Το «χρονικό» της μάχης του Δεκέμβρη

Αποσπάσματα από το Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ 1918 - 1949

Στα τέλη Νοέμβρη 1944 η πολιτική κρίση στους κόλπους της κυβέρνησης «Εθνικής Ενότητας» έφτασε στο αποκορύφωμά της με αιχμή τον αφοπλισμό του λαϊκού κινήματος, του ΕΛΑΣ.

Το βράδυ της 30ής του μήνα ο Γ. Παπανδρέου, παρακάμπτοντας τους υπουργούς του ΕΑΜ και τις ξεκάθαρα διατυπωμένες ενστάσεις τους, έδωσε στον Τύπο απόφαση, με την οποία όριζε για κάποιες περιοχές την 1η Δεκέμβρη ως μέρα παράδοσης του οπλισμού της Εθνικής Πολιτοφυλακής και ανάληψης της «τήρησης της τάξης» από τα υπό σύσταση Τάγματα Εθνοφυλακής. Οσοι δεν συμμορφώνονταν απειλούνταν με ποινικές διώξεις.

Ταυτόχρονα με τη δημοσιοποίηση της απόφασης του Γ. Παπανδρέου, εκδόθηκε από τον Βρετανό στρατηγό Ρ. Σκόμπι Ημερήσια Διαταγή με την οποία αναγγελλόταν η διάλυση της Εθνικής Πολιτοφυλακής από την 1η Δεκέμβρη και των ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ από τις 10 έως τις 20 του ίδιου μήνα¹.

Την ίδια μέρα, οι υπουργοί του ΕΑΜ Α. Σβώλος, Γ. Ζεύγος, Μ. Πορφυρογένης, Ν. Ασκούτσης, Η. Τσιριμώκος και Α. Αγγελόπουλος υπέβαλαν τις παραιτήσεις τους από την κυβέρνηση «Εθνικής Ενότητας» σε ένδειξη διαμαρτυρίας (λίγο αργότερα παραιτήθηκε και ο υφυπουργός Στρατιωτικών Πτολεμαίος Σαρηγιάννης).

Αψηφώντας τις διαταγές των Παπανδρέου και Σκόμπι η Εθνική Πολιτοφυλακή δεν παρέδωσε τον οπλισμό της, ενώ μαζικές και μαχητικές εκδηλώσεις ξέσπασαν σε όλη την Ελλάδα κατά του αφοπλισμού του ΕΛΑΣ².

Την ίδια στιγμή, η Ορεινή Ταξιαρχία ακροβολίστηκε στους λόφους του Υμηττού, μεταξύ των συνοικιών Ζωγράφου και Καισαριανής, ενώ ο Ναπ. Ζέρβας αναχώρησε βιαστικά για την Ηπειρο, όπου βρισκόταν ο κύριος όγκος των δυνάμεων του ΕΔΕΣ³.

Παίρνοντας υπόψη τα παραπάνω, το Α΄ Σώμα Στρατού του ΕΛΑΣ εκπόνησε Σχέδιον Ενεργείας με σκοπό την αντιμετώπιση «παντός πραξικοπήματος της αντιδράσεως». Το Σχέδιο εντόπιζε τις δυνάμεις που διέθετε ο αντίπαλος σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο, χαράσσοντας ταυτόχρονα τις βασικές κατευθυντήριες γραμμές για την εξουδετέρωση - αντιμετώπισή τους⁴.

Απέναντι σε μια εκτιμώμενη δύναμη 11.000 περίπου ανδρών⁵,που είχε στη διάθεσή της τη δεδομένη στιγμή η αστική τάξη στην πρωτεύουσα (πλην των Βρετανών⁶), ο ΕΛΑΣ μπορούσε σε πρώτη φάση να αντιπαρατάξει 10.350 μαχητές⁷.

Στις 2 Δεκέμβρη το υπουργικό συμβούλιο - δίχως πλέον τους ΕΑΜικούς αντιπροσώπους - υπέγραψε το Διάταγμα για τη διάλυση του ΕΛΑΣ, του ΕΛΑΝ, του ΕΔΕΣ «και πάσης άλλης τυχόν υφιστάμενης οργανώσεως», κηρύσσοντας ταυτόχρονα την «επιστράτευσιν απάντων των εφέδρων αξιωματικών και οπλιτών». Μέρα έναρξης της αποστράτευσης ορίστηκε η 10η Δεκέμβρη⁸.

Η ΚΕ του ΕΑΜ σε μια ολονύκτια συνεδρίαση (30 Νοέμβρη - 1 Δεκέμβρη) είχε ήδη αποφασίσει: α) Να απευθύνει έκκληση προς τις συμμαχικές κυβερνήσεις της Βρετανίας, της ΕΣΣΔ και των ΗΠΑ. β) Να πραγματοποιηθεί παλλαϊκή συγκέντρωση στην πλατεία Συντάγματος την Κυριακή 3 Δεκέμβρη. γ) Να κηρυχθεί παλλαϊκή απεργία τη Δευτέρα 4 Δεκέμβρη. δ) Να ανασυγκροτηθεί η ΚΕ του ΕΛΑΣ⁹.

Η κυβέρνηση Παπανδρέου αρχικά έδωσε την άδεια για τη συγκέντρωση της Κυριακής. Λίγες ώρες αργότερα, ωστόσο, την ανακάλεσε. Οπως ενημέρωσε τον Βρετανό πρέσβη Ρ. Λίπερ ο υπουργός Εφοδιασμού, Θεμ. Τσάτσος, «το υπουργικό συμβούλιο αποφάσισε να δώσει εντολή στην αστυνομία να σταματήσει τη διαδήλωση ακόμη και με τα όπλα»¹⁰. Στις 2 Δεκέμβρη αποβιβάστηκαν στο Φάληρο 6.000 Βρετανοί στρατιώτες και 2 ελληνικά τάγματα από την Αίγυπτο¹¹.

Από τη μεριά τους, οι δυνάμεις του ΕΑΜ και του ΚΚΕ είχαν ριχτεί στη μάχη για την επιτυχία του κυριακάτικου συλλαλητηρίου. Θα αψηφούσαν την απαγόρευση. Ο ΕΛΑΣ θα έπαιρνε μέρος, αλλά άοπλος, ενώ όλες οι κομματικές, ΕΑΜικές και ΕΛΑΣίτικες δυνάμεις θέτονταν σε επιφυλακή. Η διοίκηση του Α΄ Σώματος Στρατού του ΕΛΑΣ μεταφέρθηκε στην Κυψέλη, δίπλα στην ΚΟΑ του ΚΚΕ, για παν ενδεχόμενο¹².

Αρχίζει η σύγκρουση

 

Στις 3 Δεκέμβρη, από νωρίς το πρωί, χιλιάδες κόσμου άρχισαν να συρρέουν στις προσυγκεντρώσεις, που είχαν καθοριστεί σε κάθε λαϊκή συνοικία της Αθήνας και του Πειραιά. Σύντομα, τα δεκάδες ρυάκια λαού συνέκλιναν σε μια τεράστια λαοθάλασσα με κατεύθυνση την πλατεία Συντάγματος. Καθώς η κεφαλή της πορείας πλησίαζε την πλατεία, οι δυνάμεις του Εβερτ¹³,που ήταν παραταγμένες μπροστά στο κτίριο του Αρχηγείου της Αστυνομίας (γωνία Πανεπιστημίου & Βασιλίσσης Σοφίας), άνοιξαν πυρ στο άοπλο πλήθος. Οι πυροβολισμοί πύκνωσαν από διάφορες κατευθύνσεις σκορπώντας το θάνατο. Ο απολογισμός αυτής της επίθεσης ήταν 21 νεκροί και 140 τραυματίες¹⁴.

Στις 14.30 το Α΄ ΣΣ του ΕΛΑΣ εξέδωσε «Διαταγή επιχειρήσεων» για την εφαρμογή του Σχεδίου Ενεργείας από την επομένη το πρωί. Ακολούθως, οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ διατάχθηκαν να προχωρήσουν στον αφοπλισμό των αστυνομικών τμημάτων και της Χωροφυλακής, αποφεύγοντας ταυτόχρονα κάθε εμπλοκή με τους Βρετανούς. Διατάχθηκε επίσης η κινητοποίηση της ΙΙ Μεραρχίας και του Μηχανοκίνητου Τμήματος του ΕΛΑΣ.

Κατά τα μεσάνυχτα, ωστόσο, εκδόθηκε νέα διαταγή, η οποία ακύρωνε την προηγούμενη, περιορίζοντας τη δράση του ΕΛΑΣ στον αφοπλισμό της Χωροφυλακής των προαστίων και τη συντριβή των Χιτών που βρίσκονταν συγκεντρωμένοι στο Θησείο. Είχε προηγηθεί σύσκεψη στελεχών της ΚΕ του ΕΛΑΣ με το Α΄ ΣΣ, όπου συζητήθηκε ο συσχετισμός δυνάμεων στην πρωτεύουσα. Σε αυτή, καταλήχθηκε ότι στην παρούσα κατάσταση, μια αναμέτρηση μεταξύ του ΕΛΑΣ και της εγχώριας αντίδρασης θα είχε αναμφίβολα νικηφόρο αποτέλεσμα, ωστόσο, μια ενδεχόμενη εμπλοκή των Βρετανών θα ανέτρεπε εντελώς την ισορροπία δυνάμεων. Επρεπε επομένως να προηγηθεί μια μεγαλύτερη συγκέντρωση δυνάμεων του ΕΛΑΣ στην πρωτεύουσα έως τις 10 Δεκέμβρη, οπότε έληγε και το τελεσίγραφο για τον αφοπλισμό του¹⁵.

Αυτά, την ώρα που ο αντίπαλος δεν έδειχνε παρόμοια αναβλητικότητα. Το ίδιο βράδυ 2 τάγματα της Ορεινής Ταξιαρχίας κινήθηκαν ανενόχλητα και εγκαταστάθηκαν στα Παλιά Ανάκτορα, στο Μετοχικό Ταμείο Στρατού και το Πανεπιστήμιο¹⁶.Ο Τσόρτσιλ, από τη μεριά του, πίεζε τον στρατηγό Ουίλσον (ανώτατο αρχηγό των χερσαίων συμμαχικών δυνάμεων Μεσογείου) να αποσπάσει δυνάμεις από το ιταλικό μέτωπο και να τις αποστείλει άμεσα στην Αθήνα:

«Είμαι βέβαιος», τόνιζε σε σχετικό του τηλεγράφημα, «ότι βλέπετε την κατάσταση με στενό πνεύμα. Καταστροφή στην Ελλάδα λόγω ελλείψεως λίγων Ταγμάτων θα ήταν λυπηρό πράγμα και θα είχε συνέπειες σε μεγάλη κλίμακα. Η καταστροφή στην Αθήνα δεν ισοσταθμίζεται με την κατάληψη της Μπολώνιας. Γνωστοποιήστε μου τι αποφασίζετε»¹⁷.

Η ακύρωση των επιχειρήσεων του ΕΛΑΣ άργησε να φτάσει στις μονάδες, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις, δημιούργησε σύγχυση, απογοήτευση, ακόμα και αγανάκτηση.

Η 4η του Δεκέμβρη

Τις πρώτες πρωινές ώρες της 4ης Δεκέμβρη, η ΙΙ Μεραρχία του ΕΛΑΣ δέχθηκε ένα σοβαρό πλήγμα, αφού το 2ο Σύνταγμά της, που ήταν καθ' οδόν για τα Τουρκοβούνια, αιφνιδιάστηκε, περικυκλώθηκε και αιχμαλωτίστηκε από ισχυρές βρετανικές δυνάμεις στη Φιλοθέη. Περίπου 400 από τους μαχητές του 2ου Συντάγματος - από τις πιο αξιόμαχες μονάδες του ΕΛΑΣ, δύναμης σχεδόν 1.200 ανδρών - κατάφεραν να διαφύγουν με τον οπλισμό τους. Το γεγονός χαρακτηρίστηκε «ύποπτο» από τον στρατηγό του ΕΛΑΣ Στ. Σαράφη, που το απέδωσε σε «προδοτική ενέργεια ορισμένων αξιωματικών ή καπεταναίων»¹⁸.

Στο μέτωπο της απεργίας που είχε κηρύξει η ΚΕ του ΕΑΜ για τις 4 Δεκέμβρη, η επιτυχία άγγιξε το 100%. Κανένα εργοστάσιο δεν κινήθηκε, κανένα μαγαζί δεν άνοιξε. Ο λαός της Αθήνας και του Πειραιά, σε μια συγκλονιστική ατμόσφαιρα πένθους και μαχητικότητας, συνόδευσε τους ηρωικούς νεκρούς του της προηγούμενης μέρας στο Α΄ Νεκροταφείο. Οταν ο όγκος της πένθιμης πομπής έφτασε στο Σύνταγμα, οι διαδηλωτές γονάτισαν, ορκίστηκαν στη μνήμη των νεκρών και έψαλαν το «Πένθιμο Εμβατήριο». Το πανό, που κρατούσαν μαυροφορεμένες κοπέλες στην κεφαλή της πορείας, έγραφε:

«Οταν ο λαός βρίσκεται μπροστά στον κίνδυνο της τυραννίας διαλέγει ή τις αλυσίδες ή τα όπλα. ΕΑΜ».

Ομως, στην επιστροφή, στη συμβολή Αιόλου και Σταδίου, πραγματοποιήθηκε νέα δολοφονική επίθεση κατά του πλήθους από το ξενοδοχείο «Μητρόπολις» (κέντρο του ΕΔΕΣ) και τη Γενική Ασφάλεια, με αποτέλεσμα το θάνατο 40 και τον τραυματισμό 70 ακόμη αγωνιστών. Η νέα δολοφονική επίθεση, μία μέρα μετά την προηγούμενη, έδειχνε και πάλι την αποφασιστικότητα της αστικής τάξης να τσακίσει το λαϊκό κίνημα διά πυρός και σιδήρου¹⁹.

Αυτοτελές πολιτικό - οργανωτικό / στρατιωτικό πρόβλημα αποτελεί το γεγονός ότι ο ΕΛΑΣ δεν είχε λάβει όλα εκείνα τα απαραίτητα μέτρα προκειμένου να καλύψει μια τέτοια μαζική λαϊκή εκδήλωση από μια νέα δολοφονική επίθεση, δεν ήταν ανάλογα εξοπλισμένος, παρά το γεγονός ότι βρισκόταν ήδη σε εξέλιξη η ένοπλη σύγκρουση. Βέβαια, το ιδεολογικοπολιτικό υπόβαθρο αυτού του προβλήματος σχετίζεται με την καθοδηγητική κατεύθυνση του ΕΛΑΣ εκ μέρους του Κόμματος.

Στο μέτωπο των πολεμικών επιχειρήσεων, παρά την απώλεια του 2ου Συντάγματος, οι σχεδιασμένες επιχειρήσεις του ΕΛΑΣ στέφθηκαν με επιτυχία. Η «σφηκοφωλιά» των Χιτών στο Θησείο εκμηδενίστηκε. Οι Βρετανοί που κατέφθασαν εσπευσμένα, με πρόσχημα την «τήρηση της τάξης», δεν μπόρεσαν να αποτρέψουν τη συντριβή της «Χ» από τον ΕΛΑΣ, ενώ, κάτω από τις μαζικές λαϊκές αντιδράσεις, αναγκάστηκαν να αποχωρήσουν. Σύμφωνα με Εκθεση του Α΄ ΣΣ, έως το απόγευμα, το 60% των αστυνομικών τμημάτων της πρωτεύουσας είχε αφοπλιστεί (σε αρκετές περιπτώσεις χωρίς αντίσταση - πολλοί αστυνομικοί ήταν οργανωμένοι ή φιλικά προσκείμενοι στο ΕΑΜ)²⁰.

Ο Τσόρτσιλ απέστειλε οδηγίες στους Ουίλσον, Σκόμπι και Λίπερ. Στον πρώτο υπογράμμισε πως «πρώτος σκοπός μας με προτεραιότητα υπέρτατης τάξεως είναι νίκη στην Αθήνα»²¹, εξασφαλίζοντας την αποστολή νέων βρετανικών δυνάμεων. Αντίστοιχα, στον Σκόμπι τόνισε:

«Είσθε υπεύθυνος για την τήρηση της τάξης στην Αθήνα και πρέπει να εξουδετερώσετε ή να συντρίψετε όλες τις δυνάμεις του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ που θα πλησιάσουν προς την πόλη (...) Μην διστάσετε πάντως να ενεργείτε σαν να βρίσκεστε σε κατεχόμενη πόλη, όπου έχει ξεσπάσει τοπική εξέγερση...»²².

Η έναρξη των συγκρούσεων οδήγησε σε νέα όξυνση των ενδοαστικών αντιθέσεων αναφορικά με την τακτική απέναντι στο ΚΚΕ και το ΕΑΜ. Στις 4 Δεκέμβρη ο Γ. Παπανδρέου παραιτήθηκε υπό το βάρος της λαϊκής κατακραυγής για τα αιματηρά γεγονότα των προηγούμενων ημερών, ζητώντας από τον Θ. Σοφούλη να σχηματίσει κυβέρνηση. Ο Σοφούλης συμφώνησε. Ο Γ. Καφαντάρης και άλλοι αστοί πολιτικοί (Π. Ράλλης, Στ. Στεφανόπουλος κ.ά.), βλέποντας και εκείνοι ότι η κατακραυγή κατά της κυβέρνησης Παπανδρέου ήταν μεγάλη, συμφωνούσαν με την κυβερνητική αλλαγή. Την αντικατάσταση της κυβέρνησης Παπανδρέου ευνοούσε αρχικά και ο Λίπερ, ο οποίος πρότεινε στον Ιντεν ν' αναλάβει την πρωθυπουργία ο αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός²³.Τελικά ο Γ. Παπανδρέου - έπειτα από παρέμβαση και του Τσόρτσιλ - υπαναχώρησε, δίχως να δεχτεί ποτέ ότι είχε παραιτηθεί. Ας σημειωθεί ότι το ΚΚΕ και το ΕΑΜ εκτίμησαν θετικά το ενδεχόμενο σχηματισμού νέας κυβέρνησης υπό τον Σοφούλη, διαμηνύοντας στον τελευταίο την πρόθεσή τους να συμμετάσχουν σε αυτή²⁴.Ηταν πολιτικές πράξεις που δείχνουν τη σύγχυση, την αντιφατικότητα και προβληματικότητα στη γραμμή του ΚΚΕ.

Στο στρατιωτικό επίπεδο, η ΚΕ του ΕΛΑΣ, αντί να διατάξει την άμεση κινητοποίηση δυνάμεων προς το επίκεντρο των μαχών, την πρωτεύουσα, εξέδωσε στις 6 Δεκέμβρη οδηγίες προς το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ με τις οποίες του ανέθετε «δευτερεύοντα» καθήκοντα.

Ο ηρωικός αγώνας ΕΛΑΣ - ΕΑΜ στην Αθήνα και τον Πειραιά

Κατά τις 33 μέρες των μαχών της Αθήνας και του Πειραιά ο ΕΛΑΣ, μπροστά στη συντριπτική υπεροπλία του αντιπάλου, διέθετε 3.000 τουφέκια, 300 αυτόματα όπλα και 500 πιστόλια κάθε μορφής και είδους²⁵.Στα μέσα Δεκέμβρη διέθετε μόλις 2.400 τουφέκια, κυρίως κατάλοιπα του ιταλοελληνικού πολέμου και λάφυρα του απελευθερωτικού αγώνα, εκ των οποίων τα 300 χωρίς καν φυσίγγια. Εθελοντές, για να επανδρώσουν το λαϊκό στρατό, υπήρχαν χιλιάδες. Οχι όμως και ο αντίστοιχος οπλισμός²⁶. Ωστόσο, έδωσε δεκάδες μάχες, σημειώνοντας σημαντικές νίκες, από την Κηφισιά, έως το μέτωπο Καισαριανής - Βύρωνα, έως το Παγκράτι, την Ομόνοια και το Θησείο, έως το Φάληρο και τη Δραπετσώνα. Αντιπαραβαλλόταν το αγωνιστικό φρόνημα και ήθος του ένοπλου λαού.

Καταλυτική υπήρξε επίσης η μαζική, ενεργή υποστήριξη του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ από τις λαϊκές μάζες. Ο λαός ρίχτηκε με αυτοθυσία και ηρωισμό στη μάχη των οδοφραγμάτων (μόνο στον Πειραιά στις 5 - 6 Δεκέμβρη υψώθηκαν σχεδόν 2.000 οδοφράγματα), στη στελέχωση των λαϊκών οργανώσεων, στη στήριξη των Λαϊκών Επιτροπών, των δικτύων - δομών Υγείας, κ.λπ. Οι Λαϊκές Επιτροπές συγκρότησαν πράγματι ένα αξιοθαύμαστο δίκτυο καταγραφής, συγκέντρωσης και διανομής των διαθέσιμων αποθεμάτων της πρωτεύουσας. Χιλιάδες τρόφιμα και άλλα είδη πρώτης ανάγκης μοιράστηκαν στις λαϊκές συνοικίες, εκατοντάδες συσσίτια οργανώθηκαν για τα παιδιά, τους απόρους, τους πρόσφυγες των βομβαρδισμών, κ.λπ. Ακόμη, καθώς ο αριθμός των τραυματιών μεταξύ των μαχητών αλλά και των αμάχων αυξανόταν συνεχώς, οργανώθηκαν δεκάδες νοσοκομειακές μονάδες από τις πρώτες κιόλας μέρες των μαχών, στις οποίες συμμετείχαν εθελοντικά εκατοντάδες γιατροί, νοσοκόμοι και νοσοκόμες, καθώς και ανειδίκευτοι πολίτες, που αυτόκλητα έσπευδαν να βοηθήσουν την υπόθεση του αγώνα, όπως μπορούσε ο καθένας, μέρα και νύχτα. Γύρω τους εκτεινόταν ένα ευρύ και καλά οργανωμένο δίκτυο τραυματιοφορέων, που με κίνδυνο της ζωής τους και πενιχρά - συχνά αυτοσχέδια - μέσα έφεραν σε πέρας το έργο της διακομιδής των τραυματισμένων. Ο εξοπλισμός των μονάδων γινόταν με ευθύνη των λαϊκών οργανώσεων, ενώ τα πάντα προέρχονταν από προσφορές. Η καθαριότητα και η λειτουργία τους υπήρξαν υποδειγματικές.

Τόσο στις λαϊκές μαζικές οργανώσεις όσο και στα μάχιμα τμήματα του ΕΛΑΣ διακρίθηκαν το Δεκέμβρη πολλές γυναίκες, που ήδη από την περίοδο της Κατοχής είχαν ενταχθεί μαζικά στο ΚΚΕ, στο ΕΑΜ - ΕΛΑΣ.

Η αυταπάρνηση και ο ηρωισμός των λαϊκών αγωνιστών αντιστάθμισαν προσωρινά την υπεροπλία δυνάμεων του αντιπάλου. Ενδεικτικό της δυναμικής του ένοπλου λαϊκού κινήματος ήταν το γεγονός ότι οι Βρετανοί εξέταζαν σοβαρά ακόμη και το ενδεχόμενο αποχώρησης των δυνάμεών τους από την Αθήνα και σύμπτυξής τους στο Φάληρο και το αεροδρόμιο του Χασανίου (Ελληνικό), μέχρι τουλάχιστον να συγκεντρωθούν οι ενισχύσεις που απαιτούνταν για την επικράτησή τους επί του ΕΛΑΣ. Εντονα όμως αντέδρασε και το Λονδίνο, που διέταξε τον Σκόμπι να κρατήσει πάση θυσία τις θέσεις του μέχρι να καταφθάσουν οι ενισχύσεις που ήδη ήταν καθ' οδόν²⁷.

Από τις 20 Δεκέμβρη η πλάστιγγα της σύγκρουσης άρχισε να γέρνει σαφώς προς την πλευρά των αστικών - βρετανικών δυνάμεων, με τον ΕΛΑΣ να περνά κυρίως σε θέσεις άμυνας. Ταυτόχρονα, στις περιοχές που καταλάμβαναν, εκατοντάδες άνθρωποι συλλαμβάνονταν, φυλακίζονταν, κλείνονταν σε στρατόπεδα, βασανίζονταν, μόνο και με την υποψία της συνεργασίας τους με το ΚΚΕ και το ΕΑΜ.

Η πείνα αποτέλεσε επίσης βασικό όπλο των αστικών δυνάμεων: Ηδη από τις 4 Δεκέμβρη η UNRRA είχε διακόψει τη διανομή τροφίμων στην πρωτεύουσα²⁸,ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός παρεμποδιζόταν, ενώ βρετανικά αεροπλάνα στόχευαν σκοπίμως τα συσσίτια των Λαϊκών Επιτροπών.

Στις 24 Δεκέμβρη ειδικό απόσπασμα του ΕΛΑΣ μετέφερε υπογείως έναν περίπου τόνο δυναμίτη, τον οποίο τοποθέτησε κατάλληλα στα θεμέλια του ξενοδοχείου «Μεγάλη Βρετανία» στο Σύνταγμα, που λειτουργούσε ως Στρατηγείο των Βρετανών και των εγχώριων αστικών πολιτικών δυνάμεων. Οταν όμως έγινε γνωστό ότι ερχόταν στην Αθήνα ο Τσόρτσιλ και ενδεχομένως να διέμενε στη «Μεγάλη Βρετανία», η επιχείρηση ακυρώθηκε. Λίγο αργότερα οι Βρετανοί εντόπισαν και αφαίρεσαν τα εκρηκτικά.

Η σύσκεψη στο υπουργείο Εξωτερικών. Η ανακωχή

Στις 25 Δεκέμβρη 1944, ήρθε στην Αθήνα ο Τσόρτσιλ, συνοδευόμενος από τον Βρετανό υπουργό των Εξωτερικών Α. Ιντεν. Την επομένη (26 Δεκέμβρη) συνήλθε στο υπουργείο Εξωτερικών διάσκεψη υπό την προεδρία του αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού. Από τη μεριά του αστικού πολιτικού φάσματος πήραν μέρος οι Γ. Παπανδρέου, Γ. Καφαντάρης, Θ. Σοφούλης, Ν. Πλαστήρας. Από τη μεριά της Βρετανίας μετείχαν οι Ου. Τσόρτσιλ, Α. Ιντεν, Ρ. Λίπερ, Ρ. Σκόμπι και ο στρατάρχης Αλεξάντερ. Πήραν επίσης μέρος ως παρατηρητές ο πρέσβης των ΗΠΑ Μακ Βι και οι επιτετραμμένοι της Γαλλίας και της ΕΣΣΔ (συνταγματάρχης Ποπόφ). Το ΕΑΜ - ΕΛΑΣ πήρε μέρος στη διάσκεψη με αντιπροσωπεία αποτελούμενη από τους Γ. Σιάντο, Μ. Παρτσαλίδη και Ε. Μάντακα (τους συνόδευε ο Μαν. Σιγανός)²⁹.

Ο συσχετισμός δυνάμεων είχε γείρει πια σαφώς υπέρ της αστικής πλευράς και η έκβαση της μάχης του Δεκέμβρη είχε κριθεί. Η σύσκεψη ήταν οργανωμένη από θέση ισχύος και έχοντας απέναντι στο ΕΑΜ - ΕΛΑΣ τελεσιγραφικό χαρακτήρα. Είναι χαρακτηριστικό ότι στις 27 Δεκέμβρη, ενώ συνεχιζόταν η πολιτική σύσκεψη, εξαπολύθηκε γενική επίθεση των βρετανικών δυνάμεων κατά του ΕΛΑΣ.

Τελικά, μετά από διάφορες ενστάσεις και αντεγκλήσεις, αποφασίστηκε η αναβολή της διάσκεψης για άλλη μέρα (ουσιαστικά επ' αόριστον)³⁰.

Στις 3 Γενάρη σχηματίστηκε νέα κυβέρνηση, με πρωθυπουργό τον Ν. Πλαστήρα, αφού η κυβέρνηση Παπανδρέου είχε επιτελέσει το έργο για το οποίο χρειαζόταν.

Αξιολογώντας τις εξελίξεις στα πεδία των μαχών (τη συντριπτική υπεροπλία του αντιπάλου, τη μη δυνατότητα άμεσης ενίσχυσης του ΕΛΑΣ και τον κίνδυνο υπερφαλάγγισης των δυνάμεών του στην πρωτεύουσα), η ΚΕ του ΕΛΑΣ εξέδωσε λίγο πριν από τα μεσάνυχτα της 4ης προς 5η Γενάρη 1945 διαταγή για γενική σύμπτυξη προς Πεντέλη - Πάρνηθα. Η σύμπτυξη του ΕΛΑΣ πραγματοποιήθηκε καθ' όλη τη διάρκεια της νύχτας έως το πρωί, με απόλυτη πειθαρχία και συνοχή. Χιλιάδες άοπλοι πολίτες, μέλη των μαζικών λαϊκών οργανώσεων, του ΕΑΜ και του ΚΚΕ, ακολούθησαν τον ΕΛΑΣ σε αυτήν την πορεία.

Η υποχώρηση του ΕΛΑΣ συνεχίστηκε τα επόμενα 24ωρα υπό τις αδιάκοπες επιθέσεις των Βρετανών και ειδικά της αεροπορίας. Τελικά, στις 11 Γενάρη υπογράφτηκε στην Αθήνα ανακωχή, με την οποία ο ΕΛΑΣ υποχρεωνόταν να αποσυρθεί, έως τις 18 Γενάρη 1945, από την Αττική, μεγάλα τμήματα της Στερεάς (ανατολικά και νότια της Λαμίας), τμήματα της Πελοποννήσου (βόρεια της γραμμής Αργους - Πύργου), την Εύβοια, την περιοχή της Θεσσαλονίκης, τη Ζάκυνθο, τα Κύθηρα, τα νησιά των Κυκλάδων και τις Σποράδες. Ορίζονταν, τέλος, η ανταλλαγή αιχμαλώτων και η απελευθέρωση εκ μέρους του ΕΛΑΣ όλων ανεξαιρέτως των αστυνομικών και χωροφυλάκων, καθώς και των Βρετανών στρατιωτών.

Οι απώλειες των Βρετανών στις μάχες της Αθήνας και του Πειραιά ήταν 210 νεκροί και 1.000 περίπου τραυματίες. Υπήρξαν ακόμη 733 αγνοούμενοι, από τους οποίους οι περισσότεροι ήταν αιχμάλωτοι του ΕΛΑΣ και απελευθερώθηκαν μετά την ανακωχή (55 δεν βρέθηκαν ποτέ). Οι απώλειες των Βρετανών συγκρίνονται με τις αντίστοιχες των Γερμανών στην εισβολή του Απρίλη 1941 στη χερσαία Ελλάδα. Οι απώλειες των εγχώριων αστικών ενόπλων δυνάμεων αριθμούσαν περίπου 1.000 - 1.200 νεκρούς. Οι απώλειες του ΕΛΑΣ δεν ήταν δυνατό να καταγραφούν με ακρίβεια, ιδιαίτερα καθώς πολλοί από τους μαχητές του ήταν άμαχοι εθελοντές, τα ονόματα των οποίων δεν καταγράφηκαν πουθενά. Ωστόσο, υπολογίζεται ότι οι νεκροί των στρατιωτικών και πολιτικών οργανώσεων του ΕΑΜ ήταν περίπου 2.000. Τα θύματα μεταξύ των αμάχων, των κατοίκων των λαϊκών συνοικιών της Αθήνας και του Πειραιά ενδεχομένως να έφτασαν και τις 3.000, οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν θύματα των 1.326 επιχειρήσεων της βρετανικής αεροπορίας³¹.

Παραπομπές

1. «Ελευθερία», 2/12/1944.

2. «Ριζοσπάστης», 2/12/1944.

3. Νίκανδρος Κεπέσης, «Δεκέμβρης του 1944», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1994, σελ. 165.

4. Ολο το Σχέδιον Ενεργείας του Α' ΣΣ του ΕΛΑΣ στο «Δεκέμβρης του 1944 στην Αθήνα», Σπύρος Α. Κωτσάκης, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1986, σελ. 46-50.

5. Συγκεκριμένα: Η Ορεινή Ταξιαρχία αριθμούσε περίπου 2.500 άνδρες, οι ταγματασφαλίτες που στρατωνίζονταν στου Γουδή 1.500, η Χωροφυλακή 3.000, η Αστυνομία Πόλεων 2.000, η «Χ» και ο ΕΔΕΣ 1.000 και τα Τάγματα Εθνοφυλακής 1.000 (Αρχείο του ΚΚΕ - Εγγραφο 68490, Εκθεση του Ξ.Ι.Φ./30 (Θ. Μακρίδη) για τη δράση του ΕΛΑΣ την περίοδο 1940-1944). Στους παραπάνω προστέθηκαν στις 12 Δεκέμβρη, κατά την ομολογία του τότε υφυπουργού Στρατιωτικών Λ. Σπαή, 12.000 άνδρες των Ταγμάτων Ασφαλείας: «Η εισήγηση», έγραψε 3 δεκαετίες αργότερα, «ήταν των Αγγλων και η απόφαση δική μου. Ηταν πόλεμος πλέον και κάθε μέτρο φαίνεται "επιβεβλημένο". Δεν θέλω να δικαιολογήσω την πράξη μου, αλλά δεν γινόταν αλλιώς, η στρατιωτική μας δύναμη ήταν ανύπαρκτη. Συνολικά υπήρχαν 27.000 άνδρες των Ταγμάτων Ασφαλείας. Χρησιμοποιήσαμε 12.000, τους λιγότερο εκτεθειμένους...» (Πολιτικά Θέματα, 4/12/1974).

6. Οι βρετανικές δυνάμεις στην Ελλάδα, τέλη Δεκέμβρη του 1944, ξεπέρασαν τις 60.000, ενώ στις μάχες της Αθήνας και του Πειραιά είχαν στη διάθεσή τους δεκάδες άρματα μάχης, αεροπλάνα, βαριά όπλα, καθώς και τα κανόνια του στόλου. (Νίκανδρος Κεπέσης, «Δεκέμβρης του 1944», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1994, σελ. 190).

7. Τις επόμενες μέρες οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ ενισχύθηκαν, ξεπερνώντας τις 16.000 (Αρχείο του ΚΚΕ - Εγγραφο 68490, Εκθεση του Ξ.Ι.Φ./30 (Θ. Μακρίδη) για τη δράση του ΕΛΑΣ την περίοδο 1940 - 1944).

8. Νίκανδρος Κεπέσης, «Δεκέμβρης του 1944», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1994, σελ. 164.

9. Νίκανδρος Κεπέσης, «Δεκέμβρης του 1944», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1994, σελ. 164-170. Την ΚΕ του ΕΛΑΣ αποτέλεσαν ο Γ. Σιάντος (Γραμματέας της ΚΕ του ΚΚΕ) και οι στρατηγοί του ΕΛΑΣ Μαν. Μάντακας και Μιχ. Χατζημιχάλης. Επιτελάρχης ανέλαβε ο αντισυνταγματάρχης Κ. Λαγγουράνης.

10. FO 371/43736 R19861, Λίπερ προς Φόρεϊν Οφις, 2 Δεκέμβρη 1944, στο «Αυτός ήταν ο Δεκέμβρης, η ένοπλη απάντηση του λαού στην αγγλική κατοχή», Μπάμπης Γραμμένος (Επιμ.), εκδ. «Φιλίστωρ», Αθήνα 2004, σελ. 14.

11. Το ΚΚΕ - Επίσημα Κείμενα, τόμ. 5ος, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1981, σελ. 515.

12. Σπύρος Α. Κωτσάκης, «Δεκέμβρης του 1944 στην Αθήνα», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1986, σελ. 56.

13. Ο Αγγελος Εβερτ ήταν αρχηγός της Αστυνομικής Διεύθυνσης Αθηνών επί Κατοχής, ενώ διατηρήθηκε στη θέση αυτή από τον Γ. Παπανδρέου και μετά την απελευθέρωση. Οπως παραδέχθηκε ο ίδιος ο Εβερτ το 1958, «βάσει των υπευθύνων διαταγών τας οποίας είχον, διέταξα και εγώ υπευθύνως την βιαίαν διάλυσιν των επιτιθεμένων διαδηλωτών» («Ακρόπολις», 12/12/1958).

14. Αναστάσης Γκίκας, «Το χρονικό του Δεκέμβρη 1944» στο Τμήμα Ιστορίας (Επιμ.), «Δεκέμβρης του '44. Η κρίσιμη ταξική σύγκρουση», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2014, σελ. 205.

15. Σπύρος Α. Κωτσάκης, «Δεκέμβρης του 1944 στην Αθήνα», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1986, σελ. 59 - 64. Στα απομνημονεύματά του ο Λίπερ αναφέρει: «Κατά τη διάρκεια των πρώτων ημερών της μάχης οι βρετανικές δυνάμεις, που αριθμητικά υστερούσαν πολύ, ήταν περιορισμένες στο κέντρο της πόλεως. Αν ο ΕΛΑΣ είχε δείξει μεγαλύτερη αποφασιστικότητα και έσπευδε προς το κεντρικό τμήμα της πόλεως, πιθανώς να είχε επιτύχει, αλλά θα του είχε κοστίσει ακριβά. Ευτυχώς δεν προσπάθησαν» (Γιάννης Ανδρικόπουλος, «1944 Κρίσιμη χρονιά», τόμ. Β΄, εκδ. «Διογένης», Αθήνα, 1974, σελ. 256).

16. Αναστάσης Γκίκας, «Το χρονικό του Δεκέμβρη 1944» στο Τμήμα Ιστορίας (Επιμ.), «Δεκέμβρης του '44. Η κρίσιμη ταξική σύγκρουση», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2014, σελ. 206.

17. PREM 3/212/10, όπως παρατίθεται στο «1944 Κρίσιμη χρονιά», Γιάννης Ανδρικόπουλος, τόμ. Β΄, εκδ. «Διογένης», Αθήνα, 1974, σελ. 244.

18. Στέφανος Σαράφης, «Ο ΕΛΑΣ», «Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις», 1958, σελ 585. Διοικητής του 2ου Συντάγματος ήταν ο Μιχ. Παπαζήσης και Καπετάνιος ο Δ. Δημητρίου (Νικηφόρος). Ο πρώτος παρέδωσε το σύνταγμα αμαχητί, ενώ ο δεύτερος είχε πάει στην Κηφισιά, μετά από επείγον τηλεγράφημα που του είχε σταλεί, όπως υποστήριξε, από τη διοίκηση της ΙΙ Μεραρχίας (καπετάν Ορέστης - Μούντριχας). Ο Δ. Δημητρίου σε βιβλίο του έχει εκθέσει με πολλά στοιχεία την όλη υπόθεση (Δημήτρης Ν. Δημητρίου - Νικηφόρος, «Δεκεμβριανά 1944: 2ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ. Παγίδευση και αφοπλισμός», Αθήνα, 1997).

19. Αναστάσης Γκίκας, «Το χρονικό του Δεκέμβρη 1944» στο Τμήμα Ιστορίας (Επιμ.), «Δεκέμβρης του '44. Η κρίσιμη ταξική σύγκρουση», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2014, σελ. 207 - 208.

20. Σπύρος Α. Κωτσάκης, «Δεκέμβρης του 1944 στην Αθήνα», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1986, σελ. 75 - 76 και Γιάννης Κυριακίδης, «Εθνικοαπελευθερωτικός Αγώνας. 1941 - 1945». Βιβλίο ΙΙ. Το Ι/1 Τάγμα του ΕΛΑΣ της Αθήνας και το αρχείο του, Νέα Σμύρνη, 1985, σελ. 340.

21. Σπύρος Α. Κωτσάκης, «Δεκέμβρης του 1944 στην Αθήνα», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1986, σελ. 78 - 79.

22. Σόλων Ν. Γρηγοριάδης, «Δεκέμβρης - Εμφύλιος 1944 - 1949, εκδ. «Κ. Καπόπουλος», Αθήνα, 1994, σελ. 118. και Σπύρος Α. Κωτσάκης, «Δεκέμβρης του 1944» στην Αθήνα, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1986, σελ. 78 - 79.

23. Τον Δαμασκηνό, ωστόσο, δεν δέχονταν ούτε οι Φιλελεύθεροι ούτε οι Λαϊκοί (Γιάννης Ανδρικόπουλος, «1944 Κρίσιμη χρονιά», τόμ. Β΄, εκδ. «Διογένης», Αθήνα, 1974, σελ. 244 - 255).

24. Νίκανδρος Κεπέσης, «Δεκέμβρης του 1944», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1994, σελ. 203 - 205.

25. Γιώργος Μαργαρίτης, «Η μάχη των 33 ημερών στην Αθήνα» στο Τμήμα Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ (Eπιμ.) «Δεκέμβρης του '44. Κρίσιμη ταξική σύγκρουση», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2015, σελ. 129.

26. Σπύρος Κωτσάκης, «Δεκέμβρης του 1944 στην Αθήνα», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1986, σελ. 158.

27. Αναστάσης Γκίκας, «Το χρονικό του Δεκέμβρη 1944», στο Τμήμα Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ (Επιμ.), «Δεκέμβρης του '44. Η κρίσιμη ταξική σύγκρουση», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2014, σελ. 217.

28. Αναστάσης Γκίκας, «Το χρονικό του Δεκέμβρη 1944» στο Τμήμα Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ (Επιμ.), «Δεκέμβρης του '44. Η κρίσιμη ταξική σύγκρουση», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2014, σελ. 208. Στις 5 Δεκέμβρη διεκόπη επίσης η ηλεκτροδότηση και στις 11 η ύδρευση της πρωτεύουσας.

29. Αναστάσης Γκίκας, «Το χρονικό του Δεκέμβρη 1944», στο Τμήμα Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ (Επιμ.), «Δεκέμβρης του '44. Η κρίσιμη ταξική σύγκρουση», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2014, σελ. 231.

30. Νίκανδρος Κεπέσης, «Ο Δεκέμβρης του 1944», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1994, σελ. 296.

31. Γιώργος Μαργαρίτης, «Η μάχη των 33 ημερών στην Αθήνα» στο Τμήμα Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ (Επιμ.), «Δεκέμβρης του '44. Κρίσιμη ταξική σύγκρουση», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2014, σελ. 143 - 144. Αλλες πηγές: Για τις απώλειες των αστικών ενόπλων δυνάμεων, η Εκθεσις της Πολεμικής Ιστορίας των Ελλήνων, της χούντας, αναφέρει 3.480 νεκρούς (474 αξιωματικούς και 2.117 οπλίτες του στρατού, 658 άνδρες της Χωροφυλακής και 231 της Αστυνομίας Πόλεων). (Σόλων Ν. Γρηγοριάδης, «Δεκέμβρης - Εμφύλιος 1944-1949. Συνοπτική Ιστορία», εκδ. «Κ. Καπόπουλος», Αθήνα, 1984, σελ. 180). Ο Ν. Κεπέσης αναφέρει συνολικά (μαχητές και άμαχους) 5.200 νεκρούς και 8.500 τραυματίες, ενώ ειδικά από τον ΕΛΑΣ 1.000 νεκρούς και 3.000 τραυματίες. (Νίκανδρος Κεπέσης, «Ο Δεκέμβρης του 1944», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1979, σελ. 414).

* Ο τίτλος και οι υπότιτλοι στο κείμενο είναι επιμέλεια του «Ριζοσπάστη»