Οι κόκκινοι καρποί του Οκτώβρη στην Τέχνη και τον Πολιτισμό

 Η αποστολή της Τέχνης στο σοσιαλισμό

Η κοινωνικοποίηση όλων των μέσων παραγωγής και διανομής στην ΕΣΣΔ άνοιξε διάπλατα τις πύλες της Τέχνης στο λαϊκό κοινό, απάλλαξε τους καλλιτέχνες από το άγχος του βιοπορισμού εξασφαλίζοντας σε όλους δουλειά και την απελευθέρωσε από τον έλεγχο των ιδιωτών ιδιοκτητών και παραγγελιοδοτών της. Ταυτόχρονα, η λύτρωση του εργαζόμενου λαού από τους βαριούς εκμεταλλευτικούς όρους εργασίας, η εξάλειψη της ανεργίας και μια σειρά από άλλα μέτρα, που διευκόλυναν τη ζωή του, εξασφάλισαν τον ελεύθερο χρόνο αλλά και δημιούργησαν τη διάθεση για πνευματική ενασχόληση και πολιτιστική δραστηριότητα.

Το μεγαλύτερο ωστόσο κέρδος από την κατάργηση της εκμετάλλευσης ήταν η μοναδική στον κόσμο ένταση των φυσικών και ψυχικών δυνάμεων του λαού και του πρωτοπόρου τμήματος των καλλιτεχνών, η μοναδική στον κόσμο αυτοθυσία τους για να οικοδομήσουν τη δική τους κοινωνία, το δικό τους, το σοσιαλιστικό πολιτισμό (...)

Το πάθος για γνώση και τέχνη δεν ήταν μόνο αυθόρμητη εκδήλωση μιας καταπιεσμένης για αιώνες επιθυμίας, αλλά μια ανάγκη καλλιεργημένη επίμονα και συστηματικά από την εργατική εξουσία μέσα από την πολιτιστική επανάσταση, την πάλη της για ανατροπή του παλιού εποικοδομήματος, των παλιών αντιλήψεων και συμπεριφορών, ως απαραίτητη προϋπόθεση για την επικράτηση και την ανάπτυξη των νέων σχέσεων παραγωγής. Η Τέχνη και η Παιδεία δεν μπορούσαν πια να έχουν το ίδιο καθήκον που είχαν στον καπιταλισμό, να εξασφαλίζουν δηλαδή ευπρεπείς κι επιτήδειους υπηρέτες της καπιταλιστικής κερδοφορίας. Η νέα αποστολή τους ήταν να διαμορφώνουν ανθρώπους ελεύθερους, με συνείδηση της αναγκαιότητας, των νομοτελειών εξέλιξης της κοινωνίας, αλλά και με όλη εκείνη την κουλτούρα, προνόμιο ως τότε των εκλεκτών, που θα τους επιτρέψει να ανταποκριθούν στο νέο ρόλο τους ως ιδιοκτητών του πλούτου. Ανθρώπους που με όλο τους το «είναι» θα σπρώχνουν μπροστά την ανάπτυξη της σοσιαλιστικής παραγωγής και οικονομίας, ανθρώπους ικανούς να συμμετέχουν ενεργητικά σε πλευρές της διακυβέρνησης του κράτους, στην εργατική εξουσία, να ασκούν συνειδητό εργατικό έλεγχο σε όλες τις υποθέσεις της. Γιατί «χωρίς μόρφωση», όπως έλεγε ο Λένιν, «δεν υπάρχει πολιτική, παρά μόνο φήμες, μύθοι και κουτσομπολιά» (...)

Ετσι, στο σοσιαλισμό η Τέχνη αναλαμβάνει το σπουδαίο ρόλο να εφοδιάσει τον άνθρωπο με όλες εκείνες τις ανώτερες και αντάξιες του είδους του πνευματικές και ψυχικές δυνάμεις, που θα τον βοηθήσουν να κατανοεί την πραγματικότητα και να μπορεί διαρκώς να την καλυτερεύει, να την προσαρμόζει στους σκοπούς και τις ανάγκες του.

Η Τέχνη και γενικότερα ο Πολιτισμός στο σοσιαλισμό δεν είναι ευχάριστη πολυτέλεια και διακόσμηση της ζωής, αλλά ζωτική ανάγκη. Τόσο θεμελιακή που ποτέ δεν παραμελήθηκε, ούτε και στις σκληρές συνθήκες της αδυσώπητης ταξικής πάλης, η οποία όχι μόνο δεν καταλάγιασε μετά την κατάκτηση της εξουσίας, αλλά κλιμακώθηκε με την εξωτερική επέμβαση, τον εμφύλιο, τη ΝΕΠ, τα σαμποτάζ, την έντονη εσωκομματική διαπάλη, το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Ισα ίσα, αυτή η όξυνση της ταξικής πάλης έκανε ακόμη πιο επιτακτικό το μορφωτικό, εμψυχωτικό και βαθιά διαπαιδαγωγητικό ρόλο του Πολιτισμού σε όλα τα μέτωπα (...)

Από τα πρώτα διατάγματα της σοβιετικής εξουσίας ήταν αυτά που αφορούσαν την Τέχνη

Ανάμεσα στα πρώτα διατάγματα της σοβιετικής κυβέρνησης ήταν κι αυτά για την αναδιοργάνωση των τομέων της Τέχνης. Από τα τέλη του 1917 έως το 1919 εθνικοποιήθηκαν, έγιναν κοινωνική ιδιοκτησία όλοι οι μεγάλοι χώροι παραγωγής και διανομής της Τέχνης καθώς και όλες οι καλλιτεχνικές σχολές. Απελευθερώθηκε η Τέχνη από την εμπορική της εξάρτηση και μπήκε στη διάθεση του μεγάλου λαϊκού κοινού. Ανοιξε ο δρόμος για την ανάπτυξη μιας νέας Τέχνης, που κέντρο της είχε τον εργαζόμενο λαό και την πάλη του για τη νέα κοινωνία. Ταυτόχρονα, το εργατικό κράτος, από τα πρώτα χρόνια, δεν έπαψε ποτέ, παρά τις τόσες αντιξοότητες, να διαθέτει απλόχερα στον κόσμο της Τέχνης όλες τις απαιτούμενες υποδομές και τα μέσα για την καλλιτεχνική δημιουργία.

Φυσικά, στον τομέα του εκπολιτισμού τα πράγματα δεν ήταν πάντα τόσο εύκολα και αισιόδοξα, όπως μέχρι τώρα φάνηκαν, στην αχανή αυτή χώρα που ξεκινούσε με πολλά στοιχεία καθυστέρησης και προκαπιταλιστικές επιβιώσεις. Η νεαρή εργατική εξουσία έπρεπε να μορφώσει όχι μονάχα τις εξεγερμένες δυνάμεις των εργατών και στρατιωτών, αλλά να εκπαιδεύσει και να εκπολιτίσει μια τεράστια λαϊκή μάζα, το 76% της οποίας ήταν αναλφάβητοι (...) Γεμάτοι προλήψεις και δεισιδαιμονίες αιώνων ήταν οι λαοί που στην πορεία αποτέλεσαν την ΕΣΣΔ, λαοί που μιλούσαν περισσότερες από 100 διαφορετικές γλώσσες, ορισμένες από τις οποίες δεν είχαν καν αλφάβητο, ήταν προφορικές. Αυτό το πλήθος έπρεπε να μάθει όχι μόνο να γράφει και να διαβάζει ή να τηρεί τους στοιχειώδεις κανόνες της υγιεινής, αλλά και να καταλαβαίνει τις πιο εξελιγμένες μορφές της ανθρώπινης δημιουργίας, όπως η επιστήμη και η Τέχνη (...)

Ακόμη μεγαλύτερη ήταν η φροντίδα του σοσιαλιστικού κράτους για τη γενική και καλλιτεχνική μόρφωση των παιδιών, αφού αυτά αποτελούσαν το μέλλον της σοσιαλιστικής κοινωνίας. Τόσο πλούσια και μελετημένη παιδαγωγικά που έκανε τον Βάρναλη - όταν επισκέφτηκε μαζί με τον Δ. Γληνό την ΕΣΣΔ το 1934 για να παρακολουθήσουν το 1ο Συνέδριο των Σοβιετικών συγγραφέων - να πει ότι και μόνο γι' αυτή τη χαρά της ζωής και της Τέχνης που πρόσφεραν στα παιδιά τα σχολεία και τα θέατρα στην ΕΣΣΔ, θα άξιζε τον κόπο χίλιες φορές να γίνει αυτή η Επανάσταση. Την περίοδο εκείνη υπήρχαν στην ΕΣΣΔ 100 κρατικά θέατρα για παιδιά, πάνω από 4.000 σχολικοί κινηματογράφοι και πάμπολλα σχολικά ραδιόφωνα.

Παράλληλα, στα παλάτια των πιονιέρων, που ήταν εξωσχολικοί οργανισμοί στεγασμένοι σε πανέμορφα κτίρια, προσφέρονταν σε συνεργασία με το σχολείο τα αναγκαία μέσα και εργαστήρια σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δημιουργίας: Τεχνική, επιστήμη, Τέχνη, φυσική αγωγή, εκδρομές - τουρισμός κ.λπ. για να μπορεί το παιδί να αναπτύξει τα ενδιαφέροντά του και να εκδηλώσει τις κλίσεις του. Οι οργανισμοί αυτοί έφταναν να έχουν ακόμη και συμφωνική ορχήστρα με αρχιμουσικούς παιδιά, ενώ τεράστια σημασία δινόταν στη βιβλιοθήκη, για να τους γίνει το βιβλίο ανάγκη σε όλη την υπόλοιπη ζωή, όπως εξηγούσαν οι αρμόδιοι. «Αρχίζουμε απ' αυτή την ηλικία να μορφώνουμε το γούστο των παιδιών, γιατί αν το αφήσουμε στην τύχη του, είναι πολύ φυσικό να χαλάσει. Και τότες θα είναι πολύ δύσκολο ν' απαλλάξουμε το παιδί από τις πρώτες κακές του αισθητικές εντυπώσεις», δήλωνε η υπεύθυνη του προγράμματος (...)

Οι προσπάθειες αυτές είχαν εντυπωσιακά αποτελέσματα. Το αναγνωστικό κοινό πολλαπλασιαζόταν για πολλές δεκαετίες με γεωμετρική πρόοδο. Το 1960 έφτασαν, για παράδειγμα, να εκδίδονται 50.000 τίτλοι βιβλίων σε 1.000.000.000 αντίτυπα. Η ΕΣΣΔ κατείχε μάλιστα παγκόσμια την πρώτη θέση στην έκδοση λογοτεχνικών έργων μεταφρασμένων από ξένες γλώσσες. Από το 1918 έως το 1975 εκδόθηκαν πάνω από 32.000 τίτλοι λογοτεχνικών έργων ξένων συγγραφέων σε 1,5 δισ. αντίτυπα και σε 76 γλώσσες!

Το 1959 ο αναλφαβητισμός εξαλείφθηκε οριστικά, αδιάσειστη απόδειξη για την τεράστια ώθηση που έδωσαν οι νέες σχέσεις ιδιοκτησίας στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, πρώτα πρώτα του ίδιου του ανθρώπου. Μια εκπληκτική συμπύκνωση του χρόνου και της Ιστορίας συντελέστηκε, όπως φαίνεται και στο ποίημα του Μπεζιμένσκιι:

Παντού η μέρα είναι μέρα και πάντοτε το έτος είναι έτος

Αλλά εμείς οι μπολσεβίκοι αλλιώτικα μετράμε

τα χρόνια, τα λεφτά, τα δευτερόλεφτα και τους αιώνες.

Πρώτος καθρέφτης των πρώτων νικών και κατορθωμάτων του

αγωνιζόμενου παγκόσμιου προλεταριάτου.

Οι καλλιτέχνες της Πρωτοπορίας αγκάλιασαν την Επανάσταση

Αυτή η επιτάχυνση του ιστορικού χρόνου εκδηλώνεται συγκλονιστικά και στην ανάπτυξη της Τέχνης. Το ποιοτικό άλμα που συντελούνταν την περίοδο εκείνη στην Τέχνη από διάφορα καλλιτεχνικά ρεύματα και κινήματα του μοντερνισμού της Ρωσίας σε επαφή με αντίστοιχα της Δύσης, που αργότερα ονομάστηκαν Ρώσικη Πρωτοπορία, ως αντανάκλαση στη συνείδηση των καλλιτεχνών των αλλαγών στη ζωή από την είσοδο του καπιταλισμού στο ιμπεριαλιστικό του στάδιο, συνέπεσε με την Οκτωβριανή Επανάσταση, το ποιοτικό άλμα στην κοινωνική εξέλιξη. Η χρονική σύμπτωση καλλιτεχνικής και κοινωνικής επανάστασης δημιούργησε ένα εκρηκτικό μείγμα, που προσέδωσε πρωτοφανή δυναμική στις δημιουργικές αναζητήσεις των καλλιτεχνών της Πρωτοπορίας, τους μόνους σχεδόν από το χώρο της διανόησης, που υποδέχτηκαν με ενθουσιασμό τη σοσιαλιστική επανάσταση. Οι καλλιτέχνες αυτοί, ειδικά οι φουτουριστές, με πρώτο τον Μαγιακόφσκι, έβλεπαν στις διακηρύξεις της Επανάστασης μεγάλες ομοιότητες με τα καλλιτεχνικά τους πιστεύω, όπως τη ρήξη με το σαθρό παρελθόν και το άλμα σε ένα μέλλον κυριαρχίας του ανθρώπου πάνω στη φύση και τη ζωή.

Χωρίς να λογαριάζουν πείνα, κούραση και κακουχίες εντάχθηκαν με πάθος σε μια πανεθνική εκστρατεία προπαγάνδας υπέρ της νέας εξουσίας: Οργωναν την επαρχία μέσα στις φλόγες του εμφυλίου με τα περίφημα τρένα αγκίτ - προπ διακοσμημένα με συνθήματα, στίχους και ζωγραφιές και φορτωμένα με βιβλία και μπροσούρες, οργανώνοντας συγκεντρώσεις και προβολές επίκαιρων κινηματογραφημένων από τους ίδιους σε κόσμο που ποτέ του δεν είχε δει κινηματογράφο, στόλιζαν τις πλατείες και τους δρόμους και κατασκεύαζαν άρματα παρελάσεων για τις επετείους της επανάστασης και τις Πρωτομαγιάτικες συγκεντρώσεις, έστηναν θεατρικές παραστάσεις δρόμου, εξέθεταν σε βιτρίνες μαγαζιών και παράθυρα σπιτιών αφίσες, στίχους και συνθήματα για μαχητική ζύμωση επίκαιρων θεμάτων της ταξικής πάλης (...)

Η τεράστια επίδραση της Επανάστασης σε όλα τα είδη της Τέχνης

Η επαναστατικοποίηση της Τέχνης, που αγκάλιασε όλα τα είδη της, οδήγησε στη δημιουργία μιας τεράστιας δεξαμενής από επεξεργασμένες παρακαταθήκες γνώσεων, ύφους, μορφών, καλλιτεχνικών μέσων και επινοήσεων που σημάδεψαν την εξέλιξη της Τέχνης και έως τις μέρες μας επηρεάζουν την καλλιτεχνική ζωή χωρίς να έχουν ξεπεραστεί.

Ο προσανατολισμός των κύριων καλλιτεχνικών ρευμάτων της περιόδου σε μια χρήσιμη ταξικά και κοινωνικά Τέχνη, σε ρήξη με το μεταφυσικό, μυστικιστικό, αισθηματολογικό περιεχόμενο της παλιάς Τέχνης - πολυτέλειας για τα σαλόνια των αστών, η προσπάθειά τους να δημιουργήσουν έργο που να αντιστοιχεί στη νέα επιστημονική εποχή, την εποχή δηλαδή που ο άνθρωπος μπορεί να φέρει στα μέτρα του τη φύση και την κοινωνία, χωρίς υπερβολή άνοιξαν ουσιαστικά το δρόμο στη σύγχρονη Τέχνη για πολλά είδη της. Η κατεύθυνση ειδικά των κονστρουκτιβιστών καλλιτεχνών για σύνδεση της Τέχνης με τη βιομηχανία και την πρακτική καθημερινή ζωή δημιούργησε μια νέα πραγματικότητα σε πάμπολλους διαφορετικούς τομείς της.

Στα εικαστικά οδήγησε στη μελέτη των λειτουργικών και των αισθητικών ιδιοτήτων των βιομηχανικών υλικών και στη χρήση τους στις καλλιτεχνικές κατασκευές, στην αξιοποίηση των λιτών και αυστηρών περιγραμμάτων του γραμμικού σχεδίου, στη γέννηση της τέχνης του φωτομοντάζ, του βιομηχανικού ντιζάιν και των γραφικών τεχνών. Την ίδια περίοδο τέθηκαν οι βάσεις της σύγχρονης αρχιτεκτονικής με βασικό στοιχείο της την απλότητα και το λειτουργικό συνδυασμό των αρχιτεκτονικών μορφών με το περιεχόμενο κάθε κατασκευής. Η σοβιετική αρχιτεκτονική επηρέασε πολλά κινήματα της καπιταλιστικής Δύσης, κυρίως μεσοπολεμικά (...) Οι περισσότερες από τις πρωτοποριακές ιδέες των κονστρουκτιβιστών αρχιτεκτόνων δεν μπόρεσαν γενικά να υλοποιηθούν - λόγω έλλειψης πόρων και μέσων - παρά μόνο στα περίπτερα των εκθέσεων της σοβιετικής τέχνης στις μεγαλουπόλεις του εξωτερικού προκαλώντας το θαυμασμό.

Από την ίδια αντίληψη ξεπηδούν και οι πρωτοποριακές μέθοδοι του Μέγιερχολντ στο θέατρο. Κεντρική ιδέα της επιστημονικότητας στην τέχνη του θεάτρου και του ηθοποιού, κατά τον Μέγιερχολντ, είναι ότι ο θεατής δεν πρέπει να υποβάλλεται, αλλά να έχει πλήρη συνείδηση πως παρακολουθεί μια επινόηση, ώστε να κινητοποιείται η σκέψη και η κρίση του και να συμμετέχει ενεργητικά στην παράσταση, μια ιδέα που επηρέασε και τον Μπρεχτ. Η κατάργηση του τέταρτου τοίχου και της αυλαίας, οι ορατοί βοηθοί σκηνής, οι πόζες των χαρακτήρων και τα στοιχεία του τσίρκου ή των κινηματογραφημένων επικαίρων είναι μερικές από τις καινοτομίες που εισήγαγε ο Μέγιερχολντ στο θέατρο για να εξυπηρετηθεί ο παραπάνω σκοπός. Αντίστοιχα επιτεύγματα συντελούνται και στο χώρο της σκηνογραφίας, με την εισαγωγή της βιομηχανικής μεταλλικής πλατφόρμας σε διαφορετικά οριζόντια επίπεδα συνδεμένα μεταξύ τους με σκάλες, όπου εκτυλίσσονται οι εναλλασσόμενες θεατρικές σκηνές, χωρίς αλλαγή σκηνικών. Ανεκτίμητης καλλιτεχνικής αξίας είναι και η συνεισφορά του Στανισλάφσκι, που με τη μέθοδό του διεύρυνε τις υποκριτικές ικανότητες των ηθοποιών και καθόρισε τη διδασκαλία της υποκριτικής έως σήμερα.

Το σοβιετικό θέατρο άφησε μια σπουδαία κληρονομιά, από τις παραστάσεις στο θέατρο δρόμου, τους πειραματισμούς των εργαστηρίων και των θεάτρων - στούντιο έως την τιτάνια αναπαράσταση της εφόδου στα Χειμερινά Ανάκτορα το 1920, με συμμετοχή 2.000 ηθοποιών, 500 μουσικών και το πολεμικό πλοίο «Αβρόρα» να συνοδεύει με κανονιοβολισμούς, που παρακολούθησαν 100.000 λαού. Αλλωστε, το θέατρο και ο κινηματογράφος υπήρξαν οι μεγαλύτερες και πνευματικότερες διασκεδάσεις της σοβιετικής εργατικής τάξης. Το 1934 μοναχά στη Μόσχα υπήρχαν καμιά πενηνταριά δραματικά θέατρα, πέντε όπερες, τρεις οπερέτες και πολλά εθνικά θέατρα - που ανέβαζαν έργα στις διάφορες εθνικές γλώσσες - χώρια το πλήθος των ερασιτεχνικών θεατρικών ομίλων, απ' όπου αναδείχνονταν με τη βοήθεια των επαγγελματιών ηθοποιών διαρκώς νέα ταλέντα, που στέλνονταν να σπουδάσουν στις θεατρικές σχολές (...)

Σ' αυτό το περίγραμμα δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι και η τέχνη του κινηματογράφου - του οποίου τη μεγάλη διαφωτιστική και διαπαιδαγωγητική εμβέλεια είχε εντοπίσει ο Λένιν, αναγορεύοντάς τον στη σπουδαιότερη απ' όλες τις τέχνες - υπήρξε ουσιαστικά γέννημα της Οκτωβριανής Επανάστασης. Χάρη στην πρωτότυπη εργασία, στην εφευρετικότητα και την έμπνευση μιας ατσαλωμένης στη φωτιά της επανάστασης και του εμφυλίου γενιάς κινηματογραφιστών, ο κινηματογράφος ανυψώθηκε στο στερέωμα των καλών τεχνών, από απλή τεχνική καταγραφής κινούμενων εικόνων και διασκεδαστικό θέαμα που ήταν τα προεπαναστατικά χρόνια στη Ρωσία και στις άλλες χώρες του καπιταλισμού. Ενα πλήθος καινοτομιών βλάστησαν την περίοδο εκείνη στον τομέα του. Η πρώτη και σπουδαιότερη, όμως, είναι η τεχνική του μοντάζ, που πρώτοι οι Σοβιετικοί δημιουργοί εισηγήθηκαν και μέσα από πάμπολλους πειραματισμούς ανέπτυξαν σε ένα ισχυρότατο αισθητικό εργαλείο και ένα βαθιά ιδεολογικό όπλο, με αποκορύφωμα το ιδεολογικό - διαλεκτικό μοντάζ του Αϊζενστάιν, προσανατολισμένο στην ανάδειξη των αντιθέτων στην κοινωνία και της πάλης τους.

(...) Το βασικότερο επίτευγμα στη μουσική, όπως και σε όλες τις τέχνες στο σοσιαλισμό, είναι ότι η ανάδειξη παγκόσμιων κορυφών δεν ήταν προϊόν μιας εγωκεντρικής ανταγωνιστικής πορείας, αλλά αποτέλεσμα ενός αγώνα για την καθολική ανύψωση του πολιτιστικού επιπέδου του σοβιετικού λαού, που διαρκώς ανατροφοδοτούσε με νέα ταλέντα την Τέχνη και ενθάρρυνε την καλλιτεχνική δημιουργία με τον ακράτητο ενθουσιασμό του. Στη μουσική, για παράδειγμα, πραγματοποιήθηκε μια τρομακτική διεύρυνση των μουσικών υποδομών και συνόλων - οι μεγαλειώδεις ορχήστρες και χορωδίες που είχαν ιδρυθεί, δεν υπάρχουν πουθενά πια σήμερα στον κόσμο -, δημιουργήθηκε ένα πολυπληθέστατο και άρτια εκπαιδευμένο μουσικό δυναμικό, μα πάνω απ' όλα διαμορφώθηκε ένα μεγάλο μουσικά μορφωμένο ακροατήριο, που ήταν σε θέση να κατανοεί, να απολαμβάνει και να συγκλονίζεται με ένα από τα πιο σύνθετα και αφηρημένα είδη της Τέχνης, όπως η συμφωνική μουσική.

Πρωτόγνωρο ήταν και το ενδιαφέρον της εργατικής εξουσίας για την προστασία και την ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς (...) Ο μεγάλος άθλος πραγματοποιήθηκε στον τομέα αυτό με το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, όταν μετά τις τεράστιες καταστροφές που προκάλεσαν τα ναζιστικά στρατεύματα σε ανεκτίμητους αρχιτεκτονικούς θησαυρούς έγινε η αποκατάσταση ολόκληρων πόλεων, όπως αυτής του Λένινγκραντ, που ξαναχτίστηκε με όλα τα μνημεία της με βάση τις φωτογραφίες. Στη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου οι κινητοί πολιτιστικοί θησαυροί της ΕΣΣΔ δε λεηλατήθηκαν όπως οι αρχαιότητες στη χώρα μας. Αντίθετα, μεταφέρθηκαν και προσεκτικά διαφυλάχτηκαν σε κατάλληλες περιβαλλοντικές συνθήκες στα ενδότερα της χώρας.

Οι αντιφάσεις στην πορεία ανάπτυξης της σοσιαλιστικής Τέχνης

Σε όλη αυτήν την πορεία προς το φως του σοσιαλιστικού πολιτισμού δεν έλειψαν οι αντιφάσεις. Η Τέχνη των πρώτων μετεπαναστατικών χρόνων, η ίδια που με τις θαυμαστές καινοτομίες της αποτέλεσε την πηγή της σύγχρονης καλλιτεχνικής έκφρασης, από την επιστημονικότητα της νέας εποχής και τη σοσιαλιστική επανάσταση, ξεχώριζε προπαντός τη μηχανοποίηση. Παρέβλεπε, δηλαδή, τις κρίσιμες κοινωνικές παραμέτρους, όπως η κοινωνική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, που αποτελούσαν και το θεμέλιο της εκρηκτικής τεχνικής ανάπτυξης.

Ενας θαυμασμός στις μηχανές, μια αποθέωση στα εργαλεία και τα μέσα παραγωγής, μια μεταλλοποιημένη πραγματικότητα κυριαρχούν σε όλα τα είδη της Τέχνης της περιόδου. Από τα εικαστικά, το θέατρο του Μέγιερχολντ, τον κινηματογράφο του Βερτόφ, το μπαλέτο και τη μουσική του Προκόφιεφ έως τη λογοτεχνία, οι μηχανές και τα εργαλεία ανθρωποποιούνται και οι άνθρωποι εργαλειοποιούνται, αποκτούν τα φερσίματα και τη γλώσσα των εργαλείων του επαγγέλματός τους.

Φυσικά, σε μια περίοδο που η εργασία, απελευθερωμένη από την εκμετάλλευση, προβάλλει ως ο καθοριστικός παράγοντας για τη στερέωση και την ανάπτυξη του σοσιαλισμού, είναι λογικό και η Τέχνη να αντλεί από τον κόσμο της εργασίας τα ερεθίσματά της. Θαυμάσια λογοτεχνήματα της περιόδου αναφέρονται στον ηρωισμό της δουλειάς, στην κολεκτιβίστικη φιλαυτία, στην αυταπάρνηση και την περιφρόνηση για πληρωμή και ανάπαυση.

Ομως, εδώ τα πράγματα δεν ήταν τόσο αθώα. Δεν είχαμε δηλαδή να κάνουμε απλά με μια αυθόρμητη αντανάκλαση της πραγματικότητας στη συνείδηση των καλλιτεχνών, αλλά για μια τεχνοκρατική θεωρία που συστηματικά διαδιδόταν στους χώρους τους μέσα από τη μαζικότερη τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια πολιτιστική οργάνωση, την Προλετκούλτ, όπου πρωταγωνιστούσε ο Μπογκντάνοφ, γιατρός και διαγραμμένο μέλος του Κόμματος από τα προεπαναστατικά χρόνια, στις θεωρίες του οποίου ο Λένιν είχε ασκήσει καταλυτική κριτική στο έργο του «Υλισμός και Εμπειριοκριτικισμός». Ο Μπογκντάνοφ απέρριπτε την πάλη των τάξεων ως κινητήρια δύναμη της Ιστορίας και κατέληγε σε μια θεωρία για βαθμιαία κατάργηση των ταξικών αντιθέσεων μέσω της τεχνολογικής προόδου. Στην Τέχνη ανέθετε το καθήκον να βοηθήσει όλη την κοινωνία να ρυθμιστεί στα πρότυπα και τον ορθολογισμό της μοντέρνας βιομηχανίας, που κατά τον Μπογκντάνοφ ήταν η ουσία του σοσιαλισμού (...)

Ταυτόχρονα, στο χώρο της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας δεν έλειψαν οι μορφικές ακρότητες (...) Η δε ολοσχερής απάρνηση του καλλιτεχνικού παρελθόντος, που πρέσβευαν οι καλλιτέχνες της Πρωτοπορίας («Κάτω ο Πούσκιν», ήταν ένα από τα συνθήματα των φουτουριστών), παρότι αποτελούσε αναγκαίο στάδιο για να πραγματοποιηθεί το επαναστατικό άλμα στην Τέχνη, δε γινόταν αποδεκτή σε μια χώρα με λαμπρή παράδοση στο ρεαλισμό.

Τα προβλήματα αυτά απασχόλησαν το Κόμμα και προσωπικά τον Λένιν, χωρίς όμως να αντιμετωπιστούν αφού προτεραιότητα είχαν πολύ πιο επείγοντα θέματα. Η μετέπειτα, τη δεκαετία του 1930, προσπάθεια επίλυσής τους οδήγησε σε νέες αντιφάσεις: Στην πλήρη απόρριψη του μοντερνισμού, μαζί και των μεγάλων μορφικών επιτευγμάτων της Ρώσικης Πρωτοπορίας, που θεωρήθηκε ως σύνολο Τέχνη παρακμιακή, φορμαλιστική και στην καθιέρωση στα έργα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού της κλασικής μορφής των ρεαλιστικών έργων της προεπαναστατικής περιόδου ως πιο κατανοητής στο λαό. Πρακτικά, δηλαδή, η Τέχνη του σοσιαλιστικού ρεαλισμού αντιμετωπίστηκε ως ομαλή διαδοχή της προεπαναστατικής αστικής Τέχνης και όχι ως επαναστατική υπέρβασή της, παρότι αυτή η υπέρβαση είχε, έστω και ανολοκλήρωτα, ήδη πραγματοποιηθεί. Με τον τρόπο αυτό παραβιάστηκαν βασικές νομοτέλειες στην ανάπτυξη της Τέχνης - η οποία αλλάζει όταν αλλάζουν οι σχέσεις παραγωγής - και στη διαλεκτική ενότητα της μορφής με το περιεχόμενο, καθώς η παλιά αστική μορφή δεν μπορούσε να εκφράσει αποτελεσματικά το νέο σοσιαλιστικό περιεχόμενο (...)

Ο πιο κόκκινος καρπός είναι ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός

Παρ' όλα όσα συνέβηκαν, ο πιο κόκκινος καρπός της Οκτωβριανής Επανάστασης στην Τέχνη είναι ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός, καθώς η σημασία του είναι πάντα ολόφρεσκη, όσο ο σοσιαλισμός εξακολουθεί να αποτελεί το μεγάλο αίτημα της εποχής μας. Ο καπιταλισμός που σαπίζει, του προσφέρει άλλωστε ένα εξαιρετικά γόνιμο έδαφος για να ξεπεταχτεί πιο κόκκινος, πιο ώριμος και πιο ωφέλιμος από ποτέ στις μέρες μας.

Για να γίνει όμως αυτό χρειάζεται οι καλλιτέχνες - δημιουργοί που επικροτούν την επαναστατική γραμμή του Οκτώβρη, τη στρατηγική γραμμή πάλης του Κόμματός μας για το σοσιαλισμό χωρίς στάδια και αυταπάτες περί βελτίωσης του καπιταλισμού, να απαλλαγούν το γρηγορότερο από τη διστακτικότητά τους απέναντι στη στρατευμένη στα κομμουνιστικά ιδανικά Τέχνη. Χωρίς καμιά καθυστέρηση χρειάζεται να συγκρουστούν με τα αστικά και οπορτουνιστικά παραμύθια ότι η στράτευση βλάπτει τάχα την Τέχνη και της στερεί την αμεροληψία και με θάρρος να σηκώσουν ψηλά τη σημαία του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Δε χρειάζεται αμεροληψία όταν έχεις ταξικό πόλεμο με αντίπαλους που κάθε άλλο παρά ουδέτεροι και αμερόληπτοι είναι. Χρειάζεται Τέχνη αιχμηρή, με αγκάθια όπως του Μαγιακόφσκι, χρειάζεται Τέχνη ωφελιμιστική, όπως το τονίζει ο Βάρναλης. Οσο πιο επιτακτικά αναδείχνεται η αναγκαιότητα του σοσιαλισμού στις μέρες μας, τόσο πιο έντονα προβάλλει η επικαιρότητα της Τέχνης που θα εκφράζει αυτή την αναγκαιότητα και θα διαπαιδαγωγεί μαχητές για να την υπερασπιστούν.

Ο σοσιαλισμός είναι το μόνο κοινωνικό σύστημα που μπορεί να αποδώσει στην Τέχνη την αληθινή κοινωνική - μαζική λειτουργία της: Να δημιουργήσει τους όρους για μια χωρίς προηγούμενο διάδοσή της, να αναπτύξει σε όλα τα μέλη της κοινωνίας την ικανότητα να την κατανοούν και να την απολαμβάνουν, να καταργήσει την απόσταση του λαού από τους καλλιτέχνες και να πραγματοποιήσει μια τέτοια αναγνώριση της σημασίας της, που σε κανένα προηγούμενο κοινωνικό σύστημα δεν υπήρξε. Και αυτό γιατί στο σοσιαλισμό, ανώριμη βαθμίδα του κομμουνισμού, γίνεται όλη η αναγκαία προεργασία για την ολόπλευρη ανάπτυξη του ανθρώπου και την πλήρη απελευθέρωση της εργασίας που θα φέρει η κομμουνιστική κοινωνία.