Μάρκος Αυγέρης

"Γιατρός" του λαού και των Γραμμάτων

Ηταν 8 του Ιούνη, που το παράνομο τότε ΚΚΕ, η γενιά της Εθνικής Αντίστασης, η προοδευτική διανόηση, η ελληνική και ξένη λογοτεχνία έχασαν έναν αφοσιωμένο "θεράποντά" τους. Τον Μάρκο Αυγέρη.

Τον σπουδαίο πνευματικό "καθοδηγητή", του οποίου, έστω και ένα ελάχιστο ανάλογο εκλείπει στις μέρες μας...
Και είναι αυτός ένας επιπλέον λόγος, με την ευκαιρία της μεθαυριανής επετείου του θανάτου του, να μνημονεύσουμε την τριαντάχρονη απουσία του Μ. Αυγέρη, εκτός από τον κύριο που είναι: να παρακινηθούν, έστω και λίγο από το σημείωμά μας, οι νεολαίοι να διαβάσουν το έργο του, το λογοτεχνικό και οπωσδήποτε το θεωρητικό - κριτικό περί λογοτεχνίας, γιατί μ' αυτό θα μάθουν να ξεχωρίζουν την αληθινή λογοτεχνία από τα, πλεονάζοντα σήμερα,... απονέρια της.Διαβάζοντας το έργο του θα αφουγκραστούν το, τόσο επίκαιρο σήμερα, μήνυμά του:

"Σ' αυτό τον τόπο, που η φωνή
πνίγεται μέσα στο λαρύγγι,
τη λέξη θέλω, ζητάω τη λέξη σάλπιγγα
που ρίχνει τα τείχη της Ιεριχώς
και ξυπνάει τους κεκοιμημένους (... ) "
"Μέσα στις ύπουλες ενέδρες των καιρών
έτοιμος πάντα νάσαι
γι' αντίσταση κι άγριον αγώνα.
Κι αν τόχει η μοίρα σου να πέσεις
βάστα ακόμα,
μην πεις ποτέ, ψυχή μου παραδώσου " (... ).

"Νέστορα" των Ελληνικών Γραμμάτων τον είπαν τον Μάρκο Αυγέρη. Το μυθικό όνομα δόθηκε στον Αυγέρη, γιατί εκείνος υπήρξε σύμβολο και ορόσημο των Γραμμάτων και της ελληνικής προοδευτικής σκέψης στον αιώνα μας. Ηταν, εξάλλου, αρχαιομαθής, γλωσσομαθής, εξαίρετος ποιητής, αλλά και πρωτοπόρος - και ιδιοφυής - (όπως χαρακτηρίστηκε) θεωρητικός και κριτικός της ελληνικής και ξένης λογοτεχνίας, ο "μαθητεύσας" με το πνεύμα του "θεμελιωτή" της θεωρίας και της κριτικής της λογοτεχνίας Μπελίνσκι.

Γαλάτεια Καζαντζάκη, Μάρκος Αυγέρης και Ελλη Αλεξίου, 1941

"Ζει" λάμποντας

Ο Αυγέρης, γιος φαρμακοποιού στην Καρίτσα της Ηπείρου, γεννήθηκε στις 14/2/1884. Γεώργιος Παπαδόπουλος το όνομά του στα επίσημα χαρτιά, αλλά ως Μάρκος Αυγέρης θα "ζει" στα Ελληνικά Γράμματα, στην αγωνιστική ιστορία του λαού μας και στα τιμητικά "κατάστιχα" του κόμματός του, του ΚΚΕ. Και θα "ζει" όπως ποιητικά "προφήτευσε":

"Μέσα στους αγνώστους αδελφούς που έρχονται
θα ζήσω λάμποντας κι όλο λάμποντας,
μέσα στις γενιές θα πορεύομαι
και θα υψώνω ολοένα το ανάστημά μου".

Ο Αυγέρης μετά τις γυμνασιακές σπουδές του στη φημισμένη Ζωσιμαία Σχολή,έρχεται το 1901 στην Αθήνα και εισάγεται στην Ιατρική Σχολή του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου. Αμέσως μετά την αποφοίτησή του, το 1907, εργάζεται στην Πολυκλινική και παράλληλα σε ιδιωτική κλινική. Στη διάρκεια των πολέμων (1912 - 1922) υπηρέτησε ως έφεδρος γιατρός.

Ο "γιατρός", όπως τον αποκαλούσαν μέχρι τέλους οι σύντροφοι και φίλοι του, από νέος "θεράπευε" και τα Γράμματα. Φοιτητής ακόμα δημοσιεύει στο "Νουμά" ποιήματά του, μεταξύ των οποίων και το περίφημο "Η βάβω η Τασιά".Ενα ποίημα όλο τρυφερότητα, χάρη και ρυθμό, που "αναβίωσε" θαυμαστά το δημοτικό τραγούδι. Ομως, η πρώιμα ριζοσπαστική και αργότερα μεγαλειώδης, πολύπλευρη, στρατευμένη για την πρόοδο του λαού, πνευματική δημιουργία του"προοιωνίζεται", το 1904, το δίπρακτο δράμα του "Μπροστά στους ανθρώπους",το οποίο ανεβάζει η "Νέα Σκηνή" του επίσης πρωτοπόρου, ριζοσπάστη σκηνοθέτη και συγγραφέα Κωνσταντίνου Χρηστομάνου.Το δράμα αυτό, που δυστυχώς χάθηκε, υμνήθηκε, μεταξύ άλλων, από τον "πατριάρχη" του θεάτρου, τον Γρηγόριο Ξενόπουλο.

Στην πρώτη δεκαετία του αιώνα μας ο Αυγέρης δημοσιεύει ποιήματα και άλλα κείμενά του στα περιοδικά "Ακρίτας" και "Παναθήναια".Στα 1907 αρχίζει η συνεργασία του με το περίφημο περιοδικό "Ηγησώς","ψυχή" του οποίου υπήρξε όλος ο τότε "ανθός" των Γραμμάτων: Γρυπάρης, Βάρναλης, Καρβούνης, Λαπαθιώτης, Κουμαριανός, Γιώργος και Φώτος Πολίτης, Φιλύρας κ.ά. Ο Μ. Αυγέρης, σ' όλη τη ζωή του, συνεργάστηκε με πλήθος σπουδαίων λογοτεχνικών περιοδικών, μεταξύ των οποίων τα "Νεοελληνικά Γράμματα",τα ΕΑΜικά "Ελεύθερα Γράμματα",η "Επιθεώρηση Τέχνης" κ.ά., αλλά και με εφημερίδες, μεταξύ των οποίων ο παράνομος κατοχικός "Ριζοσπάστης",ο νόμιμος μετά την απελευθέρωση "Ρίζος της Δευτέρας" και αργότερα η "Αυγή".

Στο Βουκουρέστι: Ελλη Αλεξίου, Φούλα Χατζηδάκη, Θέμος Κορνάρος, Γαλάτεια Καζαντζάκη, Μάρκος Αυγέρης

Ο θεωρητικός της λογοτεχνίας

Από τα 1910 αρχίζει να ερευνά, να μελετά και να θέτει συστηματικά κοινωνικά κριτήρια για το ρόλο της λογοτεχνίας, αλλά και της κριτικής της, γράφοντας διαχρονικής αξίας θεωρητικά έργα γύρω από την ξένη και την ελληνική λογοτεχνία. Ταυτόχρονα, μεταφράζει Αριστοφάνη, Σοφοκλή, Ευριπίδη, Γκαίτε, Ιψεν, Λάτσκο, Ουγκώ, Μαίτερλιγκ. Συναναστρεφόμενος, από την πρώτη δεκαετία του αιώνα μας, τους πρωτοπόρους σοσιαλιστές διανοούμενους στο φιλολογικό καφενεδάκι της "Δεξαμενής", όπου γνωρίζεται και με την Γαλάτεια Καζαντζάκη (με την οποία παντρεύτηκε μετά το διαζύγιό της με τον Νίκο Καζαντζάκη,με κουμπάρα την αδελφή της Γαλάτειας, την Ελλη Αλεξίου) συνεπαίρνεται ολοκληρωτικά με την Οκτωβριανή Επανάσταση.

Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή υπηρετεί στο υπουργείο Παιδείας ως επόπτης των εκδόσεων των σχολικών βιβλίων και ο μέγιστος "δάσκαλος" του λαού μας Δημήτρης Γληνός τού αναθέτει την επιμέλεια των πρώτων διδακτικών βιβλίων της δημοτικής γλώσσας.
Αυτή τη δεκαετία μεγεθύνεται παράλληλα και το ιατρικό του κύρος, με σπουδές Υγιεινής της Εργασίας στο Παρίσι, εξ ου και διορίζεται Επιθεωρητής Υγιεινής της Εργασίας στο υπουργείο Εργασίας (1926-1947). Με μελέτες στη Γερμανία για το θεσμό της Κοινωνικής Ασφάλισης, εξ ου και η εισηγητική συμμετοχή του στις προπαρασκευαστικές εργασίες του υπουργείο Εργασίας για τη θεσμοθέτηση της Κοινωνικής Ασφάλισης. Με το εκτενές βιβλίο του "Η Κοινωνική Ασφάλισις και η Δημόσια Υγεία",το οποίο επίσης συνέβαλε τα μέγιστα στη θεμελίωση του θεσμού στην Ελλάδα. Με την πολυετή ιδιότητα του μονίμου συνέδρου του Τμήματος Εργασίας της "Κοινωνίας των Εθνών".

Και μόνο η παράθεση των τίτλων του τεράστιου - και σε όγκο - ποιητικού, θεωρητικού - αισθητικού, πεζογραφικού έργου του θα απαιτούσε αρκετές σελίδες. Πολλές σελίδες θα απαιτούσαν και η ιδρυτική συμβολή του στην Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών,η αγωνιστική και πολύτροπη πνευματική δράση του, η ζωή του μέσα στη συγγραφική οικογένεια των Αλεξίου και με τη γυναίκα του,Γαλάτεια Καζαντζάκη, (την πρωτοκόρη του Στυλιανού Αλεξίου) που πέθανε το 1962, βυθίζοντας σε μέγα πένθος τον Αυγέρη. Ευτυχώς δίπλα του, μέχρι τη στερνή του ώρα, στάθηκε στοργική σε όλα του τα βάσανα, η Ελλη Αλεξίου.

Διδαχή το ήθος του

Ο Μάρκος Αυγέρης "ζυμωμένος" θεωρητικά από πολύ νωρίς με τις μαρξιστικές ιδέες, "γιγάντωσε" τη μαρξιστική του συνείδηση με τη στρατολόγησή του - από τον Κώστα Καραγιώργη - πρώτα στο ΕΑΜ, του οποίου διατέλεσε Γενικός Γραμματέας μετά την "έξοδο" του Νίκου Καρβούνη στο Βουνό, και μετά στο ΚΚΕ. Στο ΚΚΕ εντάχθηκε το 1944 (σύμφωνα με μαρτυρία της Ελλης Αλεξίου), στο οποίο παρέμεινε πιστός μέχρι το θάνατό του.

Υποδειγματικά σεμνός αυτός ο μέγας διανοούμενος, μας διδάσκει με τις παρακάτω αυτοβιογραφικές - και αυτοκριτικές - του μνήμες:
"Κάτω από την τεράστια εντύπωση της μεγάλης Ρωσικής Επανάστασης από τη μια μεριά κι ύστερα κάτω από τις συνέπειες της μικρασιατικής καταστροφής πολλοί διανοούμενοι - κι εγώ μαζί τους - ένιωσαν βαθιά πως οι εθνικοί σοβινισμοί και το καταχτητικό πνεύμα με τους πολέμους ήταν ολέθρια για τον πολιτισμό, για τις ανθρώπινες αξίες και ιδιαίτερα για τους μικρούς λαούς, όπως η Ελλάδα, που μπορούσαν να γίνουν βορά των ισχυρών και να εξαφανιστούν σαν ελεύθεροι λαοί. Και μόνο αν στερέωνε ο σοσιαλισμός, που ήταν κατά των πολέμων και του κατακτητικού ιμπεριαλισμού, θα μπορούσαν όλοι να ζήσουν ήσυχα και δημιουργικά. Με το εργατικό ελληνικό κίνημα και το σοσιαλισμό άλλαξε και στον τόπο μας η κοινωνική και πολιτική ατμόσφαιρα. Θεωρητικά είχα από τότε προσχωρήσει στο μαρξισμό και μ' αχόρταγη περιέργεια έπεσα στη μελέτη της μαρξιστικής φιλοσοφίας. Ομως, δεν πήγα πέρα από τον Παπαναστάση. Αργοπόρησα πολύ να βγάλω από πάνω μου τις ιδεαλιστικές επιδράσεις. Μόνο με τη δικτατορία του Μεταξά ένιωσα πως έπρεπε να μπω ξανά στη σχολή του λαού και να λάβω μέρος στους αγώνες του (... ) Δεν υπήρχε πια περιθώριο για καμιά άλλη κοινωνική τοποθέτηση".

"Μπήκα στις αγωνιζόμενες τάξεις του λαού. Ετσι συντόνισα το βήμα μου με το βήμα της ιστορίας. Μέσα στις τάξεις του λαού γνώρισα την ψυχική του έξαρση και την ηθική του μέθη. Σ' αυτόν τον αγώνα πήρα περισσότερα απ' όσα έδωσα.Η ζωή μου σαν πνευματικού ανθρώπου δικαιώθηκε και απόκτησε νόημα. Βέβαια, εγώ δεν είχα στο ενεργητικό μου κανένα πνευματικό κεφάλαιο, όμως, θα μπορούσα να καυχηθώ, όπως ο Αισχύλος, πως πολέμησα στο Μαραθώνα κι είναι αυτό η μόνη μεγάλη μου αρετή. Ετσι, θα μπορούσε και για μένα να γραφτεί στον τάφο μου "Πήρε μέρος στην Εθνική Αντίσταση" και αυτό θα 'ταν αρκετό για την ευθανασία ενός ανθρώπου".

Τη σεμνή, γεμάτη κομμουνιστικό και πατριωτικό ήθος, επιθυμία του εκπλήρωσε η Ελλη Αλεξίου, γράφοντας στο μνήμα του, τη λιτή επιγραφή "Πήρε μέρος στην Εθνική Αντίσταση".

Βιογραφικά στοιχεία

Ο Μάρκος Αυγέρης (1884-1973) ήταν κριτικός της νεοελληνικής λογοτεχνίας, ποιητής, συγγραφέας, δοκιμιογράφος και μεταφραστής. 

Το πραγματικό του όνομα ήταν Γεώργιος Ν. Παπαδόπουλος. Γεννήθηκε στην Καρίτσα της Ηπείρου και μεγάλωσε στα Γιάννενα. Σπούδασε Ιατρική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και υπηρέτησε στο Υπουργείο Εργασίας ως διευθυντής Υγιεινής. 

Πρωτοεμφανίστηκε στα ελληνικά γράμματα το 1904, σε ηλικία είκοσι χρόνων, με το ποίημα «Η βάβω η Τασιά» (στο περιοδικό Ο Νουμάς) και με το θεατρικό Μπροστά στους ανθρώπους, που ανέβηκε στη Νέα Σκηνή του Κωνσταντίνου Χρηστομάνου, αποσπώντας ενθουσιώδεις κριτικές.

Από την περίοδο της δικτατορίας του Μεταξά και μέχρι το τέλος της ζωής του υπήρξε σταθερά αφοσιωμένος στο μαρξισμό και τον ιστορικό υλισμό. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής συμμετείχε στην Αντίσταση.

Το συγγραφικό του έργο αποτελείται από κριτικές, πεζά, ποιήματα, δοκίμια και μεταφράσεις. 

Συνεργάστηκε με εφημερίδες (Αυγή, Ριζοσπάστης κ.ά) και λογοτεχνικά περιοδικά (Ο Νουμάς, Ηγησώ, Ελεύθερα Γράμματα, Επιθεώρηση Τέχνης κ.ά.) της εποχής του. 

Παντρεύτηκε τη Γαλάτεια Καζαντζάκη και μετά το θάνατό της έζησε με την αδελφή της, τη συγγραφέα Έλλη Αλεξίου. 

Θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους εκφραστές της αριστερής διανόησης στο χώρο της λογοτεχνίας.