Μπέρναρντ Σω

Ο Σώου είνοι ένας μεγάλος ρεαλιστής κι ένας από τους μεγάλους θεατρικούς συγγραφείς των τελευταίων χρόνων. Η κοινωνική κριτική του έχει τους ίδιους στόχους, με το Μπαλζάκ κι η αισθητική του συνεχίζει το ρεαλισμό του 19ου αιώνα.

Πρέπει να ξεκαθαρίσουμε πως αυτές εδώ οι κρίσεις μας, δεν έχουν την αξίωση της πρωτοτυπίας· ξέρουμε πολύ καλά πως εέπαναλαβαίνουμε παρατηρήσεις και  συμπεράσματα που έχουν ειπωθεί κι από άλλους. Ο,τι θέλουμε να τονίσουμε εδώ περισσότερο είναι το κοινωνικό περιεχόμενο κι η κοινωνική σπουδαιότητα των έργων που εξετάζουμε. Αυτός είναι ο κυριότερος σκοπός κάθε κριτικής μας. Άλλα νομίζουμε πως  αυτό πρέπει να είναι το έργο της κριτικής γενικά. Η τέχνη σαν κοινωνικό φαινόμενο και κοινωνικό παράγωγο είναι ο κοινωνικός καθρέφτης της κάθε εποχής, είναι μια εικόνα της θετική ή αρνητική. Οταν η κριτική δεν εξετάζει την τέχνη από την κοινωνιολογική της πλευρά κι από την κοινωνική της τοποθέτηση, κάθε κρίση της γι’ αυτή θάναι αφαιρεμένη και ξεκάρφωτη• δεν μπορεί να εξηγήσει τίποτα από τα γενεσιουργά της αίτια κι από τα ιδιαίτερα κάθε Φορά χαρακτηριστικά της, ούτε αισθητικά, ούτε ψυχολογικά, ούτε ιδεολογικά, αφού όλα είναι κοινωνικές διαμορφώσεις.

Το έργο του Σώου, όταν εξετάζεται για το κοινωνικό του περιεχόμενο και την κοινωνική του σπουδαιότητα, δεν τον αναδείχνει μόνο σαν ένα συγγραφέα από τους μεγάλους για την εποχή μας, αλλά και σαν το μεγαλύτερο μοραλίστα κι ουμανιστή απ’ όλους τους σύγχρονους του. Ο Σώου δεν είναι καρπός της δικής μας εποχής• είναι μια επιβίωση από το αστικό προοδευτικό πνεύμα του περασμένου αιώνα. Είναι από τους πνευματικούς ήρωες που αγωνίστηκαν για ένα ανώτερο ανθρώπινο και κοινωνικό ιδανικό, και παρόμοιους δε βγάζει σήμερα ο αστικός κόσμος• το σημερινό κλίμα δεν τους ευνοεί. Αλλοτε ο αστισμός είχε και τις καλές ήμερες του, είχε και τις αναλαμπές του, ευτυχούσε, ένοιωθε ασφάλεια και μπορούσε ν’ ανεχτεί και μια δυσάρεστη κριτική σαν του Σώου•  άλλα τώρα δεν αισθάνεται καθόλου καλά, είναι γεμάτος ανησυχία για το αύριο που παρουσιάζεται αβέβαιο και σκοτεινό μπροστά του· ο ουρανός κατσούφιασε πολύ, ο καιρός άλλαξε και τον πραγματικό ρεαλισμό στην τέχνη και την κοινωνική κριτική σαν του Σώου δεν τα σηκώνει πια. Οι περισσότεροι από τους σημερινούς τεχνίτες δεν έχουν λέξεις για να καταδικάσουν την πραγματικότητα σα θέμα τέχνης κι ο ρεαλισμός είναι κάτι ανυπόφορο για την αισθητική τους. Στις εικαστικές τέχνες οι τάσεις αυτές είναι πιο φανερές· ο φορμαλισμός χωρίς άλλο ανθρώπινο περιεχόμενο κι η αφαιρεμένη τέχνη, ο κόσμος σαν ένα δράμα χρωμάτων και σχημάτων, η απουσία του άνθρωπου ή η αντικατάστασή του από απρόσωπα ανδρείκελα, ο σουρεαλισμός κι άλλες εκφυλισμένες μορφές τέχνης, μια λογοτεχνία Φυγής από την πραγματικότητα, είναι οι αισθητικές τάσεις που επικρατούν τώρα και πολύν καιρό στη δυτική τέχνη· κι ο ρεαλισμός, όπου παρουσιάζεται σήμερα, είναι ρηχός, συλλαβαίνει γραφικές επιφάνειες, ατομικά περιστατικά χωρίς βαθύτερη κοινωνική συσχέτιση, είναι ένας ρεαλισμός ξέθωρος που οι ρίζες του δεν πάνε βαθιά• η θέληση κι η τόλμη της αλήθειας γίνεται όλο και πιο σπάνια. Ό αστικός ουμανισμός, και στη ζωή και στην τέχνη, ανήκει πια στους παλιούς θρύλους.

Η τέχνη του Σώου σφίγγει την πραγματικότητα από τόσο κοντά, ώστε μέσα από το έργο του ξεπροβάλλει όχι μόνο η σημερινή Αγγλία αλλά ολόκληρη η Ιστορική φυσιογνωμία της. Είναι γνωστό, πως  η χριστιανική Αγγλία άρχισε την Ιστορία της σα ληστοπειρατής. Από το 12ο έως το 17ο αιώνα, 500 χρόνια απάνω κάτω, οι  Άγγλοι κουρσάροι ήταν ο τρόμος των θαλασσών. Στην αρχή οι Αγγλονορμανδοί περιόριζαν τη δράση τους στη θάλασσα της Μάγχης και γύρω στην Αγγλία. Αργότερα οιϊ κουρσάρικες επιδρομές τους ξανοίχτηκαν· το 15ο αιώνα κι υστέρα ρήμαζαν τα πλεούμενα και τους γιαλούς της Ισπανίας και της Πορτογαλίας, που ήταν τότες από τις πλουσιότερες χώρες της Ευρώπης. Κι από το 16ο αιώνα, οι  Άγγλοι σάρωναν τους ωκεανούς με τους Ντρέικ, Ράλη, και πλήθος άλλους, η πειρατεία έγινε για την Αγγλία η μεγαλύτερη εθνική επιχείρηση. Τα άγρια αυτά κοπάδια των «θαλασσόλυκων», όπως τους έλεγαν κολακευτικά, σε συνεργασία με διάφορες εμπορικές εταιρείες, ίδια αρπαχτικές σαν αυτά, με την απαίσια Αφρικανική Εταιρεία των σωματεμπόρων, τη Χριστιανική Εταιρεία, τις Προνομιούχες Εταιρείες κτλ. έβαλαν τα θεμέλια στον πλούτο, και στο μεγαλείο της αγγλικής αυτοκρατορίας. Όσο ήταν ακόμα βάρβαροι, οι Άγγλοι έδειχναν την αρπαχτικότητά τους με ωμή ειλικρίνεια, όταν όμως πολιτίστηκαν ο χαρακτήρας τους αυτός έμεινε, αλλά δε φανερωνόταν πια με την πρώτη άξεστη απλοϊκότητα· Η δράση τους έγινε πιο έξυπνη, πιο επιδέξια, πιο υπολογιστική. Η ψυχρή μάσκα της υποκρισίας σκέπασε το σκληρό πρόσωπο της πρωτόγονης Αγγλίας. Αυτή η εξωτερική υποκρισία, ή εσωτερική σκληρότητα κι η εγωκεντρική φιλοσοφία της Αγγλίας είναι για το θέατρο του Σώου το βασικό θέμα. Η υποκρισία είναι ο βασικός εθνικός χαρακτήρας των αγγλοσαξωνικών λαών, κι αυτό το χαρακτηριστικό σατίρισε πιο πολύ στο θέατρό του ο Σώου. Τα εθνικά συμφέροντα τους oι  Αγγλοι τα χαρακτήριζαν πάντα σαν -πανανθρώπινα συμφέροντα και ποτέ τα ατομικά τους συμφέροντα δεν παραλείπουν να τα σκεπάσουν με κάποιες συμβατικές γενικές αρχές. Στην ιστορία της η Αγγλία συχνά χρησιμοποίησε, τη Βίβλο σαν άρμα μάχης πολύ αποτελεσματικό·  και  στην ιδιωτική τους ζωή οι  Αγγλοι όποιο χαρακτήρα κι αν έχουν οι πράξεις τους, πρέπει να τις καλύπτουν με κάποιο πρόσχημα, ώστε και στη συνείδηση τους και στον εξωτερικό κόσμο να παρουσιάζονται καθώς πρέπει. Αυτή τη συμβατική ηθική των Αγγλων σατιρίζει ο Σώου στα έργα του. Οι Αγγλοι είναι ο κόσμος που έχει μπροστά του, το θέατρό του στηρίζεται στην πείρα του από την αγγλική ζωή, τα’ αγγλικά ήθη σαρκάζει και την αγγλική κοινωνία σατιρίζει. Αλλά ξεκινώντας από την Αγγλία σαν από ένα μερικά παράδειγμα η κριτική του Σώου εφαρμόζεται σ’ όλο τον αστικό κόσμο. Κι όλες οι καπιταλιστικές δυνάμεις παρουσιάζουν σήμερα τους Ιστορικούς χαρακτήρες της Αγγλίας, γιατί ξεκινούν από τις ίδιες αρχές και τις ίδιες μέθοδες για να εξυπηρετήσουν τα εθνικά και τα ατομικά τους συμφέροντα. Υποκρίνονται πάντα, πως υπερασπίζουν τα γενικά ανθρώπινο συμφέροντα, τον πολιτισμό, το δίκαιο, την ελευθερία κτλ., επικαλούνται τα συμφέροντα των ίδιων των δυναστευομένων όταν πρόκειται με κάποιον τρόπο να τους γδύσουν ή να τους εξοντώσουν. Πίσω απ’ αυτή την υποκριτική μάσκα κρύβει ό καπιταλιστικός Μινώταυρος τα τυπικά του χαρακτηριστικά, που είναι τα ίδια σε κάθε τόπο και καιρό. Αυτή η καθολική ηθική και ιστορική βάση του αστικού κόσμου δίνει στο θέατρο του, Σώου την άξια του.

Το θέατρο του Σώου ξεσκεπάζει τις ψεύτικες αξίες αυτού του κόσμου, σατιρίζει τις συμβατικές πίστεις και τις ιδέες του, φανερώνει τιί κρύβεται κάτω από τις επιφάνειες και χαρακτηρίζει τις καταστάσεις με τα πραγματικά τους ονόματα. Με τη μέθοδο της παραδοξολογίας βάζει μπροστά στις νωθρές ή τις «υποκριτικές συνειδήσεις προκλητικά ερωτήματα, όπως π.χ. σε

τι διαφέρει η σωματεμπορία που γίνεται μέσα στους οίκους ανοχής, όπου εκμεταλλεύονται τη γυναικεία σάρκα, από τή σωματεμπορία που γίνεται μέσα στις φάμπρικες, που εκμεταλλεύονται την υγεία και το μόχθο των εργατών, ή από τη σωματεμπορία της νεαρής κυρίας, που με το γάμο ή με τον έρωτα εκμεταλλεύεται έναν πλούσιο κύριο («Το χρήμα δεν έχει μυρουδιά», «Το επάγγελμα της κυρίας Ουόρεν» κ.ά.).

Οι συγκρούσεις μέσα στο θέατρο του Σώου είναι ηθικές συγκρούσεις που ξεσκεπάζουν τη βασική ανηθικότητα και τον απάνθρωπο χαρακτήρα του καπιταλισμού. Αφθονούν μέσα σ’ αυτό τα κοινωνικά προβλήματα κι οι κοινωνικές ιδέες· η κοινωνική κριτική του είναι πλατειά, εφαρμόζεται σε καταστάσεις και σε πρόσωπα αντιπροσωπευτικά, τυπικά, που είναι σύνθετες εικόνες μιας καθολικότερης πραγματικότητας. Μέσα στο έργο του δίνει το πρόσωπο της εποχής του με τις παραμορφώσεις του.

Ενα από τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά της κριτικής του Σώου είναι, πως πάει πάντα πιο πέρα από τα πρόσωπα και τις πράξεις τους κι αναζητάει τις πρώτες αίτιες. Τις ατομικές, καταστάσεις τις βλέπει σα συνέπεια από άλλες γενικότερες καταστάσεις. Αναλύοντας τα ατομικά περιστατικά δεν περιορίζεται στον ατομικό τους χαρακτήρα, αλλά τονίζει το γενικότερο, το συλλογικό χαρακτήρα τους. Το φταίξιμο δεν το καταλογίζει ολόκληρο στα πρόσωπα, άλλα πιο πολύ στον κοινωνικό μηχανισμό, που διαμορφώνει τα πρόσωπα και τις καταστάσεις. Δείχνει κατανόηση και συγνώμη για τις ανθρώπινες πράξεις και τους φταίχτες τους βλέπει μ’ ελαττωμένη ευθύνη, σα φυσικά γεννήματα μιας κακής κοινωνικής συγκρότησης.

Από αισθητική και τεχνική άποψη το θέατρο του Σώου έχει τις ιδιοτυπίες του, έχει δικό του χαρακτήρα. Ο Σώου δημιούργησε ένα δικό του είδος δραματικής κωμωδίας. Η δράση μέσα στο θέατρό του είναι χαλαρή και βραδυκίνητη, η επιδίωξη του συγγραφέα στρέφεται κύρια προς την κριτική των κοινωνικών ηθών και τη σάτιρα. Ολη ή δύναμή του συγκεντρώνεται στο διάλογο. Ο διάλογος του Σώου είναι λαμπερός, σπιθοβολάει, προκαλεί, κεντρίζει, δε συνεργάζεται για να προχωρήσει η δράση, είναι αυτοδύναμος κι αυτόνομος, είναι αυτοσκοπός. Καταχτά το ακροατήριο με το παιχνίδισμα και την ορμή του λόγου. Ή ενότητα των έργων του στηρίζεται πιο πολύ στην ενότητα της σατιρικής ιδέας, στην ενότητα της σκέψης, παρά στην πυκνότητα της υπόθεσης, και στη δραματική κίνηση. Το ελάττωμα στη σάτιρα του Σώου είναι, που συχνά κυριαρχεί και σκεπάζει τη σοβαρότητα της κριτικής του το μπουφόνικο χιούμορ κι η παραδοξολογία, το ευφυολόγημα κι η φάρσα. Τα στοιχεία αυτά στομώνουν το ηθικό αποτέλεσμα της κριτικής του, μαλακώνουν τη δριμύτητα της σάτιρας του κι αδυνατίζουν την εσωτερική δραματικότητα που κρύβει κάθε ηθική εξέγερση, ακόμα κι η σατιρική. Το ύφος του δεν αφήνει ποτέ να φανεί ολόκληρη ή σκέψη του, γι’ αυτό κι η επαναστατικότητά του δεν ήταν ανυπόφορη για το αστικό κοινό, που θαύμαζε τις εξυπνάδες του και συγχωρούσε τις ιδιοτροπίες και τις αύθάδειές του. Ποτέ δεν έβαζε τον αστισμό σ’ αντίθεση με τις νέες κοινωνικές δυνάμεις που τού είναι εχθρικές κι έρχονται να πάρουν τη θέση του, τον έβαζε αντιμέτωπο μόνο με τον εαυτό του και με τις ασκήμιες του. Την τέχνη του Σώου ο αστικός κόσμος την έβλεπε σαν ένα διασκεδαστικό παιχνίδι, σαν έναν παραμορφωτικό καθρέφτη, που παρουσίαζε παραφουσκωμένα τα ελαττώματα του κι όχι σα μια κακόβουλη δύναμη. Από την άποψη αύτη ο Σώου υποκρινόταν, έκανε κι αυτός το γεροπαράξενο και το γερογκρινιάρη, έκανε τον τρελό της αυλής για να ξεστομίζει ευκολότερα κάποιες επικίνδυνες αλήθειες. Ο Σώου ήξερε περισσότερα από όσα έλεγε. Εβλεπε πολύ καλά την προοπτική της Ιστορίας. Κάποτε σε πεταχτές αστειολογίες του άφηνε να φανεί η έκπληξη του, γιατί οι σύγχρονοί του δεν καταλάβαιναν, πως όλα τα πράγματα οδηγούν ασυγκράτητα προς τον τελικό θρίαμβο του σοσιαλισμού. Ήταν σοσιαλιστής με πολλές ιδιοτυπίες κι ανακατέματα, μεέ στοιχεία εξωμαρξιστικά από το σοσιαλισμό του αγγλικού ερωτισμού, κι άλλα καθαρά μαρξιστικά. Ο ρεαλισμός του φτάνει έως το σημείο της παρατήρησης και της διαπίστωσης, αλλά δεν προχωρεί έως τη «διακεκαυμένη ζώνη», όπου ο αγώνας για το μετασχηματισμό της κοινωνικής πραγματικότητας παίρνει πιο θετικές μορφές.

Αλλά όπως και νάναι, ο Σώου ήταν ένας κήρυκας αληθειών, που δεν ακούονται συχνά σήμερα, το πνεύμα του ήταν μία φωτεινή δύναμη προοδευτική, που η ακτινοβολία της ήταν εξαιρετικά πολύτιμη μέσα στους σκοτεινούς αυτούς καιρούς.

Μάρκος Αυγέρης (Άπαντα)