Το θαυμαστό μηχάνημα της αρχαιότητας

 ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΩΝ

 Εδώ και περισσότερο από έναν αιώνα, η επιστήμη επιστρέφει πάλι και πάλι, εξοπλισμένη με τα νέα όπλα της γνώσης, στη μελέτη του πιο αταίριαστου ανάμεσα στα αρχαιολογικά ευρήματα ηλικίας 2.100 ετών, του Μηχανισμού των Αντικυθήρων, κομμάτια του οποίου ανασύρθηκαν το 1901 από αρχαίο ναυάγιο έξω από τα Αντικύθηρα.

Η τέταρτη και πιο πρόσφατη επιχείρηση αποκάλυψης των μυστικών του Μηχανισμού των Αντικυθήρων πραγματοποιήθηκε τα δύο τελευταία χρόνια από διεθνή - με έντονη ελληνική συμμετοχή - ομάδα επιστημόνων, που επιστράτευσε ένα υπερσύγχρονο σύστημα ψηφιακής απεικόνισης της επιφάνειας του Μηχανισμού με φωτισμό από διάφορες γωνίες και έναν υψηλής ανάλυσης τομογράφο ακτίνων Χ.

Χάρη σ' αυτές τις νέες τεχνικές έγινε δυνατό να καταγραφεί με λεπτομέρεια η σχέση των 30 γραναζιών που περιέχει ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων, αλλά το σημαντικότερο να εντοπιστούν και να αποκρυπτογραφηθούν μεγάλα τμήματα κειμένου και συμβόλων, που έμεναν θαμμένα μέσα στο υλικό που διασώθηκε, έντονα διαβρωμένο από τη θάλασσα και αλλοιωμένο από τις συνθήκες συντήρησής του τα πρώτα χρόνια. Ερωτήματα συνεχίζουν να παραμένουν, καθώς λείπουν ολόκληρα κομμάτια του Μηχανισμού, άλλα από τα οποία ίσως συνεχίζουν να βρίσκονται στα βάθη της θάλασσας και άλλα ίσως να έχουν χαθεί για πάντα. Ωστόσο, τα νέα δεδομένα επιβεβαίωσαν ότι πρόκειται όχι απλά για έναν αστρολάβο (ναυτικό όργανο πλοήγησης με τη βοήθεια των άστρων), αλλά για έναν μηχανικό υπολογιστή με δυνατότητες αναπαράστασης της πορείας και των φάσεων της Σελήνης, της θέσης του Ηλιου στο ζωδιακό κύκλο, τον υπολογισμό των εκλείψεων, ενδεχομένως και τον υπολογισμό της θέσης των 5 ορατών διά γυμνού οφθαλμού πλανητών. Για να πετύχει αυτό το αποτέλεσμα, ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων αξιοποιούσε την τελευταία λέξη της ελληνιστικής αστρονομίας, την εποχή γύρω στο 100 π.Χ., δηλαδή τις θεωρίες του αστρονόμου Ιππάρχου, ο οποίος ενδέχεται να είχε ενσωματώσει και τις γνώσεις των Βαβυλωνίων. Κατασκευαστής του Μηχανισμού ήταν πιθανότατα η σχολή του Ρόδιου Ποσειδώνιου, συνεχιστή της παράδοσης του Ιππάρχου.

Διάγραμμα του Μηχανισμού των Αντικυθήρων με βάση τα αποτελέσματα των πρόσφατων ερευνών. Στο πίσω μέρος υπάρχουν τα τέσσερα καντράν των μακρόχρονων αστρονομικών κύκλων που μπορούσε να παρακολουθήσει ο μηχανισμός, ενώ στο μπροστινό μέρος τα καντράν για την κίνηση του Ηλιου, της Σελήνης και ενδεχομένως και των 5 ορατών με γυμνό οφθαλμό πλανητών

Η αποκρυπτογράφηση της φράσης «... η σπείρα έχει 235 υποδιαιρέσεις» από τους Γ. Μπιτσάκη και Α. Τσελίκα, λειτούργησε καταλυτικά για τη νέα σύγχρονη εξήγηση του μηχανισμού. Εγινε αντιληπτό ότι τα καντράν του μηχανισμού δεν είχαν ομόκεντρους κύκλους αλλά σπείρες και το συγκεκριμένο στο οποίο αναφερόταν η παραπάνω φράση, σχετιζόταν με τον Μετωνικό κύκλο των Βαβυλωνίων, που βασίζεται στην αντιστοιχία 19 ετών με 235 σεληνιακούς μήνες. Αλλος δίσκος με 223 σπειροειδείς διαβαθμίσεις περιέγραφε τον κύκλο του Σάρου, ο οποίος προβλέπει τις εκλείψεις του Ηλιου και της Σελήνης (κάθε 223 μήνες επαναλαμβάνονται παρόμοιες εκλείψεις Σελήνης). Ομως ακριβείς επαναλήψεις σεληνιακών εκλείψεων συμβαίνουν κάθε τέταρτο κύκλο του Σάρου και αυτό περιγράφεται από τον 54ετή κύκλο του Εξελιγμού, για τον οποίο ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων διέθετε ειδικό καντράν. Για τη διόρθωση του Μετωνικού κύκλου είχε ανακαλυφθεί ο Καλλιπικός κύκλος, διάρκειας 76 ετών, δηλαδή όσο 4 Μετωνικοί κύκλοι μείον μία ημέρα. Και γι' αυτόν τον κύκλο ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων διέθετε καντράν στο πίσω μέρος του.

Στο μπροστινό μέρος του μηχανισμού, εκτός από το ημερολόγιο των 365 ημερών (με δυνατότητα διόρθωσης για τα δίσεκτα έτη!), ένας δείκτης, που κινούνταν κατά μήκος των σπειρών, κατέδειχνε τις θέσεις του Ηλιου, της Σελήνης και της Αφροδίτης (τουλάχιστον). Για την ακριβή εφαρμογή της θεωρίας του Ιππάρχου για την κίνηση της Σελήνης χρησιμοποιούνταν και ένα διαφορικό γρανάζι, ένδειξη υψηλής εφευρετικότητας του κατασκευαστή του Μηχανισμού.

Ο διαβαθμισμένος δίσκος του κύκλου του Σάρου, με την ανακατασκευασμένη σπείρα τεσσάρων στροφών και τις ενδείξεις πρόβλεψης εκλείψεων

Στην πρώτη φάση μελέτης του Μηχανισμού των Αντικυθήρων (1902-1934) από αρχαιολόγους, αξιωματικούς του ναυτικού και φιλολόγους, δημιουργήθηκε με βάση τα στοιχεία που έδιναν τα μέσα εκείνης της εποχής, ένα πρώτο απλοϊκό μοντέλο της λειτουργίας του. Αλλά το μοντέλο που κυριάρχησε ήταν εκείνο που αναπτύχθηκε το 1974 από τον μηχανολόγο Ντ. ντε Σόλα Πράις. Αν και ήταν πιο κοντά στην πραγματικότητα, το μοντέλο αυτό περιείχε σημαντικά λάθη και αυθαιρεσίες. Στην τρίτη φάση μελέτης που ξεκίνησε το 1990 από επιστήμονες πληροφορικής έγινε η πρώτη λήψη εικόνων με τομογράφο ακτίνων Χ. Ο ένας από τους δύο βασικούς ερευνητές πέθανε πριν προλάβει να δημοσιεύσει τα συμπεράσματά του, ενώ ο άλλος συνεχίζει συνεισφέροντας έμμεσα στο έργο της τέταρτης ομάδας, που ξεκίνησε το 2005.

Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων δεν είναι μόνο ένα απίστευτο τεχνολογικό επίτευγμα της ελληνικής αρχαιότητας. Κάτω από τα βαθιά στρώματα διαβρωμένου από το χρόνο υλικού, που έφερε στην επιφάνεια η διεθνής επιστημονική ομάδα, υπάρχουν και άλλα «στρώματα» που χρειάζεται να διερευνηθούν αλλιώς. Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων είναι μια χτυπητή απόδειξη για το πόσο δεμένη είναι η ιστορία, η εξέλιξη και οι εφαρμογές της επιστημονικής προόδου, με την ιστορία της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων στον ανθρώπινο πολιτισμό. Η χρήση των γραναζιών για την κατασκευή μηχανών, που θα χρησιμοποιούνταν στην παραγωγή, ήταν εντελώς έξω από την οπτική του δουλοκτητικού συστήματος της εποχής του Ιππάρχου και του Ποσειδώνιου. Οι δούλοι ήταν η προφανής λύση στο πρόβλημα της εργασίας, που άλλωστε θεωρούνταν υποτιμητική δραστηριότητα. Επιτεύγματα σαν το Μηχανισμό των Αντικυθήρων ήταν κυρίως σύμβολα κύρους και δύναμης των πλουσιότερων από τους δουλοκτήτες και αντικείμενα ενασχόλησης των φιλοσόφων που, σε μια εποχή με πολύ λιγότερο συσσωρευμένο πλούτο από τη σημερινή, μπορούσαν να φιλοσοφούν και να μελετούν την κίνηση των πλανητών ακριβώς χάρη στην ύπαρξη των δούλων.

Παρότι η τεχνική της κατασκευής πολύπλοκων μηχανισμών με γρανάζια δε χάθηκε κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, όπως αποδεικνύουν ανάλογες, αλλά σημαντικά πιο απλές συσκευές της Βυζαντινής περιόδου και της περιόδου ακμής του Αραβικού χαλιφάτου, που διασώθηκαν, την περίοδο αυτή η λύση στο πρόβλημα της παραγωγής ήταν και πάλι απλή: οι δουλοπάροικοι. Μόνο το 14ο αιώνα, όταν άρχισαν να αναπτύσσονται μέσα στους κόλπους του φεουδαρχικού συστήματος στρώματα σαν τις συντεχνίες, όταν η μέτρηση του χρόνου άρχισε να γίνεται πιο σημαντική για την παραγωγή, η τεχνική που μετέφεραν στη Δύση οι εκδιωγμένοι από τους Μογγόλους Αραβες, ενδεχομένως και οι εκδιωγμένοι από τους Τούρκους Βυζαντινοί, βρήκε εύφορο έδαφος. Τότε μέσα σε σχετικά μικρό χρονικό διάστημα η τεχνική κατασκευής μηχανισμών με γρανάζια οδήγησε στην τεράστια ανάπτυξη της ωρολογοποιίας, στη συνέχεια στη χρήση των γραναζιών για την κατασκευή μηχανών που χρησιμοποιούνται άμεσα στην παραγωγή και τελικά, με τη νίκη της αστικής τάξης, στη βιομηχανική επανάσταση.

Επιμέλεια:
Σταύρος ΞΕΝΙΚΟΥΔΑΚΗΣ
Πηγές: www.antikythera-mechanism.gr,«Nature» Διεθνής Διάσκεψη: «Αποκωδικοποίηση του Μηχανισμού των Αντικυθήρων - Η επιστήμη και η τεχνολογία στην αρχαία Ελλάδα»