Η δολοφονία του Ρήγα Φεραίου

Στις 11/24 Ιουνίου του 1798, αργά το βράδυ, οκτώ Ελληνες που κρατούνταν φυλακισμένοι στο κάστρο Neboisa του Βελιγραδίου βρήκαν μαρτυρικό θάνατο στα κελιά τους διά της μεθόδου του στραγγαλισμού. Ηταν ο Ρήγας Βελεστινλής (Φεραίος), από το θεσσαλικό χωριό Βελεστίνο¹, ετών 40, ο Ευστράτιος Αργέντης, έμπορος από τη Χίο, ετών 31, ο Δημήτριος Νικολίδης, γιατρός από τα Ιωάννινα, ετών 32, ο Αντώνιος Κορωνιός έμπορος και λόγιος από τη Χίο, ετών 27, ο Ιωάννης Καρατζάς, λόγιος από τη Λευκωσία της Κύπρου ετών 31, ο Θεοχάρης Γεωργίου Τουρούτζιας, έμπορος από τη Σιάτιστα, ετών 22, ο Ιωάννης Εμμανουήλ, φοιτητής ιατρικής, απ' την Καστοριά, ετών 24 και ο αδελφός του Παναγιώτης Εμμανουήλ, υπάλληλος του Αργέντη, ετών 22². Τα πτώματα των νεκρών ρίχτηκαν στον Σάβα, παραπόταμο του Δούναβη, που τώρα χωρίζει το παλιό από το νέο Βελιγράδι.

Λίγες ημέρες αργότερα, στις 17/30 Ιουνίου 1798, ο Αυστριακός συνταγματάρχης Schertz, με μια σύντομη αναφορά του από το Σέμλινο, προς το υπουργείο Στρατιωτικών στη Βιέννη, έδωσε όλα τα στοιχεία του στυγερού εγκλήματος: «Ο Καϊμακάμης³ - έγραφε ο Schertz⁴ - έλαβε την παρελθούσαν εβδομάδα εκ Κωνσταντινουπόλεως φιρμάνιον, καθ' ο εν μεγίστη μυστικότητι την τρίτην μετά την άφιξιν του φιρμανίου ημέραν διέταξε νύκτωρ τον στραγγαλισμόν πάντων των οκτώ καθειργμένων Ελλήνων, μετά δε την τέλεσιν της πράξεως ενήργησε να διαδοθή, ότι είχον αποδράσει άπαντες εκ της φυλακής, και δη έστειλεν άνδρας προς δήθεν καταδίωξιν αυτών κατά τας λεωφόρους».

Η είδηση του θανάτου του Ρήγα και των συντρόφων του συγκλόνισε λαούς και προσωπικότητες απ' άκρου εις άκρον της βαλκανικής χερσονήσου, ιδιαίτερα δε όσους προσέβλεπαν στις επαναστατικές ιδέες της εποχής και στους ανθρώπους που τις υπηρετούσαν. Για να γίνει όμως αυτό περισσότερο κατανοητό, χρειάζεται να σταθούμε πιο αναλυτικά στον άνθρωπο εκείνο που έμελλε να γίνει σύμβολο στην ιστορία όλων των βαλκανικών λαών, δηλαδή στον Ρήγα τον Βελεστινλή, τον μετέπειτα και αποκαλούμενο Φεραίο, αν και ο ίδιος ουδέποτε χρησιμοποίησε αυτό το όνομα.

Ποιος ήταν ο Ρήγας

Ο Ρήγας Βελεστινλής γεννήθηκε στο θεσσαλικό χωριό Βελεστίνο στα 1757. Το οικογενειακό του όνομα ήταν Κυριτζής ή Κυριαζής⁵. Για τα πρώτα τριάντα, περίπου, χρόνια της ζωής του δεν έχουμε ακριβείς πληροφορίες. Γνωρίζουμε ελάχιστα για τον ίδιο και την οικογένειά του κι αυτά κυρίως από θρύλους και παραδόσεις που εξ αντικειμένου εμπεριέχουν, τουλάχιστον, το στοιχείο της υπερβολής. Εν πάση περιπτώσει, η παράδοση εμφανίζει την οικογένεια του Ρήγα ως μία από τις πιο ευκατάστατες στο Βελεστίνο με πολλά κτήματα, τρία μεγάλα χάνια, βυρσοδεψείο, βαφείο και εργοστάσιο κατασκευής υφασμάτων και ταπήτων, στο οποίο εργάζονταν περισσότεροι από 40 εργάτες⁶.

Η οικονομική ευχέρεια της οικογένειάς του έδωσε τη δυνατότητα στον Ρήγα να πάρει καλή μόρφωση. Ετσι, σύμφωνα με ορισμένες πηγές, σπούδασε στη Σχολή της Ζαγοράς και σύμφωνα με άλλες στη Σχολή των Αμπελακίων, ενώ όταν αποφοίτησε, δούλεψε για λίγο ως δάσκαλος στο χωριό Κισσός του Πηλίου⁷.

Στη Θεσσαλία ο Ρήγας δεν έμεινε πολύ. Ο θρύλος τον θέλει να φεύγει κυνηγημένος από τον τόπο του, γιατί αναγκάστηκε να σκοτώσει κάποιον Τούρκο μην μπορώντας να αντέξει το καθεστώς της εθνικής σκλαβιάς. Το πιο πιθανό όμως είναι να μη συνέβη κανένα τέτοιο περιστατικό κι ο Ρήγας να εγκατέλειψε τον τόπο του, όπως συνήθιζαν να κάνουν πολλοί νέοι της εποχής του, προπαντός Πηλιορείτες. Οπως και να 'χει, ο Ρήγας πέρασε πρώτα από το Αγιο Ορος και στη συνέχεια πήγε στην Κωνσταντινούπολη, όπου καταπιάστηκε με το εμπόριο⁸. «Ηταν προετοιμασμένος για το εμπόριο - παρατηρεί ο Κορδάτος⁹ - γιατί ο πατέρας του ήταν από τους πρώτους εμποροβιοτέχνες του Βελεστίνου και κοντά στον πατέρα του έμαθε κι αυτός τα μυστικά του εμπορίου».

Στην Κωνσταντινούπολη ο Ρήγας συνδέθηκε με μία από τις σπουδαιότερες οικογένειες Φαναριωτών, την οικογένεια των Υψηλάντηδων. Για την ακρίβεια προσελήφθη ως γραμματικός του Αλέξανδρου Υψηλάντη, παππού των Υψηλάντηδων του '21, που χρημάτισε ηγεμόνας της Βλαχίας στο διάστημα 1774-1781. «Είχε τότε εν Κωνσταντινουπόλει - γράφει ο Ι. Φιλήμων¹⁰ - ο Αλέξανδρος Υψηλάντης γραμματέα ίδιον τον Ρήγα Φεραίον, ον εξεπέδευσε νέον εν την οικία αυτού μεθ' όλης της πατρικής προνοίας».

Το 1786 συναντάμε τον Ρήγα στο Βουκουρέστι να δουλεύει αρχικά ως γραμματικός του τοπικού άρχοντα Γρ. Μπραγκοβάνου και στη συνέχεια ως γραμματικός στο παλάτι του ηγεμόνα της Βλαχίας Ν. Μαυρογέννη. Εκείνη την εποχή μια σειρά τοπικοί Τούρκοι φεουδάρχες όπως ο Αλή Πασάς των Ιωαννίνων, ο Μωχάμετ Αλυ της Αιγύπτου, ο Πασβανόγλου του Βιδανίου κ. ά. αντιμάχονται την κεντρική οθωμανική εξουσία, ευνοούν τις επαναστατικές κινήσεις και ορισμένοι από αυτούς επηρεάζονται από τις ιδέες της ανερχόμενης αστικής τάξης. Ταυτόχρονα η οθωμανική αυτοκρατορία κλονίζεται από τον δεύτερο Ρωσοτουρκικό Πόλεμο που ξεσπά το 1787. Στη διάρκεια αυτού του πολέμου ο Ρήγας γνωρίζεται με τον Πασβανόγλου.

Οταν το Βουκουρέστι καταλαμβάνεται από τα αυστρορωσικά στρατεύματα, ο Ρήγας εγκαταλείπει τον Μαυρογέννη, μπαίνει στην υπηρεσία του βαρόνου του Λάνγκενφελντ και τον Ιούνιο του 1790 φεύγει μαζί του για τη Βιέννη, όπου θα μείνει ως τον Ιανουάριο του 1791. Στο μικρό αυτό διάστημα που μένει στην αυστριακή πρωτεύουσα καταφέρνει να τυπώσει τα δύο πρώτα του βιβλία, το «Σχολείον των Ντελικάτων Εραστών» και το «Φυσικής Απάνθισμα» και αναγγέλλει την έκδοση της μετάφρασης στα ελληνικά του έργου του Μοντεσκιέ «Το πνεύμα των νόμων». Πρέπει να ληφθεί υπόψην ότι το διάστημα αυτό η Ευρώπη συγκλονίζεται από τη Μεγάλη Γαλλική Επανάσταση, οι ιδέες της οποίας εξαπλώνονται ραγδαία και κατακτούν το μυαλό και την καρδιά όλων των σκλαβωμένων λαών της Ευρώπης και φυσικά το μυαλό και την καρδιά όλων των καταπιεζόμενων τάξεων στις φεουδαρχικές κοινωνίες. Από τις ιδέες αυτές ασφαλώς δεν είναι δυνατόν να μείνει ανεπηρέαστος ο Ρήγας.

Από τον Ιανουάριο του 1791 ως και το 1796 ο Ρήγας θα μείνει στο Βουκουρέστι. Στο διάστημα αυτό, σύμφωνα με ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες, φαίνεται ότι δούλεψε ως γραμματικός του ηγεμόνα Μ. Σούτσου κι ως διερμηνέας στο Γαλλικό Προξενείο¹¹. Εν πάση περιπτώσει ξαναεπιστρέφει στη Βιέννη τον Αύγουστο του 1796, όντας πια ώριμος επαναστάτης. Ετσι, μέχρι το Δεκέμβρη του 1797 εκδίδει τα επαναστατικά έργα του με τα οποία άφησε ανεξίτηλο το σημάδι του στην ιστορία (Χαρτογραφικό έργο, «Θούριος», «Επαναστατικό Μανιφέστο» κλπ.) και ετοιμάζει την κάθοδό του στην Ελλάδα για να αναπτύξει επαναστατική δράση. Οραμά του είναι η κοινή επαναστατική απελευθερωτική δράση όλων των βαλκανικών λαών και η συγκρότηση της Βαλκανικής Ομοσπονδίας. Προς αυτή την κατεύθυνση αφιερώνει όλο του το είναι.

Μπορούσε όμως αυτό το όραμα να προωθηθεί, χωρίς την ύπαρξη ανάλογης επαναστατικής οργάνωσης;

Η Εταιρεία του Ρήγα

Ο Χρ. Περραιβός, που υπήρξε σύντροφος του Ρήγα στα γραπτά του, είναι κατηγορηματικός ότι ο Ρήγας είχε συστήσει επαναστατική οργάνωση - εταιρεία σύμφωνα με την ορολογία της εποχής. «Οσο διά την πρώτην εταιρείαν του αοιδίμου Ρήγα του Φεραίου - γράφει¹² - χρεωστώ να είπω τινά εν περιλήψει, διότι τα ηξεύρω ακριβέστερα από κάθε άλλον, διότι εχρημάτισα μέλος εκείνης και συγκοινωνός των κινδύνων της». Την ύπαρξη εταιρείας ο Περραιβός την επιβεβαιώνει και στη «Σύντομη βιογραφία του Ρήγα»¹³. Αλλά και η αυστριακή αστυνομία βεβαιώνει ότι υπήρχε επαναστατική εταιρεία στην οποία συμμετείχαν ο Ρήγας και οι σύντροφοι του¹⁴.

Αντίθετα ο Κ. Αμαντος ήταν από τους πρώτους που αμφισβήτησαν την ύπαρξη μυστικής επαναστατικής οργάνωσης του Ρήγα, μη θεωρώντας επαρκή αποδεικτικά στοιχεία ούτε τα όσα αναφέρονταν στα αυστριακά αστυνομικά έγγραφα, ούτε φυσικά τη μαρτυρία του Χρ. Περραιβού. «Το σχέδιο του Ρήγα - γράφει¹⁵ - δεν προαπαιτεί την ύπαρξιν μυστικής ωργανωμένης εταιρείας. Ο Ρήγας επεδίωκε κατά πρώτον την παρασκευήν ενθουσιωδών αποστόλων της επαναστάσεως διά των βιβλίων του και διά των Θουρίων ασμάτων... Το σχέδιον του Ρήγα το γνωρίζουν οι φίλοι του, είναι ολοφάνερον, δεν έχει τίποτα το μυστηριώδες και μυστικόν, το οποίον θα απησχόλει ιδιαιτέραν μυστικήν εταιρείαν». Υστερα από τέτοιους ισχυρισμούς, δικαιολογημένα ο Κορδάτος καταφεύγει στην ειρωνεία γράφοντας¹⁶: «Να λοιπόν μια καινούργια θεωρία του πώς πρέπει να γίνονται οι επαναστάσεις. Αμα φτιάσεις μερικά τραγούδια και αποκτήσεις και μερικούς φίλους, δε χρειάζεται τίποτ' άλλο. Τραγουδώντας έρχεται η επανάσταση!».

Είναι βέβαιο ότι οι ιστορικές μαρτυρίες που έχουν σωθεί και αφορούν το θέμα δε μας δίνουν ολοκληρωμένες πληροφορίες για το πώς ακριβώς ήταν η εταιρεία του Ρήγα ως προς την οργάνωσή της, τα σχέδιά της, τα μέλη και την εξάπλωσή της. Ωστόσο, το γεγονός αυτό δεν μπορεί να μας οδηγήσει να αρνηθούμε την ύπαρξη της εταιρείας αυτής. «Ολα όσα μας παραδίδονται - γράφει ο Βρανούσης¹⁷ - έστω και κάπως αόριστα, συνηγορούν σ' αυτό και μας βεβαιώνουν ότι ο Ρήγας έλαβε ενεργό μέρος κι έπαιξε κάποιο σημαντικό ρόλο στην "εταιριστική κίνηση" της εποχής του».

Η τελευταία σκηνή

Το κάστρο Neboisa του Βελιγραδίου, όπου βρήκαν μαρτυρικό θάνατο στα κελιά τους διά της μεθόδου του στραγγαλισμού, ο Ρήγας Φεραίος και οι σύντροφοί του

Ο Ρήγας συνελήφθη στην Τεργέστη στις 6/19 Δεκεμβρίου του 1797. Είχε αποφασίσει να κατέβει στην Ελλάδα μέσω Τεργέστης, αλλά θα περνούσε πρώτα από τη Βενετία. Σύμφωνα με τον Κορδάτο, στη Βενετία υπήρχαν πολλοί μυημένοι στην επαναστατική του εταιρεία και μέσω αυτών θα κανονιζόταν το ταξίδι στην Ελλάδα, «ανάλογα με τις πληροφορίες που είχαν συγκεντρωθεί από την Ηπειρο, τη Μάνη, τη Θεσσαλία, τη Ρούμελη και το Μοριά»¹⁸. Ο Περραιβός λέει ότι ο Ρήγας θα πήγαινε στη Βενετία «Προς συνέντευξιν του Ναπολέοντος»¹⁹. Φαίνεται πως στόχος του Ρήγα ήταν να συνδέσει το επαναστατικό κίνημα στην Ελλάδα με τη Γαλλία, προσδοκώντας σε ηθική και υλική βοήθεια.

Εν πάση περιπτώσει πριν φύγει από τη Βιέννη ο Ρήγας, έστειλε στην Τεργέστη, στο φίλο και έμπιστο σύντροφό του Αντώνη Κορωνιό, τρία κιβώτια με επαναστατικό υλικό. Επειδή όμως ο Κορωνιός έλειπε στη Δαλματία για εμπορικές δουλιές, τα κιβώτια παρέλαβε ο συνεταίρος του από την Κοζάνη Δημήτριος Οικονόμου, ο οποίος, αφού τα άνοιξε και είδε τι περιείχαν, κατέδωσε τα καθέκαστα στην αυστριακή αστυνομία. Ετσι μόλις ο Ρήγας έφτασε στην Τεργέστη συνελήφθη αμέσως. Συλλήψεις επαναστατών ή υπόπτων για επαναστατική δράση έγιναν επίσης σε Βιέννη, Πέστη, Σεμλίνο. Συνελήφθησαν οι επτά που βρήκαν μαζί με τον Ρήγα μαρτυρικό θάνατο, αλλά και οι Γεώργιος Πούλιος, Φιλ. Πέτροβιτς, Γ. Θεοχάρης, Κ. Τούλιος και Κ. Δουκάς. Ο Ρήγας και οι επτά παραδόθηκαν, τον Απρίλη του 1798, στις τουρκικές αρχές - γιατί ήταν Τούρκοι υπήκοοι - και μεταφέρθηκαν στο Βελιγράδι. Οι υπόλοιποι που ήταν Αυστριακοί υπήκοοι εκτοπίστηκαν. Η συνέχεια είναι γνωστή.

Εκείνο το διάστημα που οι αυστριακές αρχές προχωρούσαν στην απέλαση των οκτώ, ο Αδαμάντιος Κοραής, μαντεύοντας το τραγικό τους τέλος, έγραφε²⁰: «Παρίστανται ίσως ταύτην ώραν δέσμιοι έμπροσθεν του τυράννου οι γενναίοι ούτοι της ελευθερίας μάρτυρες. Ισως, ταύτην την ώραν, κατεβαίνει εις τας ιεράς κεφαλάς των η μάχαιρα του δημίου, εκχέεται το γενναίον ελληνικόν αίμα από τας φλέβας των, και ίπταται η μακαρία ψυχήν των, διά να υπάγη να συγκατοικήση με όλων των υπέρ ελευθερίας αποθανόντων τας αοιδίμους ψυχάς. Αλλά του αθώου αίματος η έκχυσις αύτη αντί του να καταπλήξη τους Γραικούς θέλει μάλλον τους παροξύνει εις εκδίκησιν». Αντίθετα το Οικουμενικό Πατριαρχείο, τον Δεκέμβρη του 1798, τότε δηλαδή που συλλαμβανόταν ο Ρήγας, με εγκύκλιο του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε`, που εκ των υστέρων τον βάπτισαν και Εθνομάρτυρα, καλούσε τους δεσποτάδες να κατάσχουν το επαναστατικό μανιφέστο του Ρήγα (την επαναστατική του διακήρυξη, το Πολίτευμά του κ.λ.π.) διότι «πλήρες υπάρχει σαθρότητος εκ των δολερών αυτού εννοιών, τοις δόγμασι της ορθοδόξου ημών πίστεως εναντιούμενον»²¹.

Δυο κείμενα - δύο κόσμοι. Η κοινωνική πρόοδος και η κοινωνική αντίδραση της εποχής σ' όλο τους το μεγαλείο.-

1. Στην περιοχή είχε ακμάσει στην αρχαιότητα η θεσσαλική πόλη Φεραί.

2. Λ. Ι. Βρανούση: «Ρήγας», Βασική Βιβλιοθήκη τόμος 10ος, σελ. 104.

3. Καϊμακάμης: Προϊστάμενος διοικητικής υπηρεσίας στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Εδώ γίνεται λόγος για τον Καϊμακάμη του Βελιγραδίου.

4. Αιμίλιου Λέγρανδ: «Ανέκδοτα έγγραφα περί Ρήγα Βελεστινλή και των συν αυτώι Μαρτυρησάντων» (Μετάφραση: Σπ. Λάμπρου), Εκδοση της Επιστημονικής Εταιρείας Μελέτης «Φερών - Βελεστίνου - Ρήγα», Αθήνα 1996 (πρώτη έκδοση 1891), σελ. 165-167.

5. Μ. Σκιαδαρέση: «Ρήγας Φεραίος», εκδόσεις Μεταίχμιο, σελ. 12.

6. Λ. Ι. Βρανούση, στο ίδιο, σελ. 8.

7. Χρ. Περραιβού: «Σύντομος βιογραφία του Αοιδίμου Ρήγα Φεραίου του Θετταλού», Εκδόσεις Νότη Καραβία (πρώτη έκδοση, Αθήνα 1860), σελ. 6-7.

8. Ανωνύμου του Ελληνος: «Ελληνική Νομαρχία Ητοι Λόγος Περί Ελευθερίας», επιμέλεια Γ. Βαλέτα, εκδόσεις Αποσπερίτης, σελ. 83.

9. Γιάννη Κορδάτου: «Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας», εκδόσεις 20ός Αιώνας, τόμος IX, σελ. 324.

10. Ι. Φιλήμων: «Δοκίμιον Ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως», εκδόσεις Εταιρεία Ελληνικών Εκδόσεων (πρώτη έκδοση 1859), τόμος Β`, σελ. 10-11.

11. Τ. Βουρνά: «Ρήγας Βελεστινλής», εκδόσεις Μπούζας, σελ. 37.

12. Χρ. Περραιβού: «Απομνημονεύματα πολεμικά», εκδόσεις Κοσμαδάκη, στη σειρά «Απομνημονεύματα αγωνιστών του '21», σελ. 16.

13. Χρ. Περραιβού: «Σύντομος βιογραφία του Αοιδίμου Ρήγα Φεραίου του Θετταλού», Εκδόσεις Νότη Καραβία (πρώτη έκδοση, Αθήνα 1860), σελ. 27.

14. Αιμίλιου Λέγρανδ, στο ίδιο, σελ. 73- 75 κ. α.

15. Κ. Αμαντου: «Ανέκδοτα έγγραφα περί Ρήγα Βελεστινλή», Εκδοση της Επιστημονικής Εταιρείας Μελέτης «Φερών - Βελεστίνου - Ρήγα», Αθήνα 1997 (πρώτη έκδοση 1930), σελ. ιβ`- ιγ`.

16. Γιάννη Κορδάτου, στο ίδιο, σελ. 348.

17. Λ. Ι. Βρανούση, στο ίδιο, σελ. 69.

18. Γ. Κορδάτου, στο ίδιο, σελ. 353-354.

19. Χρ. Περραιβού: «Απομνημονεύματα πολεμικά», εκδόσεις Κοσμαδάκη, στη σειρά «Απομνημονεύματα αγωνιστών του '21», σελ. 17.

20. Αδαμάντιος Κοραής: «Αδελφική Διδασκαλία», στο «Απαντα τα πρωτότυπα έργα», επιμέλεια Γ. Βαλέτας, εκδόσεις Δωρικός, τόμος Α1, σελ. 40.

21. Τ. Βουρνά: «Ρήγας Βελεστινλής», εκδόσεις Μπούζας, σελ. 75- 76 κ.α.

"Ρ"