Η ιστορία του σκακιού α΄

 Στις «συμπληγάδες» αφορισμών και απαγορεύσεων

Η απαγόρευση του σκακιού από την Ορθόδοξη Εκκλησία και το «φρένο» που μπήκε στη διάδοσή του είναι η κύρια αιτία για τα φτωχά ευρήματα που έχουμε σχετικά με την ύπαρξή του στο Βυζάντιο.

Η δε αντιμετώπιση του σκακιού από την Καθολική Εκκλησία είναι ίδια με αυτήν της Ορθόδοξης. Με αλλεπάλληλα διατάγματα προσπάθησε να ανακόψει την εξάπλωσή του, χωρίς φυσικά να το καταφέρει.


Οπως είδαμε και σε προηγούμενο φύλλο, την πρώτη καταγεγραμμένη «εχθρική αντιμετώπιση» προς το νέο παιχνίδι (και ταυτόχρονα μία από τις πρώιμες αναφορές που έχουμε για το σκάκι) τη βρίσκουμε σε μια επιστολή του επισκόπου Peter Damiani¹ προς τον πάπα Αλέξανδρο Β' το 1061, στην οποία εξέφραζε την αγανάκτησή του για το γεγονός ότι ορισμένοι ανώτεροι κληρικοί έπαιζαν σκάκι σε δημόσιους χώρους (ταβέρνες), κατηγορώντας τους ότι αυτή η συνήθεια «έκανε τον ιερέα να δείχνει παλιάτσος».

Βροχή εκκλησιαστικών διαταγμάτων

Η καταγγελία του σκακιού από τον Damiani οδήγησε σε μια σειρά εκκλησιαστικών διαταγμάτων που έβαλαν το σκάκι στα απαγορευμένα παιχνίδια για τους κληρικούς και τα μοναστικά τάγματα: Το 1125, ο επίσκοπος του Παρισιού Guy (Γκάι) απαγόρευσε το σκάκι και αφόρισε μερικούς ιερείς που πιάστηκαν να παίζουν. Το 1128 ο Βερνάρδος του Κλαιρβώ (Bernard of Clairvaux)² ή αλλιώς Αγιος Βερνάρδος απαγόρευσε στους Ναΐτες Ιππότες να παίζουν σκάκι.

Το 1198, ο τότε επίσκοπος του Παρισιού, Eudes de Sully (1168 - 1208), επέκτεινε την απαγόρευση και πέρα από το παιχνίδι, οι κληρικοί απαγορευόταν να έχουν σκακιέρα ή σκακιστικά κομμάτια ακόμα και στα σπίτια τους. Το Νοέμβρη του 1215, το 4ο συμβούλιο του Λατερανού (συγκλήθηκε από τον πάπα Ιννοκέντιο III) απαγόρευσε στους ιερείς να παίζουν σκάκι. Το 1240, η Σύνοδος του Worcester της Αγγλίας δήλωσε ότι το σκάκι είναι απαγορευμένο.

Το 1291 ο αρχιεπίσκοπος του Κάντερμπρι (Canterbury), John Peckman (1230 - 1292), απειλούσε να βάλει σε ...δίαιτα ψωμιού και νερού οποιονδήποτε «έπιαναν» να παίζει σκάκι. Το 1310, το Συμβούλιο της Τρίερ (που ασχολήθηκε με τη μαγεία) αποφάσισε να απαγορευτεί το σκάκι στους κληρικούς της Γερμανίας, ενώ η Σύνοδος του Wurzburg το 1329 διατήρησε αυτή την απαγόρευση. Το 1380 ο William of Wickham (1324 - 1404), ιδρυτής του Νέου Κολεγίου της Οξφόρδης και του Winchester College, απαγόρευσε το σκάκι. Ηταν επίσκοπος του Γουίντσεστερ και καγκελάριος της Αγγλίας δύο φορές.

Οπως βλέπουμε, λοιπόν, η αντιμετώπιση του σκακιού από τον ανώτερο κλήρο της Ρώμης, της Γαλλίας, της Αγγλίας και της Γερμανίας είναι ίδια αυτήν την περίοδο, οπότε μπορούμε να πούμε πως αυτή είναι η κατεύθυνση συνολικά της Καθολικής Εκκλησίας.

Η απαγόρευση απευθύνεται κυρίως προς τους ιερείς και καλλιεργείται ρητά η αντίληψη πως το σκάκι είναι κάποιο είδος αμαρτίας που αφορά τους πάντες. Ο Damiani το χαρακτηρίζει ματαιοδοξία (scacchorum vanitate). Αυτή η «ματαιοδοξία» του σκακιού επαναλαμβάνεται ως όρος και από τον Alexander Neckam, έναν Αγγλο λόγιο, δάσκαλο, θεολόγο και ηγούμενο του Cirencester Abbey, στο έργο του, «De naturis rerum», του 1180.

Ολος ο κόσμος σε μια σκακιέρα

Για το τέλος της παρούσας ενότητας κρατήσαμε την αναφορά σε ένα χαρακτηριστικό έργο της περιόδου, το «The Innocent Morality» (Η Αθώα Ηθική), που γράφτηκε το 1210. Υπάρχουν δύο θεωρίες για το ποιος είναι ο δημιουργός του: Στη μία, η συγγραφή του αποδίδεται στον πάπα Ιννοκέντιο III (1160 - 1216). Στην άλλη, που είναι μάλλον και η επικρατέστερη, αναφέρεται ως συγγραφέας ο John of Wales, ένας Φραγκισκανός θεολόγος του 13ου αιώνα.

Στο έργο αυτό, ο κόσμος παρομοιάζεται με σκακιέρα και οι άνθρωποι με σκακιστικά κομμάτια. Οι επίσκοποι (bishop) αναφέρονται ως alphini, η πλάγια κίνησή τους εξηγείται από τη διαφθορά τους, ενώ παρακάτω ως alphini αναφέρονται επίσης ο πάπας, οι αρχιεπίσκοποι και οι επίσκοποι, που παρουσιάζονται με κέρατα.

Η κίνηση της Βασίλισσας εξηγείται με όρους μισογυνίας. «Δεδομένου ότι η γυναικεία φύση είναι άπληστη, δεν πιάνει (capture = πάρσιμο) παρά μόνο με ληστεία και αδικία, εκτός αν της δοθεί με ευγνωμοσύνη». Ολα τα άλλα πιόνια δεν περιγράφονται με τόσο αρνητικούς όρους. Ο Βασιλιάς και ο Πύργος είναι υπέροχοι, ο Ιππος είναι κάπου στη μέση, ενώ τα πιόνια φαίνονται απλά καταδικασμένα.

Το κείμενο καταλήγει στην περιγραφή του Σαχ Ματ με τον πιο ενδιαφέροντα τρόπο: Εδώ ο διάβολος δίνει Σαχ και ο άνθρωπος πρέπει να καλυφθεί για να μη γίνει Ματ. Γιατί αν γίνει Ματ, τότε δεν υπάρχει λύτρωση στην κόλαση...

Συνεχίζεται
---------------------
1. Ο Peter Damiani (1007 - 1072 ή 1073) ήταν καρδινάλιος - επίσκοπος της Οστιας, ο οποίος αργότερα αναγορεύτηκε σε άγιο από τον πάπα Λέοντα XII.

2. Ο Βερνάρδος του Κλαιρβώ (Bernard of Clairvaux) (1090 - 1153) ήταν Γάλλος αββάς, ηγούμενος της μονής του Κλαιρβώ. Για τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία θεωρείται άγιος και δάσκαλος. Τα συγγράμματά του επηρέαζαν βαθιά τον κόσμο της εποχής του, ιδιαίτερα τους μορφωμένους, και αποτελούσαν την καθημερινή πνευματική τροφή των μοναστηριών. Ο Βερνάρδος συντάσσει τον «Κανόνα»: 72 άρθρα τα οποία καθόριζαν τις λεπτομέρειες του τρόπου ζωής των Ναϊτών Ιπποτών, καθώς και τις λεπτομέρειες για την επίσημη ενδυμασία του τάγματος (λευκό μανδύα με κόκκινο σταυρό).