Ιδρυτικό Συνέδριο της Β’ Διεθνούς

Συνέρχεται το Ιδρυτικό Συνέδριο της Β’ Διεθνούς στο Παρίσι (14-20/7/1889), με τη συμμετοχή 400 αντιπροσώπων από 22 χώρες. Το Συνέδριο υιοθέτησε τους επαναστατικούς σκοπούς της Α’ Διεθνούς, έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στη συγκρότηση παντού πολιτικών οργανώσεων και κομμάτων της εργατικής τάξης, ενώ έθεσε και μια σειρά άμεσους στόχους πάλης, όπως η κατάκτηση του 8ώρου, η καθιέρωση του καθολικού δικαιώματος της ψήφου, η θέσπιση εργατικής νομοθεσίας, κ.α.

Η ίδρυση της Β` Διεθνούς

«Η II Διεθνής πέθανε νικημένη από τον οπορτουνισμό... Η II Διεθνής προσέφερε το μερτικό της στην ωφέλιμη προπαρασκευαστική δουλιά για την προκαταρκτική οργάνωση των προλεταριακών μαζών στη μακρόχρονη "ειρηνική" εποχή της πιο σκληρής καπιταλιστικής σκλαβιάς και της πιο γοργής καπιταλιστικής προόδου του τελευταίου τρίτου του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα».

Β. Ι. Λένιν¹

Στις 14 Ιουλίου του 1889, την ημέρα που συμπληρώνονταν εκατό χρόνια από την πτώση της Βαστίλλης, πραγματοποιήθηκε στην αίθουσα Πετρέλ στο Παρίσι το ιδρυτικό συνέδριο της Β` Διεθνούς. Την πρωτοβουλία σύγκλησης του συνεδρίου είχαν οι Γερμανοί μαρξιστές, αλλά την οργάνωσή του είχαν αναλάβει οι Γάλλοι. Στο συνέδριο πήραν μέρος 391 αντιπρόσωποι από 20 χώρες<sup>2</sup>. Οι 221 αντιπρόσωποι ήταν Γάλλοι, 81 ήσαν Γερμανοί, 22 Βρετανοί, 12 Ιταλοί, 14 Βέλγοι, 11 Αυστριακοί, 2 Ρώσοι και οι υπόλοιποι Ολλανδοί, Ισπανοί, Αμερικανοί (ΗΠΑ), Αργεντινοί κ.ά. Ανάμεσά τους βρίσκονταν οι μεγαλύτεροι ηγέτες του εργατικού κινήματος εκείνης της εποχής: Ο Κέιρ Χάρντυ και ο Τζων Μπαρνς από τη Μ. Βρετανία<sup>3</sup>. Ο Β. Λήμπκνεχτ, ο Ε. Μπερνστάιν, ο Γκ. Φον Φόλμαρ και η Κλάρα Τσέτκιν από τη Γερμανία. Ο Ζυλ Γκεντ, ο Πωλ Λαφάργκ, ο Σαρλ Λογκέ<sup>4</sup> και ο μπλανκιστής, βετεράνος της παρισινής κομμούνας, Εντουάρ Βαγιάν από τη Γαλλία. Ο Ε. Βαντερβέλντε, ο Ανσέελε και ο βετεράνος της Α` Διεθνούς, πρώην προυντονικός, Σεζάρ ντε Παέπ από το Βέλγιο. Ο Α. Κόστα κι ο Τσιμπριόνο από την Ιταλία. Ο Βίκτωρ Αντλερ από την Αυστρία. Ο Πάμπλο Ινγλέσια από την Ισπανία. Ο Π. Λαβρώφ κι ο Γκ. Πλεχάνωφ από τη Ρωσία κ.ο.κ.⁵

Την ίδια ημέρα, στις 14 Ιουλίου δηλαδή, στην οδό Ντε Λανκρύ του Παρισιού άρχισε τις εργασίες του κι ένα δεύτερο διεθνές εργατικό συνέδριο. Ηταν το συνέδριο της οπορτουνιστικής τάσης του διεθνούς εργατικού κινήματος, το οποίο διοργάνωσαν οι Γάλλοι «Ποσσιμπιλιστές»⁶ με τη Βρετανική Σοσιαλδημοκρατική Ομοσπονδία. Για το χαρακτήρα αυτής της τάσης μέσα στο εργατικό κίνημα, ο Φρ. Ενγκελς σημειώνει σ' ένα γράμμα του στον Φ. Α. Ζόργκε, στις 8 Ιουνίου του 1889: «Το βασικό σημείο εδώ είναι - κι αυτός ήταν ο λόγος που βιάστηκα περισσότερο - ότι πρόκειται πάλι για την παλιά διαμάχη της Χάγης. Οι αντίπαλος είναι οι ίδιοι, αλλά η σημαία των αναρχικών έχει αντικατασταθεί από τη σημαία των ποσσιμπιλιστών: Ξεπούλημα των αρχών στην αστική τάξη για μικρής έκτασης παραχωρήσεις και ιδιαίτερα έναντι καλοπληρωμένων πόστων για τους ηγέτες (δημοτικά συμβούλια, γραφεία εύρεσης εργασίας κλπ.). Και η τακτική είναι ακριβώς η ίδια»⁷.

Για να έχουμε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα της κατάστασης, οφείλουμε να σημειώσουμε πως ομάδες αναρχικών πήραν μέρος και στα δύο συνέδρια. Πριν προχωρήσουμε, όμως, αναλυτικότερα στις εργασίες του μαρξιστικού συνεδρίου του Παρισιού, χρειάζεται να δούμε πώς φτάσαμε σ' αυτό, πώς φτάσαμε, δηλαδή, στην ίδρυση της β` Διεθνούς.

Από την Πρώτη στη Δεύτερη Διεθνή

Ανάμεσα στην Πρώτη Διεθνή που διαλύθηκε τυπικά στα 1876 και στη Δεύτερη που συγκροτήθηκε στα 1889, μεσολάβησαν 13 χρόνια, τα οποία χαρακτηρίζουν η γρήγορη ανάπτυξη και επέκταση του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος και, φυσικά, η μεγάλη ανάπτυξη του εργατικού κινήματος. 

Ο καπιταλισμός αυτή την περίοδο άφηνε πίσω του το στάδιο του ελεύθερου ανταγωνισμού και περνούσε στο σχηματισμό των μονοπωλίων. Η κρίση που ξέσπασε στα 1873, εξαιτίας αυτής της εξέλιξης, κράτησε ως τα μέσα περίπου της τελευταίας δεκαετίας του 19ου αιώνα, καταδικάζοντας εκατομμύρια εργάτες στην ανεργία και την εξαθλίωση. Ταυτόχρονα όμως, η εκβιομηχάνιση περιοχών του πλανήτη προχωρούσε με ταχείς ρυθμούς, τραβώντας στη μισθωτή εργασία εκατομμύρια νέους προλετάριους. Η Ιαπωνία, για παράδειγμα, βρισκόταν στην αρχή μιας βιομηχανικής ανάπτυξης, που στη συνέχεια εξελίχθηκε γρήγορα. Η Ρωσία, επίσης, αύξανε αλματωδώς τον αριθμό των εργατών που χρησιμοποιούνταν στα μεγάλα εργοστάσια, στις φάμπρικες και στους σιδηροδρόμους, δεδομένου ότι το 1865 ο αριθμός τους υπολογιζόταν στις 760.000, ενώ το 1890 ανήλθε στο 1.433.000. «Η γοργή επέκταση του καπιταλισμού στα χρόνια ανάμεσα στο 1870 και 1880 - γράφει ο Ουίλ. Φόστερ⁸ - μαζί με την εντατική συγκέντρωση της βιομηχανίας και του κεφαλαίου, δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για τη γοργή άνοδο του εργατικού κινήματος σε όλους τους τομείς». Βέβαια, επαναστατικές εκρήξεις δεν υπήρξαν. Ομως, μετά την ήττα της παρισινής κομμούνας, το εργατικό κίνημα ανασυγκροτούνταν και αναμέτραγε τις δυνάμεις του. Η οργάνωση στα συνδικάτα προχωρούσε αγκαλιάζοντας κατά χιλιάδες τους νέους μισθωτούς εργάτες που έμπαιναν στην παραγωγή, αυξάνοντας την αριθμητική δύναμη της εργατικής τάξης. Πολλές απεργίες ξεσπούσαν με πρωτοφανή έκταση, πειθαρχία και πάθος. Χαρακτηριστικές είναι οι απεργιακές εκδηλώσεις στις ΗΠΑ για το οκτάωρο, με κορυφαία την ιστορική, πανεθνική απεργία του 1886 και τα γεγονότα στο Σικάγο.

Στο ίδιο διάστημα ισχυροποιούνται τα εργατικά κόμματα και δημιουργούνται νέα, όπως στις ΗΠΑ το 1876, στη Γαλλία και στην Ισπανία το 1879, στη Νορβηγία το 1887, στην Αυστρία, στην Ελβετία και τη Σουηδία το 1889. Επίσης, μαρξιστικές ομάδες συγκροτήθηκαν στην Αγγλία και τη Ρωσία⁹.

Σημαντικές, όμως, ήταν οι εξελίξεις και στον τομέα της θεωρίας. Το 1885 και το 1894 κυκλοφόρησαν, αντίστοιχα, ο Β` και ο Γ` τόμος του Κεφαλαίου με τη φροντίδα του Φρ. Ενγκελς, αφού ο Μαρξ είχε πεθάνει από το 1883, ενώ το 1891 είδε το φως της δημοσιότητας η μπροσούρα του για την «Κριτική του προγράμματος της Γκότα» που είχε γραφτεί στα 1875. Το 1877 - 1878 δημοσιεύτηκε το «Αντι - Ντύρινγκ» του Ενγκελς. Επίσης στα 1884 εκδόθηκε το έργο του «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους» και στα 1886 «Ο Λουδοβίκος Φόυερμπαχ και το τέλος της κλασικής Γερμανικής Φιλοσοφίας». Για το τελευταίο αυτό έργο - όπως για το «Αντι- Ντύρινγκ» και το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο» - ο Λένιν γράφει¹⁰ πως «αποτελούν εγκόλπιο κάθε συνειδητού εργάτη».

Σε τέτοιες, λοιπόν, συνθήκες, δυνάμωνε το πνεύμα αλληλεγγύης μεταξύ των εργατών διαφόρων χωρών και ισχυροποιούνταν το ιδεολογικοπολιτικό εκείνο ρεύμα που ζητούσε να δημιουργηθεί μια Δεύτερη Διεθνής, που θα αναπλήρωνε το κενό που άφησε με τη διάλυσή της η Πρώτη. Διάφορες συνδιασκέψεις έγιναν προς αυτή την κατεύθυνση: Στο Γκεντ το 1877, στο Chur της Ελβετίας το 1881, στο Παρίσι στα 1883 και 1886 και στο Λονδίνο το 1888, για να φτάσουμε, τελικά, στα δύο συνέδρια του Παρισιού το 1889¹¹.

Η Δεύτερη Διεθνής

Το αποτέλεσμα του Συνεδρίου των μαρξιστών στο Παρίσι ήταν να ιδρυθεί τελικά η Δεύτερη Διεθνής. Για το αποτέλεσμα αυτό, ο Ενγκελς έπαιξε σημαντικό ρόλο, αν και δε συμμετείχε άμεσα στις εργασίες του συνεδρίου, αλλά όπως γράφει ο Ραζιάνωφ¹² «απέφευγε τις δημόσιες εμφανίσεις και περιοριζόταν στο ρόλο του συμβούλου εκείνων από τους μαθητές του που σ' όλες τις χώρες κατηύθυναν το κίνημα». Για το ρόλο που έπαιξε τότε ο Ενγκελς, ο Λένιν, μελετώντας την αλληλογραφία του, είναι πιο σαφής. «Ο Ενγκελς - γράφει¹³- (που τότε ήταν 68 χρονών) ρίχνεται στη μάχη σαν νεολαίος. Πολλά γράμματα είναι αφιερωμένα στην πάλη ενάντια στους οπορτουνιστές. Χτυπά όχι μόνο αυτούς, αλλά και τους Γερμανούς, τον Λήμπκνεχτ, τον Μπέμπελ και τους άλλους για τη συμβιβαστική τους στάση». Ετσι ακριβώς είχαν τα πράγματα. Το επιβεβαιώνει, μάλιστα, και ο ίδιος ο Ενγκελς που στο προαναφερόμενο γράμμα του προς τον Ζόργκε, γράφει χαρακτηριστικά¹⁴: «Δεν έχεις ιδέα πόσο αφελείς είναι οι Γερμανοί. Μου στοίχισε ατέλειωτες προσπάθειες για να κάνω ακόμη και τον Μπέμπελ να καταλάβει περί τίνος πρόκειται στην πραγματικότητα, παρ' ότι οι ποσσιμπιλιστές το γνωρίζουν πολύ καλά και το διακηρύσσουν καθημερινά».

Το πόσο είχε καταλάβει ο Μπέμπελ, δεν μπορεί κανένας να γνωρίζει με ακρίβεια. Είναι, πάντως, ιστορικά διαπιστωμένο πως στο Παρίσι, τον Ιούλιο του 1889 και από το συνέδριο των μαρξιστών και απ' αυτό των ποσσιμπιλιστών, εκδηλώθηκαν τάσεις και προσπάθειες για ενότητα, που, όμως, δεν είχαν άμεσο αποτέλεσμα. Επίσης είναι γεγονός ότι μερικοί αντιπρόσωποι κυκλοφορούσαν πότε στην αίθουσα Πετρέλ και πότε στην οδό Ντε Λανκρύ, θέλοντας να έχουν εικόνα και από τα δύο αυτά εργατικά σώματα¹⁵. Οι συγχύσεις ήταν υπαρκτές, όπως και η τάση για συμβιβασμό. Ετσι, δύο χρόνια αργότερα, στο Συνέδριο της Β` Διεθνούς στις Βρυξέλλες, ποσσιμπιλιστές και μαρξιστές κατάφεραν να ενωθούν με πιο ισχυρή, βέβαια, την τάση των μαρξιστών.

Ενα δεύτερο στοιχείο, που χαρακτηρίζει εξίσου τη Β` Διεθνή από τη γέννησή της, είναι ότι μέχρι το 1900 δεν είχε ένα σταθερό, διεθνές ηγετικό κέντρο. Για την ακρίβεια, δεν είχε ούτε διεθνές δημοσιογραφικό όργανο, ούτε καταστατικό, ούτε καν ένα συγκεκριμένο πολιτικό πρόγραμμα και οι αποφάσεις των συνεδρίων της δεν ήταν υποχρεωτικές για τα εθνικά τμήματα. Μόνο στα 1900 ιδρύθηκε το Διεθνές Σοσιαλιστικό Γραφείο στις Βρυξέλλες, με πρόεδρο τον Ε. Βαντερβέλντε, που, ωστόσο, δε θεωρούνταν κεντρικό καθοδηγητικό όργανο. Το γεγονός αυτό ο Πρέντραγκ Βρανίτσκι το ερμηνεύει ως εξής<sup>16</sup>: «Εβλεπε καλά ο Ενγκελς - γράφει - ότι απέναντι σε τόσο πλατιά και σύνθετα επαναστατικά κινήματα δεν μπορούσε να δοθεί μια συγκεντρωτική κατεύθυνση και πως ο Ενγκελς και ο Μαρξ δεν είχαν την πρόθεση να περάσουν για ανεξέλεγκτες αυθεντίες, έτοιμες να επιβάλουν τις μόνες σωστές λύσεις, αλλά, αντίθετα, ήταν σύντροφοι που έδιναν συμβουλές και παραινέσεις στη δύσκολη πάλη που έκαναν οι σοσιαλιστές για να πραγματώσουν τις σύμφυτες στο ιστορικό κίνημα τάσεις». Χωρίς αμφιβολία, ο Μαρξ και ο Ενγκελς απεχθάνονταν να τους θεωρούν αυθεντίες - και μάλιστα ανεξέλεγκτες - αλλά αυτό καθόλου δεν ερμηνεύει το γεγονός ότι η Β` Διεθνής δεν είχε τον αναγκαίο συγκεντρωτισμό στην οργάνωση και τη λειτουργία της. Αλλωστε, είναι γνωστό πως έναν τέτοιο συγκεντρωτισμό και μάλιστα πολύ ισχυρό τον είχε η Πρώτη Διεθνής, στην οποία οι Μαρξ - Ενγκελς έπαιζαν κεντρικό, ηγετικό, ρόλο. Τη σημασία της έλλειψης συγκεντρωτισμού στη Δεύτερη Διεθνή τη δίνει πολύ ορθά ο Ουίλ. Φόστερ, που σημειώνει χαρακτηριστικά¹⁷: «Το να μην δημιουργείς γενικά κανένα κέντρο σημαίνει ότι υποτιμάς σημαντικά το διεθνισμό και δίνεις πολύ μεγάλη σημασία στις εθνικές οργανώσεις και στην εθνική πολιτική δράση». Ετσι ακριβώς συνέβαινε κι αυτό φάνηκε πολύ αργότερα όταν η Β` Διεθνής χρεοκόπησε στην κυριολεξία.

Σ' όλη τη διάρκεια της ζωής της, η Β` Διεθνής, μετά το ιδρυτικό της συνέδριο, οργάνωσε άλλα οκτώ: Στις Βρυξέλλες (1891), στη Ζυρίχη (1893), στο Λονδίνο (1896), στο Παρίσι (1900), στο Αμστερνταμ (1904), στη Στουτγάρδη (1907), στην Κοπεγχάγη (1910) και στη Βασιλεία (1912). Σ' όλο αυτό το διάστημα, πρόσφερε σημαντικές υπηρεσίες στην οργάνωση και ανάπτυξη του εργατικού κινήματος, το έμαθε να χρησιμοποιεί όλες τις νόμιμες δυνατότητες. Δεν μπόρεσε όμως να το μάθει να αντιμετωπίζει τον οπορτουνισμό, που, όπως σημειώνει ο Λένιν, στην αρχή εμφανίστηκε «σαν διάθεση, έπειτα σαν κατεύθυνση και τέλος σαν ομάδα ή στρώμα της εργατικής γραφειοκρατίας και των μικροαστών συνοδοιπόρων»<sup>18</sup>. Επιπλέον, υποτιμώντας από την πρώτη στιγμή της γέννησής της το Διεθνισμό, η Β` Διεθνής κατέστησε τα εθνικά εργατικά κινήματα ευάλωτα έως και αδύναμα στην πίεση των αντίστοιχων αστικών τάξεων. Ετσι το 1914, με το ξέσπασμα του Α` Παγκοσμίου Πολέμου, η Β` Διεθνής αποσαθρώθηκε. Δεδομένου ότι ο διεθνισμός δεν ήταν ποτέ ισχυρός στις γραμμές της, ο σοσιαλσοβινισμός κι ο σοσιαλπατριωτισμός πήραν χωρίς ιδιαίτερο κόπο κυρίαρχη θέση στην πολιτικοϊδεολογική συμπεριφορά των σπουδαιότερων και περισσότερων κομμάτων της.

1 Β. Ι. Λένιν: «Η κατάσταση και τα καθήκοντα της Σοσιαλιστικής Διεθνούς», «Απαντα», εκδόσεις ΣΕ, τόμος 26, σελ. 42.

2 Ουίλλιαμ Φόστερ: «Η Ιστορία των τριών Διεθνών», Αθήνα 1975, σελ. 173. Στην «Παγκόσμια Ιστορία» της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ (εκδόσεις «Μέλισσα», τόμος Ζ1, σελ. 401), αναφέρεται ότι οι σύνεδροι ήταν 400 και προέρχονταν από σοσιαλιστικές οργανώσεις 22 χωρών.

3 Ο Κ. Χάρντυ εκπροσωπούσε τους Σκοτσέζους ανθρακωρύχους. Ο Μπαρνς τότε ήταν γνωστός συνδικαλιστής, αλλά αργότερα εξελίχθηκε σε αντιδραστικό από τους πιο ακραίους. Υπηρέτησε μάλιστα ως υπουργός στην κυβέρνηση των Φιλελευθέρων στο διάστημα 1906- 1914.

4 Ο Λαφάργκ κι ο Λογκέ ήταν γαμπροί του Μαρξ.

5 Τζωρτζ Λιχτχάιμ: «Σύντομη παγκόσμια ιστορία του σοσιαλισμού», εκδόσεις «Γλάρος», σελ. 280 - 282 και Ουίλ. Φόστερ, στο ίδιο, σελ. 174.

6 Ρεφορμιστικό ρεύμα στο γαλλικό σοσιαλιστικό κίνημα, που υποστήριζε πως η πάλη των εργατών πρέπει να περιορίζεται στο πλαίσιο του δυνατού (possible).

7 Μαρξ - Ενγκελς: «Για το Ρεφορμισμό - επιλογή κειμένων», εκδόσεις ΣΕ, σελ. 324.

8 Ουίλ. Φόστερ: «Ιστορία του παγκόσμιου συνδικαλιστικού κινήματος», εκδόσεις «Εταιρεία Ελληνικού Βιβλίου», Αθήνα 1978, τόμος Α`, σελ. 117.

9 Ουίλ. Φόστερ: «Η Ιστορία των τριών Διεθνών», Αθήνα 1975, σελ. 165.

10 Β. Ι. Λένιν: «Απαντα», ελληνική έκδοση «Σύγχρονη Εποχή», τόμος 23, σελ. 42.

11 Βόλφγκανγκ Αμπεντροτ: «Κοινωνική Ιστορία του Ευρωπαϊκού Εργατικού Κινήματος», εκδόσεις «Οδυσσέας», σελ. 56.

12 Δ. Ραζιάνωφ: «Μαρξ - Ενγκελς», εκδόσεις «Αναγνωστίδη», σελ. 270.

13 Β. Ι. Λένιν: «Απαντα», εκδόσεις ΣΕ, τόμος 15, σελ. 252.

14 Μαρξ - Ενγκελς: «Για το Ρεφορμισμό - επιλογή κειμένων», εκδόσεις ΣΕ, σελ. 325.

15 Τζωρτζ Λιχτχάιμ, στο ίδιο, σελ. 280.

16 Πρέντραγκ Βρανίτσκι: «Ιστορία του μαρξισμού», εκδόσεις «Οδυσσέας», τόμος Α`, σελ. 284.

17 Ουίλ. Φόστερ: «Η Ιστορία των τριών Διεθνών», Αθήνα 1975, σελ. 179.

18 Β. Ι. Λένιν: «Απαντα», τόμος 27, σελ. 120.