Ανδρέας Εμπειρίκος

 

Γεννημένος το 1901 στην Μπραΐλα της Ρουμανίας, ο Ανδρέας Εμπειρίκος , γόνος της αστικής οικογένειας των Εμπειρίκων, ανδριώτικης καταγωγής, με σπουδές φιλοσοφίας και αγγλικής φιλολογίας και ασχοληθείς με την ψυχανάλυση κοντά στον ιδρυτή της Ψυχαναλυτικής Εταιρείας του Παρισιού Ρενέ Λαφόργκ.

Ο Ανδρέας Εμπειρίκος έχει συνδεθεί με την ελληνική ιστορία του 20ού αιώνα για δυο καινοτομίες: Ήταν ο πρώτος που άσκησε το 1935 στην Ελλάδα μια καινούργια τότε, τολμηρή θεραπευτική μέθοδο την ψυχανάλυση και εκείνος που την ίδια χρονιά εισήγαγε ένα ρηξικέλευθο καλλιτεχνικό κίνημα, τον υπερρεαλισμό.

[…] Και μόλις μπαίναμε στα 1935. […] Οπόταν, μπαίνοντας ο Φλεβάρης, εκεί που είχα αρχίζει να αισιοδοξώ, να σου μια μικρή είδηση στην εφημερίδα, που με αναστάτωσε. «Μεθαύριον και ώραν 6 μ.μ., ο ποιητής κ. Ανδρέας Εμπειρίκος θα ομιλήσει εις την αίθουσαν του Ατελιέ, με θέμα: Υπερρεαλισμός, μια νέα ποιητική σχολή. Είσοδος ελευθέρα».

Δαιμονίστηκα. Ποιος ήταν αυτός ο ουρανοκατέβατος που μου καταπατούσε τα οικόπεδα; […] 

Την άλλη μέρα, έγινε η διάλεξη μπροστά σε μερικούς βλοσυρούς αστούς που άκουγαν, φανερά ενοχλημένοι, ότι εκτός από τον Κονδύλη και τον Τσαλδάρη υπήρχαν και άλλοι ενδιαφέροντες άνθρωποι στον κόσμο, που τους έλεγαν Φρόυντ ή Μπρετόν. Έλειπαν οι καλοί αγωγοί της θερμότητας ιδεών, οι νέοι. Παρ’ όλ’ αυτά ο σπόρος είχε πέσει και σε λίγο, μέσα στη χρυσή σκόνη της άνοιξης που έφτανε, άρχιζαν να μετεωρίζονται και να στίλβουν παράξενα ονόματα και όροι πρωτάκουστοι: το υποσυνείδητο, η αυτόματη γραφή, το hazard objectif, τα collages, η μέθοδος paranoïaque critique, το merveilleux και τα λοιπά.

Οδυσσέας Ελύτης, «Το χρονικό μιας δεκαετίας». Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος, Αθήνα 1982 (2η έκδ.), 254 & 256–257.

Η πρώτη του ποιητική συλλογή «Υψικάμινος» (1935) αντιμετωπίστηκε με μεγάλη δυσπιστία, στην καλύτερη περίπτωση, ενώ η δεύτερη συλλογή του «Ενδοχώρα» (1945) αντιμετωπίστηκε ευμενέστερα. Αμφότερες οι συλλογές άσκησαν αποφασιστική επίδραση κυρίως στους Οδυσσέα Ελύτη, Νικόλαο Κάλα, Νίκο Γκάτσο και Νίκο Εγγονόπουλο. Ο Ανδρέας Εμπειρίκος έχει χαρακτηριστεί ως ένας από τους κατεξοχήν «οραματιστές ποιητές», με το όραμά του να αποτυπώνεται με ιδιαίτερη ενάργεια στην ποιητική συλλογή «Οκτάνα». Το μοναδικό μυθιστόρημά του, το οκτάτομο έργο «Ο Μέγας Ανατολικός», συνιστά ένα από τα πλέον τολμηρά αμφιλεγόμενα και ογκώδη μυθιστορήματα της νεότερης ελληνικής λογοτεχνίας. Ο ποιητής, ψυχαναλυτής και «μανιώδης» φωτογράφος, Ανδρέας Εμπειρίκος «έφυγε» το 1975, ενώ σημαντικό τμήμα του έργου του εκδόθηκε μετά το θάνατό του.

[…] Εγώ εξεπαιδεύθην στην καθαρεύουσα. Τα εκφραστικά μέσα στη δημοτική ήσαν ακαδημαϊκά, ψεύτικα. Τα ’μαθα. Έγραφα ως δημοτικιστής ώσπου έφθασα στον υπερρεαλισμό. Κι έχω ακόμη μερικά κείμενά μου τυπικώς υπερρεαλιστικά. Και σαν νέος που ήμουν και παιδί, δεν ήμουν καν δημοτικιστής, με την έννοια που λέμε σήμερα, ήμουν μαλλιαρός, μαθητής του Ψυχάρη, κάτοχος της γραμματικής του. Μάλιστα. Τα ποιήματά μου τα πρώτα, τα προϋπερρεαλιστικά, τα οποία απεκήρυξα (ήσαν λίγα άλλωστε) ήσαν στη δημοτική […]. Εννοείται έλεγα εγώ «Φχαριστώ-Φκαριστώ», να καταργήσουμε το υ, έγραφα άβριο με β, όταν λοιπόν έφθασα με το καλό στον υπερρεαλισμό, και εφήρμοσα την μέθοδο της αυτομάτου γραφής, τι νομίζετε ότι συνέβη; Εγώ δεν ήξερα δημοτική, εννοώ «με τα γράμματα» όπως λέμε, ήξερα δημοτική επειδή ήτο η λαλιά του τόπου μου και την άκουγα αλλά η παιδεία μου έγινε εξ ολοκλήρου στην καθαρεύουσα και έτσι ήρθαν στην επιφάνεια αυτά που είχα αφομοιώσει. Φυσικότατα. Αλίμονο αν εγώ στεκόμουν να διορθώσω επί το δημοτικότερον μία φράση. Καταστροφή στο ποίημα και ζημιά στην πνευματική προσωπικότητα, την οιανδήποτε έχει ο καθείς φυσικά. Μάσκα. Το άλλο ήτο η αλήθεια μου. […]

Ανδρέας Εμπειρίκος, «Συζήτηση στην Θεσσαλονίκη», περ. Χάρτης, τχ. 17/18 (Νοέμ. 1985) 638–639.

Ηρακλής Κακαβάνης