεραν ταυτόχρονα απλόχερα κάθε βοήθεια για τη μόρφωση και διαπαιδαγώγησή του λαού και κυρίως των νέων.

Οι δάσκαλοι μετά τα ξερονήσια και τις φυλακίσεις βρέθηκαν στην πρώτη γραμμή και στην πάλη  από το 1940 κι ύστερα . Το 1941 ο Δ. Γληνός , ο Κ. Σωτηρίου μαζί με άλλους κομμουνιστές και αντιφασίστες διανοούμενους και εκπαιδευτικούς ( όπως το Ν. Πλουμπίδη, Έλλη Αλεξίου, Ρόζα και Γιάννη Ιμβριώτη, Νίκο Καραντηνό κ. αλ)  συγκροτούν νέες οργανώσεις που είχαν διαλυθεί από  τη μεταξική δικτατορία.

Η δύσκολη κατάσταση επηρέαζε και τους εκπαιδευτικούς η συντρηπτική πλειοψηφία των οποίων προέρχονταν από φτωχά λαϊκά στρώματα. Εντάχθηκαν στις γραμμές του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ. Το Μάρτιο του 1943 εκλέχτηκε μέλος του ΚΣ της ΕΠΟΝ. Η προσφορά του στην ΕΠΟΝ και στη μόρφωση της νεολαίας ήταν τεράστια. Ανέλαβε, όπως αφηγείται ο ίδιος, μαζί με τη Ρόζα και άλλους διανοούμενους εκπαιδευτικούς τη σύνταξη του περιοδικού «Νέα Γενιά».

Μετά το θάνατο του Γληνού στην Α’ πανελλαδική συνδιάσκεψη της ΕΠΟΝ ( 27–29 Φλεβάρη του ’44) θα παρευρεθεί και θα παρουσιάσει μακροσκελή εισήγηση για την παιδεία και την ιστορία της εκπαίδευσης από τον Όθωνα ως το 1944. Θα του αναθέσει στη συνέχει το ΕΑΜ (Θ. Χατζής) να φύγει για την Ελεύθερη Ελλάδα και να επεξεργαστεί πρόγραμμα λαϊκής παιδείας μαζί με τη Ρ. Ιμβριώτη.

Τον Μάρτη του 44 πηγαίνει  στη Βίνιανη που ήταν η έδρα της ΠΕΕΑ. Ο  Π. Κόκκαλης, υπεύθυνος για την Παιδεία, τον εμπιστεύθηκε και του είπε « Κωστάκη, τυπικά θα είμαι εγώ γραμματέας Παιδείας αλλά ουσιαστικά θα είσαι εσύ». Την περίοδο αυτή διετέλεσε ο Σωτηρίου μέλος του Εθνικού Συμβουλίου. Παρουσίασε στην Εθνοσυνέλευση στο χωριό Κορυσχάδες της Ευρυτανίας το Μάρτη του 1944, την οποία ο ίδιος τη χαρακτηρίζει ως ιστορική, το Πρόγραμμα  λαϊκής – δημοκρατικής παιδείας που θα εφαρμοζόταν, όταν θα έφευγε ο καταχτητής και ο λαός θα έπαιρνε την εξουσία.

Η ΠΕΕΑ και το Εθνικό Συμβούλιο αποδέχονται τη θεσμοθέτηση εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης. Βασικά σημεία της α) η αναγνώριση της δημοτικής ως επίσημης γλώσσας του κράτους και η διδασκαλία της β) η αναγνώριση το δικαίωμα της νέας γενιάς για πολύπλευρη μόρφωση, σωματική και πνευματική ανάπτυξη γ)αναγνώριση της τεχνικής μόρφωσης ως αναπόσπαστου μέρους της γενικής δ) αντικατάσταση της ατομικής παιδείας με την κοινωνική και ε)  διαπαιδαγώγηση των νέων με τα γνήσια ιδανικά που θα εξασφαλίζουν μια γνήσια παιδεία προς όφελος του λαού .

Καθώς η μόρφωση θεωρείται πολύ σημαντική για τη διαπαιδαγώγηση του νέου ελεύθερου ανθρώπου δίνεται βαρύτητα και για να καλυφτούν οι ανάγκες σε εκπαιδευτικό  προσωπικό και  ιδρύονται για αυτό  τα λεγόμενα Φροντιστήρια. Στο Φροντιστήριο Καρπενησίου βρίσκουμε τον Κ. Σωτηρίου συνδιευθντή του Μ. Παπαμαύρου.

Μετά την απελευθέρωση διατέλεσε αντιπρόεδρος της επιστημονικής εταιρείας  «Επιστήμη- Ανοικοδόμηση» , αντιπρόεδρος του ΕΟ  (1945–47) παρά την τρομοκρατία και της διώξεις που υπέστη. Η Κυβέρνηση τον απέλυσε από την παιδαγωγική Ακαδημία του Πειραιά και αναγκάζεται για βιοποριστικούς λόγους να δουλέψει σε εκδοτικούς οίκους. Το Νοέμβρη του 1946 μαζί με άλλους προοδευτικού εκπαιδευτικούς ιδρύει την «Εταιρεία καταπολέμησης του αλφαβητισμού»  και γίνεται αντιπρόεδρος της.  Κατόπιν εκλέχτηκε βουλευτής της ΕΔΑ ( 1959–61).

Έγραψε πολλά έργα «Τα ψηλά βουνά Απάντηση στην Επιτροπή» ( 1923), «Γλώσσα και Παιδεία» ( 1945) και «Η Παιδεία μας σήμερα» ( 1946), πλήθος άρθρων και μελετών σε περιοδικά, όπως στην Αναγέννηση, Αγωγή, Ανταίος, Παιδαγωγική . Μετέφρασε έργα ξένων παιδαγωγών.

Συμπερασματικά ο Κ. Σωτηρίου  αποτελεί παράδειγμα για κάθε δάσκαλο και επιστήμονα σήμερα. Για τον κάθε δάσκαλο που μπορεί και πρέπει να κάνει τα άλματα στη ζωή του, για να σταθεί δίπλα στην εργατική τάξη και το λαό .

Όπως λέει ο ίδιος ανακεφαλαιώνοντας την πορεία του και τη στάση που κράτησε στη ζωή του  « το πρώτο άλμα το έκανα όταν έγινα δημοτικιστής, το δεύτερο μετά την απόλυση από το διδασκαλείο κι έφτασα ως τον σοσιαλισμό, το τρίτο άλμα έγινε μέσα στην ηρωική αντίσταση του λαού. Δεν έγινα κομμουνιστής από θεωρητική μελέτη. Η σκληρή πραγματικότητα μου έθετε τα προβλήματα. Όλοι, που έκαναν το τρίτο άλμα, προχωρήσαμε προς το τέρμα, γιατί νιιώσαμε πως δεν φτάνει η φιλελεύθερη δημοκρατική παιδεία, κι ούτε την εφαρμόζει η αστική τάξη. Αυτή θα την εφαρόσει ο λαός όταν παρει την εξουσία.» 

Βιβλιογραφικές πηγές

Χ. Αλεξίου Η προσφορά των κορυφαίων παιδαγωγών  Δ. Γληνού, Κ. Σωτηρίου , Μ. Παπαμαύρου και Ρόζας Ιμβριώτης στο έργο της ΕΠΟΝ, περιοδικό Θέματα Παιδείας τ. 43–44 , σ. 97–107
ΟΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ , Θέματα παιδείας τ. 28, σελ. 73 κ. εξ.
Ο Κ. Σωτηρίου αφηγείται, Επικαιρότητα, Αθήνα:1987
Χ. Σακελλαρίου, Η Παιδεία στην αντίσταση, Φιλιππότης, Αθήνα: 1984
Κ. Καλατζή, Στον αστερισμό του Δ. Γληνού, Κώστα Σωτηρίου, Ρόζα Ιμβριώτη, Μ. Παπαμαύρου » , Δίπτυχο, Αθήνα: 1985

 Ελένη Κακναβάτου

 

Καρπενήσι (τότε) : συγκέντρωση για την Εκπαίδευση. Στο βήμα ο Κώστας Σωτηρίου

Ποίημα του Βασίλη Ρώτα

ΚΩΣΤΑΣ ΣΩΤΗΡΙΟΥ

Θρήνησαν την ορφάνια τους οι μαθητές,
ώριμη γνώση, νιότη φλογερή, παιδιά
ζωηρό μελίσσι: του ύμνησαν με γοερό
τραγούδι και σεμνόν χορό την ταπεινή
μεγαλωσύνη, εδόνησαν της εκκλησιάς
τους θόλους οι αηδονόλαλες μικρές φωνές.

Δάσκαλε χαμογελαστέ, πολύφεγγο λυχνάρι,
μισεύεις για την άρνηση, κινάς για τη λησμόνια:
πνοή, που χάιδεψες αφτιά σαν των δεντρών τα φύλλα,
κελάιδα, λόγε, γιόμισε τα φυλλοκάρδια γνώση,
τραγούδα για τη νιότη μας, μάθε τη να χορεύει
ν’ ανθίζει σαν Απριλομάης, σαν ήλιος και φεγγάρι…

Ο λόγος του δεν έπαψε ν’ ακούγεται, αν
ο δάσκαλός μας έπαψε να λέει: η γη
χωνεύει το ανθοστόλιστό του λείψανο,
τα μάτια τα κλειστά, το στόμα το βουβό,
μα η δόξα  του ολοζώντανη ντυμένη φως
ορθή στην έδρα λέει και μας χαμογελάει.

Παιδιά, η αλήθεια είν’ ομορφιά κι η λευτεριά’ ναι ειρήνη.
Μη σας πλανεύουν τύρανοι, μη σας μαβλάν μεσίτες
σα καταγώγια ηδονής, σε μέγαρα εξουσίας·
μακριά από πύλες αψηλές με σκιάχτρα στολισμένες.
Παιδιά, σας εμπιστεύομαι στο χρέος και στον αγώνα,
στη δύναμη της συντροφιάς, στη χάρη της αγάπης.

 Λαϊκή Παιδεία στα βουνά της ανταρτομάνας Ευρυτανίας

 Μιχάλης Παπαμαύρος