Εκτίμηση για τον Νίκο Ζαχαριάδη

Η ιστορική έρευνα οφείλει να εξετάζει την ηγετική προσωπικότητα του Ν. Ζαχαριάδη και τη διαμόρφωση της στρατηγικής και της λειτουργίας του ΚΚΕ στις συνθήκες της εποχής του. Είναι αντιεπιστημονικό να αφαιρούνται από την έρευνα οι ιστορικές συνθήκες ανάπτυξης και ωρίμανσης του ΚΚΕ, οι συνθήκες ανάπτυξης και ωρίμανσης του Ν. Ζαχαριάδη ως κομμουνιστή ηγέτη.

Γεννημένος έξω από την Ελλάδα (Αδριανούπολη, 27.4.1903)⁸⁸⁷, ατσαλώθηκε ως μέλος του ΠΚΚ (Μπ.), απέκτησε κομμουνιστική μόρφωση σε κομματική σχολή της ΚΔ, αναδείχτηκε στέλεχος της ΟΚΝΕ και Γενικός Γραμματέας της ΚΕ του ΚΚΕ. Είχε σημαντική συμβολή στην ανάπτυξη του ΚΚΕ στα χρόνια 1931-1936.

Ηγήθηκε του Κόμματος σε συνθήκες σκληρής ταξικής πάλης, διώξεων, εκτελέσεων, δράσης των κρατικών εγχώριων και ξένων μυστικών υπηρεσιών κατά του ΚΚΕ, ακόμα και διάβρωσης των Κομματικών του Οργανώσεων στα χρόνια της δικτατορίας του Μεταξά.

Ο Ν. Ζαχαριάδης ήταν ηγέτης αφοσιωμένος στην υπόθεση της εργατικής τάξης, στον προλεταριακό διεθνισμό, στην πάλη για την κοινωνική απελευθέρωση. Τον διέκριναν επαναστατική επαγρύπνηση, ταχύτητα στην ανάληψη πρωτοβουλιών, σθένος στην υπεράσπιση της γνώμης του. Ηταν λαϊκός ηγέτης με διάθεση και πνεύμα ασυμβίβαστο, πρωτοπόρο και μαχητικό. Δοκιμάστηκε και άντεξε, μαζί με άλλους κομμουνιστές, στα μεσαιωνικά κάτεργα της 4ης Αυγούστου, απ' όπου οδηγήθηκε στα μπουντρούμια του Μανιαδάκη που τον παρέδωσε στη συνέχεια στους Γερμανούς και στάλθηκε στο Νταχάου. Από αυτήν την εννιάχρονη δοκιμασία βγήκε αλύγιστος.

Ο Ν. Ζαχαριάδης δεν υπέκυψε στην ιμπεριαλιστική επίθεση της Μ. Βρετανίας και της εγχώριας αντίδρασης και πρωτοστάτησε στη δημιουργία του ΔΣΕ, της κορυφαίας εκδήλωσης της ταξικής πάλης στην Ελλάδα στον 20ό αιώνα. Στα πρωτοπόρο στοιχεία της σκέψης και των επιλογών του Ζαχαριάδη περιλαμβάνεται και η άποψή του για το ρόλο του εγγλέζικου ιμπεριαλισμού, τον οποίο θεωρούσε πιο ισχυρό και άρα πιο επικίνδυνο προοπτικά από το γερμανικό, ακόμα και τότε που βρισκόταν στο Νταχάου. Ανάλογα πρωτοπόρα επαναστατική ήταν η θέση του για την ανάγκη οργάνωσης των Γερμανών και Αυστριακών κομμουνιστών σε επαναστατική κατεύθυνση. Ακόμα, συνειδητοποίησε την ανάγκη διόρθωσης της στρατηγικής του ΚΚΕ στη διάρκεια του ΔΣΕ, αλλά και στη συνέχεια με το Σχέδιο Προγράμματος (1953 - 1954).

Σημειώνεται, ωστόσο, η αδυναμία του Ζαχαριάδη να οδηγήσει έγκαιρα το ΚΚΕ σε ολοκληρωμένα συμπεράσματα σε σχέση με στρατηγικές ελλείψεις της περιόδου 1941 -1945 και στη διαμόρφωση ανάλογου Προγράμματος στο 7ο Συνέδριο. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα και τις αντιφάσεις, καθυστερήσεις και λάθη οργάνωσης στο ΔΣΕ.

Η στρατηγική του ΚΚΕ, όταν ήταν ΓΓ της ΚΕ ο Νίκος Ζαχαριάδης, συμπυκνώνει τις αντιφάσεις που υπήρχαν στη στρατηγική του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος. Ο Ν. Ζαχαριάδης, ως κομμουνιστής ηγέτης, δεν μπόρεσε να ξεπεράσει αυτά τα όρια. Ηρθε σε σύγκρουση με το ΚΚΣΕ για πολλά θέματα της πάλης του ΚΚΕ, όμως υποχώρησε στις πιέσεις του ΚΚΣΕ και απέσυρε το Σχέδιο Προγράμματος.

Ο Ν. Ζαχαριάδης παρέμεινε αφοσιωμένος στη σοσιαλιστική οικοδόμηση στην ΕΣΣΔ και στον προλεταριακό διεθνισμό. Η σύγκρουσή του με το ΚΚΣΕ δεν ταυτιζόταν με την πολεμική του ΚΚ Κίνας. Εύστοχα κατέκρινε τη θεωρία και την πολιτική του Μάο ως μικροαστική - σοβινιστική μεγαλοκινεζική, σε παρέκκλιση από το μαρξισμό - λενινισμό.⁸⁸⁸

Η κριτική που δέχτηκε ο Ζαχαριάδης, τόσο από την Επιτροπή των 6 αδελφών Κομμάτων όσο και από τη νέα ηγεσία στο ΚΚΕ, ήταν άδικη και λαθεμένη στην κατεύθυνσή της. Ανέδειξε όμως για λόγους σκοπιμότητας αντιφάσεις και προβλήματα στα οποία τοποθετήθηκε η Πανελλαδική Συνδιάσκεψη του ΚΚΕ (16.7.2011), χωρίς να αφαιρεί τη συνολική θετική εκτίμηση για την πορεία του Ν. Ζαχαριάδη ως Γενικού Γραμματέα της ΚΕ του ΚΚΕ.

Μετά από την ήττα του ΔΣΕ, ο Νίκος Ζαχαριάδης ευθύνεται ιδιαίτερα για λαθεμένες και αντιφατικές εκτιμήσεις, όπως: Προσωρινή ήττα, δυνατότητα διεξόδου από την κρίση και εφαρμογή ριζικά διαφορετικής εξωτερικής πολιτικής από διακυβέρνηση ΕΑΜικών και αστικών δυνάμεων κ.ά.

Η λαθεμένη θέση του ΚΚΕ σε σχέση με την ελληνική μειονότητα της Αλβανίας αντανακλούσε γενικότερα προβλήματα διευθέτησης πληθυσμιακών μειονοτήτων και σχέσεων μεταξύ Κομμουνιστικών Κομμάτων στην προοπτική κατάκτησης της εξουσίας, σε συνθήκες επαναστατικές. Αυτά τα προβλήματα, που δεν εκφράστηκαν μόνο στο ΚΚΕ, αλλά και στα Βουλγαρικό ΚΚ, ΚΚ Γιουγκοσλαβίας, ΚΕ Αλβανίας και άλλα, ήταν προβλήματα που υπήρχαν ήδη στα χρόνια της ΚΔ, δίχως να υποτιμάται η μεγάλη δυσκολία που έχουν από τη φύση τους, αλλά και δίχως να παραγνωρίζονται προγενέστερες δυσκολίες θεμελιωμένες στις ιμπεριαλιστικές συνθήκες «ειρήνης» των Βαλκανικών Πολέμων και του Α' Παγκόσμιου Πολέμου.

Ο Νίκος Ζαχαριάδης ανάμεσα σε μαχητές του ΔΣΕ

Ο Ν. Ζαχαριάδης, ως ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, λειτούργησε και με πρακτικές που σε ορισμένες περιπτώσεις συνιστούσαν παραβίαση του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού. Ενέργειες όπως: Καχυποψία για συνεργασία με τον ταξικό αντίπαλο στελεχών με λαθεμένες θέσεις ή και οπορτουνιστική στάση. Πρωτοβουλία αλλαγής του στρατηγικού στόχου του ΚΚΕ στην 5η Ολομέλεια της ΚΕ (1949), δίχως προηγούμενη συζήτηση. Ασφαλώς, τέτοιες ενέργειες σχετίζονται κυρίως με τις ιστορικές συνθήκες στην ανάπτυξη και λειτουργία του Κόμματος και όχι στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας ενός ηγέτη, στην προκειμένη περίπτωση του Ν. Ζαχαριάδη. Αλλωστε, το πώς αναπτύσσεται και λειτουργεί ο ΓΓ της ΚΕ εξαρτάται και από το τι έχει κατακτήσει το ανώτερο καθοδηγητικό όργανο, η ΚΕ, ως συλλογική λειτουργία. Εξετάζοντας, λοιπόν, επιλογές και τον τρόπο λειτουργίας ενός ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, πρέπει να παρθεί υπόψη ότι σε αυτές αντικατοπτρίζεται και το αντίστοιχο επίπεδο του Κόμματος. Με αυτήν την έννοια κρίνεται ο Ν. Ζαχαριάδης και για λαθεμένες πρακτικές, π.χ., στο χαρακτηρισμό της εκτέλεσης του Ν. Πλουμπίδη ως εικονικής κ.ά.

Αντιφατικότητα εκφράζει το γεγονός ότι ο Ν. Ζαχαριάδης συνέχιζε να προτείνει στα καθοδηγητικά όργανα (ΚΕ και ΠΓ) βασικά τα ίδια στελέχη με τα οποία είχαν συγκροτηθεί τα καθοδηγητικά όργανα στην περίοδο της Κατοχής. Αυτή η λειτουργία του εκφράστηκε και στα χρόνια 1947-1949, καθώς και μετά από την 3η Συνδιάσκεψη, παρότι σε αυτήν έγινε μια προσπάθεια ανανέωσης της ΚΕ. Γενικά όμως ήταν ελάχιστα τα νέα στελέχη που αναδείχτηκαν, γεγονός που δε δικαιολογείται μόνο από το ότι αρκετοί είχαν πέσει στα πεδία των μαχών ή είχαν δολοφονηθεί από τα όργανα του αστικού κράτους. Αποτέλεσμα ήταν να παραμένει δέσμιος στελεχών που βαρύνονταν με μεγάλες ευθύνες για τα λάθη της περιόδου 1941 -1945.

Βεβαίως, σε άστοχες και άδικες εκτιμήσεις του Ζαχαριάδη για στελέχη του ΚΚΕ, δίχως να εξισώνεται η δική του ευθύνη ως ΓΓ με την ευθύνη άλλων στελεχών μέσα και έξω από την Ελλάδα, πρέπει να συνυπολογιστεί και η ευθύνη των δεύτερων, που ενίσχυαν τέτοιες λαθεμένες εκτιμήσεις με εκθέσεις τους προς το ΠΓ και με άλλα κείμενα.⁸⁸⁹ Για παράδειγμα, όπως προαναφέρθηκε, εκτίμηση ή υποψία ότι ο Ν. Πλουμπίδης ήταν πράκτορας του εχθρού είχαν στελέχη του ΚΚΕ στην Ελλάδα, που την μετέφεραν με ενέργειες προς τα έξω, και άλλοι στο ΠΓ και στον ίδιο τον Ζαχαριάδη. Ανάλογες εκτιμήσεις, όπως για τον Πλουμπίδη, γίνονταν τότε και για άλλα στελέχη.⁸⁹⁰ Επομένως, πέρα από την προσωπική ευθύνη του Ζαχαριάδη, υπήρξε και η συλλογική, στην οποία επέδρασε και το γενικότερο κλίμα εκείνης της εποχής.

Ο Ν. Ζαχαριάδης επέμενε μέχρι το τέλος της ζωής του στην ίδια εκτίμηση για την 6η Πλατιά Ολομέλεια και για την 7η. Η Ιστορία τον δικαίωσε, αν και κρίνονται ενέργειές του, όπως το γεγονός ότι απευθύνθηκε στην ελληνική Δικαιοσύνη⁸⁹¹, ζητώντας να έρθει στην Ελλάδα για να δικαστεί. Ωστόσο γενικά έδειξε συνέπεια, υπέμεινε ταλαιπωρίες, υπέβαλε τον εαυτό του σε πολυήμερες απεργίες πείνας και αρνήθηκε να συμβιβαστεί.

Η καθαίρεση του Ζαχαριάδη και η διαγραφή του⁸⁹² ήταν πράξεις άδικες, συνέπεια της επικράτησης του δεξιού οπορτουνισμού στο ΚΚΕ και το ΚΚΣΕ. Η κατηγορία εναντίον του, για συνεργασία με τον εχθρό, ήταν πράξη συκοφαντική. Ακόμα και το πόρισμα της Επιτροπής Κομματικού Ελέγχου (ΕΚΕ), που ενέκρινε η ΚΕ το 1967, ήταν απαράδεκτο, αφού δεν απάλλασσε κατηγορηματικά τον Ν. Ζαχαριάδη από την κατηγορία του πράκτορα. Το ίδιο και η καθυστέρηση επί μία δεκαετία να διαμορφωθεί και να εγκριθεί από την ΚΕ ακόμα και αυτό το πόρισμα, όπως επίσης ο εξορισμός του στο Σοργκούτ⁸⁹³ της Σιβηρίας, που ήταν η πιο ακραία άδικη ενέργεια σε βάρος του, μετά από τη διαγραφή του από μέλος του ΚΚΕ, με συνέπεια το τραγικό τέλος του, την αυτοκτονία⁸⁹⁴ του (1.8.1973).

Με ειδική Απόφαση της Πανελλαδικής Συνδιάσκεψης του ΚΚΕ (16.7.2011) ο Νίκος Ζαχαριάδης αποκαταστάθηκε στο ΚΚΕ πλήρως.⁸⁹⁵

Σημειώσεις

887. Αρχείο ΚΚΕ, Εγγραφο 253002, Βιογραφικό Σημείωμα του Ν. Ζαχαριάδη, 15 Αυγούστου 1946.

888. Σε γράμμα του προς την «Κομματική Οργάνωση (μ.λ.)» (Βλ. αναλυτικό στο Παράρτημα του Δοκιμίου σελ. 653-654) των Ελλήνων πολιτικών προσφύγων στην Τασκένδη, με τίτλο «Σκέψεις και προτάσεις για μια κουκουέδικη γραμμή στην Ελλάδα» (23.5.1967), ο Ζαχαριάδης έγραψε ανάμεσα σε άλλα:

«(...) 2. Ο Μάο-Τσε-Τουγκ με τη θεωρία του δεν έδωσε και δεν δίνει μαρξιστική - λενινιστική απάντηση στα προβλήματα της εποχής μας, γιατί ξεκινά και εκφράζεται σε μικροαστική - σωβινιστική μεγαλοκινέζικη βάση. Η εσωτερική γραμμή του Μάο, τα τρία κήτη: το μεγάλο άλμα - λαϊκή κομμούνα - γενική γραμμή, αποτέλεσαν ανεδαφική, εξωπραγματική προσπάθεια να πιάσει πουλιά στον αέρα, να πραγματοποιήσει το "κομμουνιστικό όνειρο" χωρίς στήριγμα στις αντικειμενικές δυνατότητες και έκφρασε μικροαστική αδυναμία μπροστά στις δυσκολίες, ανικανότητα για επιστημονική σκέψη και πράξη. Αυτό έριξε την κινεζική επανάσταση πίσω και είχε διαλυτική επίδραση στο ΚΚ Κίνας. Μέσα στις γραμμές του παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος ο μαουτσετουνγκισμός είχε και έχει αποσυνθετική επιρροή. Ενα παράδειγμα από τα πολλά, η τραγική ήττα μας στην Ινδονησία. Και στο Βιετνάμ αντικειμενικά παίζει το παιχνίδι των Αμερικάνων. Υπολογίζοντας την κρίση που η θεωρία και η πράξη του Μάο προκάλεσε στο παγκόσμιο κομμουνιστικό και προοδευτικό κίνημα ο αμερικάνικος ιμπεριαλισμός, όπου βασίζεται σ' όλον τον κόσμο ο μαουτσετουνγκισμός αποτελεί αντιθεωρία στο μαρξ. - λενινισμό, οι κουκουέδες δεν μπορούν να έχουν καμία σχέση μαζί του.» [Αρχείο ΚΚΕ, Εγγραφο 50943, Επιστολές του Νίκου Ζαχαριάδη, εξόριστου στο Σοργκούτ, στην ΚΟ Τασκένδης (1967).]

Αυτή η τοποθέτησή του προκάλεσε την οργισμένη αντίδραση της ηγεσίας του ΚΚΕ (μ.λ.) στην Τασκένδη. Η ηγεσία του έγραψε στις 24.9.1967:

«... Ο Ν. Ζ. με τις επινοήσεις, συκοφαντίες και βρισιές του ενάντια στο Μάο-Τσε-Τουνγκ και το ΚΚ Κίνας δεν κάνει τίποτα το καινούργιο παρά αυτά που κάνει ο κάθε αποστάτης του μαρξισμού - λενινισμού, όταν, για να βολέψει τον εαυτό του, δίνει εξετάσεις υποταγής στον χρουστσιοφικό ρεβιζιονισμό. (...)». [Ο.π.]

889. Βλ. άρθρα του Σταύρου Κασιμάτη για τον Ν. Πλουμπίδη στο «Νέο Κόσμο», Μάρτης και Δεκέμβρης του 1953.

890. Στην έκθεσή του (16.8.1946) ο Θεόδωρος Μακρίδης (Εκτορας), επιτελικός αξιωματικός του ΕΛΑΣ, έγραψε ανάμεσα σε άλλα, αναφερόμενος στην εκτίμηση της ηγεσίας του Κόμματος για τους Εγγλέζους: «Εάν αι υπερτιμήσεις - υποτιμήσεις - ταλαντεύσεις αύται αι επί τόσον μακρόν χρόνον εκδηλούμεναι πάντοτε εν τη τελευταία αναλύσει προς όφελος των βρετανικών συμφερόντων και εις βάρος του ΕΛΑΣ, επομένως του ΚΚΕ, είναι δυνατόν να οφείλονται εις συμπτωματικά αίτια και, αν όχι, εις ποίας φύσεως τοιαύτα; Και αν τα αίτια ταύτα δεν είναι συμπτωματικά, αλλά άλλης φύσεως, δικαιολογημένες προβάλλει το τελικόν ερώτημα: "Εις τα άλλης φύσεως αίτια συμπεριλαμβάνεται και εκείνο της ηθελημένης κακής πίστεως ενίων προσώπων της ανωτάτης καθοδηγήσεως του ΚΚΕ;" Τέλος, εάν εις το τελικόν τούτο ερώτημα η απάντησις είναι καταφατική, τότε δεν δύναται να υπάρξει αμφιβολία ότι εν των προσώπων τούτων, και δη το διαδραματίσαν τον κυριότερον ρόλον, είναι ο σ. Γ. Σιάντος, όστις σχεδόν πάντοτε υπήρξεν φορεύς, άμεσος ή έμμεσος, των υπερτιμήσεων - υποτιμήσεων - ταλαντεύσεων τούτων...» [Βλ. Αρχείο ΚΚΕ, Εγγραφο 68490, Εκθεση του Ξ.I.Φ./30 (Θ. Μακρίδη) για τη δράση του ΕΛΑΣ την περίοδο 1940-1944.]

891. Την 1.2.1962 ο Νίκος Ζαχαριάδης ταχυδρόμησε στην ελληνική πρεσβεία στη Μόσχα την ακόλουθη επιστολή - αίτημα, που προοριζόταν για τον εισαγγελέα Πλημμελειοδικών Αθήνας. Η επιστολή δεν έφτασε στον Ελληνα πρέσβη, γι' αυτό και ο Ζαχαριάδης πήγε στην πρεσβεία στις 10 Μάρτη και την παρέδωσε προσωπικά στον πρέσβη:

«Παρακαλώ να μου γνωρίσετε αν εκκρεμούν ενάντιά μου κατηγορίες για την κομμουνιστική, επαναστατική μου δράση ενάντια στην αστοτσιφλικάδικη Αντίδραση και στην υποδούλωση της Ελλάδας στον ξένο, τον αμερικάνικο ιμπεριαλισμό. Πιστεύω ότι, στις κρίσιμες στιγμές που περνά ο λαός και η Ελλάδα, και η παραμικρή συμβολή στον αγώνα του ελληνικού λαού για τη Δημοκρατία, την Ειρήνη, την Ανεξαρτησία και το Σοσιαλισμό, για την υπεράσπιση της τύχης και των επαναστατικών παραδόσεων του λαού μας, είναι αναγκαία και επιβεβλημένη. Εφ' όσον ενάντιά μου εκκρεμούν κατηγορίες και εφ' όσον θα μου επιτραπεί, είμαι έτοιμος να γυρίσω στην Ελλάδα για να τις αντιμετωπίσω και ανατρέψω ακόμα μια φορά και μπροστά στην καραμανλική (ελληνική) δικαιοσύνη, για να επιβεβαιώσω ακόμα μια φορά την απόλυτη προσήλωσή μου στην υπόθεση του λαού πούμε γέννησε, ανέδειξε και μου 'δωσε την τιμή να με συγκαταλέξει στις γραμμές του σαν αγωνιστή του.» (Βλ. Πέτρος Ανταίος, Ν. Ζαχαριάδης. «Θύτης και Θύμα», σελ. 278, εκδ. «Φυτράκη», Αθήνα, 1991.) Στις 8.4.1962 δόθηκε στον Ζαχαριάδη κατηγορηματικά αρνητική απάντηση. (Ο.π., σελ. 275).

Το ίδιο αίτημα υπέβαλε με γράμμα του προς την ΚΕ του ΚΚΣΕ το Μάρτη του 1962:

«...Ζήτησα να μου επιτραπεί να κατέβω στην Ελλάδα, για να υπερασπίσω την κομμουνιστική κομματική, επαναστατική τιμή μου απ' τη συκοφαντία και την κατασπίλωση». Πήρε την προφορική απάντηση πως η ΚΕ του ΚΚΣΕ δε θεωρεί σκόπιμο σε αυτές τις συνθήκες το γυρισμό του Ζαχαριάδη στην Ελλάδα. (Βλ. ό.π., σελ. 289.)

Επίσης, στις 6.4.1964, πάλι μέσω της ελληνικής πρεσβείας, έστειλε στον τότε πρωθυπουργό Γ. Παπανδρέου το ακόλουθο γράμμα:

«Παρακαλώ όπως μου επιτρέψετε να γυρίσω στην Ελλάδα. Οι λόγοι για την αίτησή μου αφτή παραμένουν οι ίδιοι, όπως τους έκθεσα στο γράμμα μου προς τον κ. Εισαγγελέα Πλημμελειοδικών Αθηνών της 1.2.62.» (Βλ. ό.π., σελ. 283.)

Σε σημείωμα που υπογράφεται από τους Μ. Παρτσαλίδη και Λ. Στρίγκο, με ημερομηνία 4.5.1967, μετά από τη συνάντηση με τους Σουσλόφ, Πέλσε και Ουλιανόφσκι, γίνεται η εξής αναφορά σχετικά με τον Ν. Ζαχαριάδη:

«Στο τέλος μίλησε για το νέο εκβιασμό που επιχειρεί εναντίον του Κόμματος ο Ζαχαριάδης και υπογράμμισε πως η υπόθεση, και κατά τη γνώμη του ΠΓ του ΚΚΕ, πρέπει ν' αντιμετωπιστεί από κοινού από τα δύο Κόμματα. Ο σ. Σουσλόφ που μίλησε ύστερ' από τον σ. Κολιγιάννη αναφέρθηκε (...) και στο ζήτημα Ζαχαριάδη. Για τον Ζαχαριάδη σημείωσε πως το βασικό πρόβλημα που βάζει θα το λύσει, βέβαια, το ΚΚΕ.» (Βλ. ό.π., σελ. 382)

892. Το 8ο Συνέδριο του ΚΚΕ ενέκρινε ομόφωνα τη σχετική Απόφαση της 7ης Πλατιάς Ολομέλειας.

893. Από τα τέλη του 1956 μέχρι τις 4.6.1962 ο Νίκος Ζαχαριάδης ζούσε στο Μποροβίτσι, όπου εργαζόταν ως στέλεχος κρατικής δασικής επιχείρησης («Λεσπρομχόζ»). Στη συνέχεια υποχρεώθηκε να εγκατασταθεί στην περιοχή Σοργκούτ της περιφέρειας Τιουμέν. Η υποχρεωτική εγκατάσταση και η απαγόρευση να μετακινηθεί πέρα από αυτήν την περιοχή ισοδυναμούσε με εξορία. Πρέπει να σημειωθεί ότι η συγκεκριμένη μεταχείριση αποτελούσε παραβίαση της σοσιαλιστικής νομιμότητας, αφού μεταξύ άλλων ποτέ δεν του απαγγέλθηκε συγκεκριμένη κατηγορία, ούτε του γνωστοποιήθηκε ποιο σοβιετικό όργανο αποφάσισε τον εξορισμό του.

Το ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, παραμένοντας στην εκτίμηση ότι σειρά ενεργειών του Ν. Ζαχαριάδη «αντικειμενικά μόνο σαν προβοκάτσιες μπορούν να χαρακτηριστούν» και ότι «και μετά την καθαίρεσή του συνέχιζε την υπονομευτική δράση του ενάντια στο ΚΚΕ και άλλα αδελφά Κόμματα», σημείωσε σε Απόφασή του (18.5.1966) προηγούμενη Απόφαση που είχε πάρει, ότι, δηλαδή, για τους παραπάνω λόγους «είχαμε παρακαλέσει την ΚΕ του ΚΚΣΕ να πάρει ορισμένα μέτρα ώστε να δυσκολευτεί η επικοινωνία του με τα αντικομματικά στοιχεία στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Σήμερα από τη δική μας πλευρά θεωρούμε ότι δεν υπάρχει λόγος να παρεμποδίζεται η επιστροφή του στην Ελλάδα...». (Αρχείο ΚΚΕ, Εγγραφο 203531, Απόφαση του ΠΓ για την υπόθεση του Ν. Ζαχαριάδη, 18.5.66.)

Στο Αρχείο του ΚΚΕ δεν έχει βρεθεί μέχρι τώρα η προηγούμενη του 1966 Απόφαση του ΠΓ, ούτε άλλο έγγραφο από το οποίο να γίνεται γνωστή η συνέχεια που είχε η Απόφαση του 1966.

Στα χρόνια της εξορίας του στο Σοργκούτ ο Ν. Ζαχαριάδης έστειλε πολλές επιστολές προς την ηγεσία του ΚΚΣΕ και του σοβιετικού κράτους, στις οποίες ζητούσε την κατάργηση των διοικητικών μέτρων σε βάρος του. Μέσω της ΚΕ του ΚΚΣΕ έστειλε επιστολές και προς την ΚΕ του ΚΚ Κίνας, ζητώντας να μεταβεί στην Κίνα για λόγους υγείας. Παράλληλα, υπέβαλε τον εαυτό του σε απεργίες πείνας. Την 1.5.1966 επί 19 ημέρες, την 1.5.1967 επί 22 μέρες. Το ίδιο και το 1968, καθώς και στα 1969-1970, αλλά και αργότερα. Ο ίδιος έγραφε ότι το σύνολο των ημερών απεργίας πείνας ξεπερνούσε τις 500.

Ο Ν. Ζαχαριάδης απηύθυνε επιστολές και στον Νικολάε Τσαουσέσκου (16.11.1969 και 11.8.1970). Με αυτές ζητούσε να του δοθεί η δυνατότητα να πάει και να ζήσει στο Βουκουρέστι. Στο δεύτερο γράμμα του ο Ζαχαριάδης δείχνει ότι πληροφορήθηκε τη συμφωνία του Τσαουσέσκου στο αίτημά του, αφήνει όμως να συνάγει κανείς ότι το εγχείρημα ακυρώθηκε από τους Σοβιετικούς. (Αρχείο ΚΚΕ, Εγγραφο 233019, Γράμμα Ν. Ζαχαριάδη, εξόριστου στο Σοργκούτ της ΕΣΣΔ με αίτημα προς τον Ν. Τσαουσέσκου να του δοθεί βίζα για να μεταβεί στη Ρουμανία, 11.8.1969.)

Τον Νίκο Ζαχαριάδη επισκέφτηκαν και είχαν συζητήσεις μαζί του στο Σοργκούτ οι παρακάτω αντιπροσωπίες της ΚΕ του ΚΚΕ:

Στις 22.5.1966 ο Ζήσης Ζωγράφος, μέλος του ΠΓ, και ο Βασίλης Ζάχος, μέλος της ΚΕ.

Στις 26-27.7.1966 ο Ζήσης Ζωγράφος, μέλος του ΠΓ, με τον Παναγιώτη Υφαντή, αναπληρωματικό μέλος του ΠΓ, και τον Βασίλη Ζάχο, μέλος της ΚΕ.

Το Μάη του 1967, πραγματοποίησε δύο συναντήσεις με τον Ζαχαριάδη ο Πάνος Δημητρίου, μέλος του ΠΓ.

Στις 6.10.1967 επισκέφτηκαν τον Ζαχαριάδη, ο Κώστας Τσολάκης, μέλος της ΚΕ, και ο Κώστας Κηπουρός, αναπληρωματικό μέλος της ΚΕ. Αυτήν τη φορά η συνάντηση έγινε στο Τιουμέν.

Ανάμεσα στις Αποφάσεις του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ (10-14.1.1973) υπάρχει και η παρακάτω σχετικά με τον Ν. Ζαχαριάδη:

«Τον Ν. Ζαχαριάδη να τον δει ο σ. Κ. Λουλές (ο σ. Λ. Στρίγκος δεν συμφωνεί και προτείνει να τον δει μέλος της ΚΕ).» (Αρχείο ΚΚΕ, Εγγραφο 220842, Αποφάσεις του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ στις Συνεδριάσεις από 10.1.1973 έως 5.9.1973.)

Στις 25.1.1973 το ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ πήρε την εξής Απόφαση: «Επίσης κατά τη διάρκεια της ενημερωτικής ομιλίας του σ. Χ. Φλωράκη, όταν ο τελευταίος μίλησε για συνάντηση με τον Ζαχαριάδη, ο σ. Πονομαριόφ είπε: "Μεγάλη τιμή είναι να πάει ο πρώτος Γραμματέας του Κόμματος στον Ζαχαριάδη. Θα νομίσει ότι πάτε να τον προσκυνήσετε."Οταν του ειπώθηκε ότι δεν θα πάει ο πρώτος Γραμματέας, πρόσθεσε: "Τέλος πάντων, ο σ. Λουλές."» (Αρχείο ΚΚΕ, Εγγραφο 24350, Εκθεση από τη συνάντηση αντιπροσωπείας της ΚΕ του ΚΚΕ με αντιπροσωπεία του ΚΚΣΕ μετά τη 17η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ, 25.01.1973).

Στις 26.7.1973 πήγε στο Σοργκούτ ο Κώστας Λουλές, μέλος του ΠΓ της ΚΕ, με Απόφαση που πήρε το ΠΓ στις 24.7.1973.

Σημειώνεται ότι το ΠΓ είχε αποφασίσει το 1973 να καλέσει τον Ζαχαριάδη ως σύμβουλο στην έδρα της ΚΕ στη Βουδαπέστη. Αυτή η Απόφαση ακύρωνε πλήρως στην πράξη την κατηγορία εναντίον του για συνεργασία με τον εχθρό, ενώ στην πράξη τον αποκαθιστούσε και ως κομματικό μέλος.

894. Ο Β' τόμος του Δοκιμίου δεν ασχολείται με τις συνθήκες και τα γεγονότα που αφορούν το τραγικό τέλος του Ν. Ζαχαριάδη, αφού η σχετική έρευνα και τα συμπεράσματα από αυτήν υπερβαίνουν το χρονικό του πλαίσιο.

Για το θάνατο του Ν. Ζαχαριάδη η ΚΕ εξέδωσε την ακόλουθη ανακοίνωση:

«Την 1η Αυγούστου πέθανε σε ηλικία 70 χρόνων από οξεία καρδιακή προσβολή ο Νίκος Ζαχαριάδης. Ο Νίκος Ζαχαριάδης γεννήθηκε το 1903. Από το 1921 προσχώρησε στο κομμουνιστικό κίνημα και πρόσφερε σ' αυτό τις υπηρεσίες του στην αρχή σαν μέλος και ηγετικό στέλεχος της ΟΚΝΕ και κατόπι του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας, του οποίου και έγινε Γραμματέας και σε συνέχεια Γενικός Γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής της περιόδου 1931-1936 και 1945-1956.

Η 6η Πλατιά Ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής και της Κεντρικής Επιτροπής Ελέγχου του 1956, κρίνοντας τη δράση της Κεντρικής Επιτροπής του Κόμματος με επικεφαλής τον Νίκο Ζαχαριάδη στην περίοδο 1945-1956, τον απάλλαξε από τα καθήκοντα του Γενικού Γραμματέα της Κεντρικής Επιτροπής και του μέλους της Κεντρικής Επιτροπής. Εκτοτε πέρασε σε σύνταξη και ζούσε στο εξωτερικό.

Η Κεντρική Επιτροπή του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας εκφράζει θερμά συλλυπητήρια στην οικογένειά του.» (Αρχείο ΚΚΕ, Εγγραφο 180357, Ανακοίνωση της ΚΕ του ΚΚΕ για το θάνατο του Ν. Ζαχαριάδη, 8/1973.)

895. Βλ. ολόκληρη την Απόφαση στο Παράρτημα του Δοκιμίου, σελ. 603-606 και στην Κομμουνιστική Επιθεώρηση (ΚΟΜΕΠ), τεύχ. 5/2011, σελ. 39-43.