Σχεδιασμένος με βάση τις ανάγκες του λαού

ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΣΣΔ*

Ο «Ρ» παρουσιάζει σήμερα ένα αφιέρωμα για την αξία και τη θέση που κατέχει ο μαζικός λαϊκός αθλητισμός στο σοσιαλιστικό κράτος, παρουσιάζοντας τις κατακτήσεις του σοβιετικού λαού στην ανάπτυξη και οργάνωση του αθλητισμού, με κριτήριο τις λαϊκές ανάγκες

Η φυσική αγωγή και ο αθλητισμός συνδέονται αναπόσπαστα με το σοβιετικό πολιτισμό και την κοινωνική ζωή. Οι κρατικές, κοινωνικές, γυμναστικές και αθλητικές οργανώσεις αναπτύσσουν πολύμορφη δραστηριότητα για την αρμονική ανάπτυξη των σωματικών και πνευματικών ικανοτήτων των ανθρώπων, το δυνάμωμα της υγείας τους, την παράταση της δημιουργικής τους δραστηριότητας και το ανέβασμα της αποδοτικότητας στην εργασία και την υπεράσπιση της πατρίδας.

Η φυσική αγωγή και ο αθλητισμός αντιλαμβάνονταν από το σοβιετικό κράτος σαν παράγοντες, που συντελούν στην καλλιέργεια δύναμης, ευελιξίας, αντοχής, επιμονής για την επιτυχία ενός σκοπού, αισθήματος συλλογικότητας και αυτοκυριαρχίας. Σαν παράγοντες που προωθούν την οργάνωση του ελεύθερου χρόνου σύμφωνα με τους κανόνες της υγιεινής και συμβάλλουν στην απόκτηση μόνιμων συνηθειών υγιεινής και καθαριότητας. Και ως τέτοιοι αντιμετωπίζονταν, πέρα από κάθε λογική εμπορευματοποιημένου και χρυσοπληρωμένου επαγγελματικού αθλητισμού.

Αθλητισμός: Μέσο εκπαίδευσης και όχι πλουτισμού

Ο αθλητισμός στην ΕΣΣΔ δεν ήταν επαγγελματικός. Κανένας διάσημος αθλητής ή πρωταθλητής, καμιά ομάδα δεν είχε τον τίτλο του επαγγελματία.

«Ο αθλητισμός στην ΕΣΣΔ είναι μέσο εκπαίδευσης, μια πηγή υγείας και όχι πλουτισμού και κέρδους. Για τους Σοβιετικούς αθλητές, ο αθλητισμός είναι μια αγαπημένη απασχόληση, στην οποία αφιερώνουν τον ελεύθερο χρόνο τους». («Γνωριμία με την ΕΣΣΔ, Η σοβιετική νεολαία», σελ. 53, «Σύγχρονη Εποχή»).

Ο αθλητής κι ο πρωταθλητής στην ΕΣΣΔ δεν αγωνιούσε για την επαγγελματική του αποκατάσταση ή για την επιβίωσή του. Ολοι τους είχαν ή θα είχαν με την ενηλικίωσή τους ή την ολοκλήρωση των σπουδών τους ένα κύριο επάγγελμα, από το οποίο θα ζούσαν.

«Ο αθλητής βαρών Αρκάντι Βορόμπιεφ είναι διδάκτορας της Ιατρικής, καθηγητής. Η ιππεύτρια Ελενα Πετούσκοβα, απόφοιτος βιολογίας, ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο της Μόσχας. Ο πυγμάχος Γκουενάντι Τσάτκοφ, απόφοιτος νομικής, διδάσκει στο Πανεπιστήμιο του Λένινγκραντ... οι ποδοσφαιριστές Βικτόρ Πονεντέλνικ και Βλαντίμιρ Μασλατσένκο καθώς και ο παλαιστής Αλεξάντρ Ιβανίτσκι, έγιναν διάσημοι αθλητικοί σχολιαστές» («Γνωριμία με την ΕΣΣΔ, Η σοβιετική νεολαία» σελ. 54).

Πώς κατάφερναν, τώρα, οι αθλητές να δουλεύουν, να σπουδάζουν και ταυτόχρονα να προπονούνται και να παίρνουν μέρος στους αγώνες; Αρχικά, πρέπει να τονίσουμε ότι ένας αθλητής έπαιρνε δωρεάν τον αθλητικό εξοπλισμό του. Οι όμιλοι του εξασφάλιζαν τη δυνατότητα να πηγαίνει στον τόπο των αγώνων. Η διοίκηση των επιχειρήσεων, επέτρεπε στους αθλητές που είχαν καλό όνομα σαν εργάτες, να πηγαίνουν στους αγώνες τις εργάσιμες μέρες. Το συνδικάτο ενεργούσε έτσι, ώστε ο αθλητής να μη χάνει το μεροκάματό του, όταν έλειπε.

«Οι Σοβιετικοί αθλητές έχουν τη δυνατότητα, κάτω από την επίβλεψη προπονητών, να επιδίδονται στον αθλητισμό και να προπονούνται δωρεάν. Ο μισθός τους πληρώνεται καθ' όλο το διάστημα εντατικής προπόνησης ή συμμετοχής σε αθλητικές συναντήσεις, καθώς επίσης τα έξοδα του ταξιδιού τους, τόσο αν πρόκειται να πάρουν μέρος σε αγώνες στο εσωτερικό, όσο και στο εξωτερικό» (ΕΣΣΔ '77, σελ. 310, εκδ. «Νέα Βιβλία»).

Η φυσική αγωγή και ο αθλητισμός χρηματοδοτούνταν αποκλειστικά από τους προϋπολογισμούς του κράτους και των συνδικάτων, από τα κονδύλια των συνεταιρισμών και από τα ειδικά έσοδα των αθλητικών οργανώσεων και των αθλητικών παραστάσεων, τα οποία άλλωστε δε φορολογούνταν από το κράτος. Επιπλέον, τα κέρδη από τους αγώνες - που αποτελούν ιδιαίτερα ελκυστικά θεάματα - δεν πήγαιναν σε επιχειρηματίες, αλλά στους αθλητικούς συλλόγους, που τα χρησιμοποιούσαν για την ανάπτυξη και μαζικοποίηση του αθλητισμού, την αγορά εξοπλισμού κλπ.

«Στη σοβιετική κοινωνία δεν υπάρχουν πρόσωπα ή οργανώσεις, που μπορούν να επωφεληθούν απ' τον αθλητισμό και να προσκομίσουν κέρδη. Οι αθλητές δεν πληρώνονται εδώ για τις επιδόσεις τους. Στη Σοβιετική Ενωση ο αθλητισμός δεν προσκομίζει κέρδη» ((ΕΣΣΔ '77, σελ. 310).

Στο επίκεντρο ο μαζικός αθλητισμός

Από τα πρώτα χρόνια της σοβιετικής εξουσίας, οι κρατικές και αθλητικές οργανώσεις, με την ενεργό συμμετοχή των συνδικάτων και της Κομσομόλ, πραγματοποιούν ένα πρόγραμμα μαζικής ανάπτυξης του αθλητισμού σ' όλες τις περιοχές της χώρας. Ηδη από τη δεκαετία του 1920 διεξάγονταν παντού αγώνες στίβου, πεντάθλου, ποδηλατοδρομίας, σκι και άλλων ομαδικών αθλημάτων. Το 1954 δημιουργήθηκε η Επιτροπή Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού του Υπουργικού Συμβουλίου της Ενωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών, που εξασκούσε τη γενική διεύθυνση του αθλητικού κινήματος, το συντονισμό των αθλητικών ενώσεων κατά τομείς.

«Οι Σοβιετικοί αθλητές και τα κρατικά ιδρύματα έχουν ένα δύσκολο αλλά και ευγενικό καθήκον: με τα λαμβανόμενα μέτρα να κερδίσουν όσο είναι δυνατόν πιο πολλούς κύκλους των πολιτών όλων των ηλικιών για να επιδοθούν σε μια τακτική αθλητική εξάσκηση» (ΕΣΣΔ '77, σελ. 310, εκδ. «Νέα Βιβλία»).

Η συστηματική ενασχόληση με τον αθλητισμό πραγματοποιείται είτε σε υποχρεωτική, είτε σε εθελοντική βάση. Η φυσική αγωγή και ο αθλητισμός ήταν υποχρεωτικά για τους μαθητές όλων των σχολείων, των επαγγελματικών και τεχνικών σχολών, των μέσων ειδικών και των ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων.

Οι σταθερές βάσεις για την ανάπτυξη ενός πλατιού αθλητικού κινήματος ήταν οι αθλητικές λέσχες, που σχηματίζονταν στο εργοστάσιο, στο γήπεδο, στο γραφείο, στο εκπαιδευτικό ίδρυμα, στον αγροτικό συνεταιρισμό, στο κρατικό αγρόκτημα. Στις επιχειρήσεις, στις υπηρεσίες και τα εκπαιδευτικά ιδρύματα οργανώνονταν γυμναστικές ασκήσεις και μεσολαβούσαν αθλητικά διαλείμματα, που υπολογίζονταν σαν τμήματα του εργάσιμου χρόνου. Μέλος μιας λέσχης μπορούσε να γίνει οποιοσδήποτε, με ετήσια συνδρομή 30 καπίκια (το μέσο ετήσιο εισόδημα ήταν περίπου 216.000 καπίκια).

Σύμφωνα με στοιχεία της Σοβιετικής Εγκυκλοπαίδειας, το 1976 λειτουργούσαν 5.400 παιδικές και εφηβικές αθλητικές σχολές (πάνω από 1,8 εκατομ. άτομα) και περίπου 100 ανώτατες σχολές αθλητισμού (35.000 περίπου άτομα). Συνολικά το 1976 στους συλλόγους φυσικής αγωγής, στις αθλητικές λέσχες και σχολές φοίτησαν 50,1 εκατομ. άτομα και στις αθλητικοτεχνικές λέσχες και τα παραρτήματά τους πάνω από 19 εκατομ. άτομα. Σε 138.000 επιχειρήσεις, υπηρεσίες και εκπαιδευτικά ιδρύματα είχε καθιερωθεί η γυμναστική κατά τη διάρκεια του ωραρίου εργασίας (πάνω από 28 εκατομ. άτομα).

Ο σοβιετικός αθλητισμός διακρινόταν για την προγραμματισμένη, ισορροπημένη, μαζική ανάπτυξή του σ' όλες τις Ενωσιακές Δημοκρατίες, συμπεριλαμβανομένων και των πιο απόμακρων περιοχών.

Υλικοτεχνική υποδομή και προσωπικό

Τα στοιχεία της Σοβιετικής Εγκυκλοπαίδειας είναι αποκαλυπτικά: Το 1976 στην ΕΣΣΔ υπήρχαν πάνω από 3.200 στάδια και 61.000 αθλητικές αίθουσες (γυμναστήρια). Πάνω από 1.200 κολυμβητήρια, 446.000 αθλητικά γήπεδα, 98.000 γήπεδα ποδοσφαίρου, 60 αυτοκινητοδρόμια, πάνω από 19.000 σκοπευτήρια, 6.600 βάσεις για σκι, 1.300 στάδια για παγοδρομίες κ.ά..

Την ίδια περίοδο, στον αθλητισμό εργάζονταν μόνιμα περίπου 300.000 άτομα κι από αυτά περίπου το 70% είχε αποφοιτήσει από ανώτατες και μεσαίες σχολές φυσικής αγωγής. 5,8 εκατομ. τεχνικοί και προπονητές και 4,2 εκατομ. διαιτητές, που πρόσφεραν τη δουλιά τους εθελοντικά, σαν κοινωνική υπηρεσία.

Περισσότερα από 210 μεσαία και ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα κατάρτιζαν τα στελέχη του αθλητισμού. 24 ανώτατες σχολές σωματικής αγωγής, 84 πανεπιστημιακές σχολές για σωματική διαπαιδαγώγηση στις ανώτατες παιδαγωγικές σχολές, 25 μέσες σχολές αθλητισμού και 10 σχολές προπονητών, μορφώνουν προπονητές και δασκάλους της γυμναστικής. Κάθε χρόνο αποφοιτούσαν πάνω από 15.000 γυμναστές με ανώτατη και 10.000 με μεσαία κατάρτιση.

Για τα επιστημονικά στελέχη λειτουργούσε σύστημα μεταπτυχιακών σπουδών στα κυριότερα εκπαιδευτικά ιδρύματα φυσικής αγωγής (Μόσχα, Λένινγκραντ, Κίεβο, Μινσκ, Τιφλίδα). Επιστημονικές έρευνες ασχολούνταν με κοινωνιολογικά, ιατρικοβιολογικά, ψυχολογικά και οργανωτικά προβλήματα, που αφορούν στην ανάπτυξη του μαζικού αθλητικού κινήματος. Υπήρχαν 3 Ινστιτούτα Επιστημονικής Ερευνας (ΙΕΕ) φυσικής αγωγής. Στα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα και στα ΙΕΕ εργάζονταν πάνω από 1.300 ειδικοί, κάτοχοι επιστημονικού τίτλου.

Περισσότερα από 370 εξωτερικά ιατρεία σωματικής αγωγής και ένα δίκτυο ιατρικών σταθμών πραγματοποιούσαν τον ιατρικό έλεγχο και εξασφάλιζαν υγιεινές συνθήκες γι' αυτούς που ασχολούνταν με τη φυσική αγωγή και τον αθλητισμό.

Εκλαϊκευση της ιδέας και της σημασίας του αθλητισμού

Πανενωσιακές αθλητικές παρελάσεις και μαζικές αθλητικές και γυμναστικές επιδείξεις πραγματοποιούνταν ανά τακτά χρονικά διαστήματα στο σοβιετικό κράτος, για την εκλαΐκευση και διάδοση της έννοιας του αθλητισμού. Σ' αυτά τα πλαίσια, πραγματοποιούνταν πάνω από 300 αθλητικοί αγώνες το χρόνο, ενώ το 1939 καθιερώθηκε η Μέρα του Αθλητισμού σαν ενιαία πανενωσιακή γιορτή.

Το 1976 εκδίδονταν πάνω από 30 αθλητικές εφημερίδες και περιοδικά, που το συνολικό τιράζ τους ξεπερνούσε τα 7 εκατομ. αντίτυπα. Ο αθλητικός κρατικός εκδοτικός οίκος «Σωματική αγωγή και αθλητισμός» και άλλα εκδοτικά ιδρύματα εξέδιδαν κάθε χρόνο πάνω από 700 τίτλους βιβλίων και άλλες εκδόσεις, που το συνολικό τους τιράζ ξεπερνούσε τα 10 εκατομ. αντίτυπα.

Κάθε χρόνο, προβάλλονταν 40 ντοκιμαντέρ με εκλαϊκευτικές επιστημονικές, διδακτικές και καλλιτεχνικές ταινίες για τη φυσική αγωγή και τον αθλητισμό. Πολλές μάλιστα από αυτές τις ταινίες είχαν βραβευτεί και στα διεθνή κινηματογραφικά φεστιβάλ. Στο πρόγραμμα της κεντρικής τηλεόρασης, ο συνολικός αριθμός των εκπομπών, που έχουν σαν θέμα τους τη σωματική αγωγή και τον αθλητισμό έφτανε περίπου τις 900 ώρες το χρόνο.

Τα σπορ των... «εκατομμυρίων»

«Εμείς έχουμε τον όρο "σπορ των εκατομμυρίων", με τον οποίο εννοούμε την προσέλκυση των πλατιών μαζών στον αθλητισμό. Ούτε ο δοξασμένος πρωταθλητής, ούτε ο άνθρωπος που θέλει να ασχοληθεί μ' ένα τέτοιο σπορ πρέπει να σπάει το κεφάλι του για το πού θα βρει τα λεφτά να αγοράσει τον απαραίτητο εξοπλισμό, για τη χρησιμοποίηση των εγκαταστάσεων... Ας πάρουμε για παράδειγμα τα αεροπορικά σπορ.

Σχεδόν σε όλα τα κέντρα των δημοκρατιών και των περιοχών της ΕΣΣΔ υπάρχουν αθλητικές αεροπορικές λέσχες. Ολα τα υλικά οι λέσχες τα παίρνουν κεντρικά από τα εργοστάσια. Τα έξοδα τα αναλαμβάνει το κεντρικό συμβούλιο της εθελοντικής οργάνωσης που καλλιεργεί τα τεχνικά σπορ. Γίνονται δεκτοί όλοι όσοι το επιθυμούν, ηλικίας άνω των 18 χρονών. Απαραίτητος όρος είναι ένας: η γερή υγεία. Η εγγραφή στη λέσχη στοιχίζει 30 καπίκια, όπως σε κάθε άλλη αθλητική λέσχη» («ΕΣΣΔ 100 Ερωτήσεις κι Απαντήσεις», σελ. 74 - 75, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή»).

Η ανάπτυξη κι η μαζικοποίηση του αθλητισμού αφορούσε όλα τα σπορ, χωρίς να γίνεται καμιά διάκριση ανάμεσα σε ακριβά, απροσπέλαστα για την πλειοψηφία των εργαζομένων αθλήματα και αθλήματα φθηνά ή «λαϊκά». Στο βιβλίο «ΕΣΣΔ '77», εκδόσεις «Νέα Βιβλία», στη σελ. 311 διαβάζουμε: «Από χρόνο σε χρόνο, γίνονται όλο και πιο δημοφιλείς οι αγώνες με αυτοκίνητα, μοτοσικλέτες και βενζινάκατους, ή οι αγώνες καταδύσεων, ιστιοδρομιών, αλεξιπτώσεων, ερασιτεχνικών μεταδόσεων με τον ασύρματο κλπ.».

Επίσης, ο αθλητικός τουρισμός στην ΕΣΣΔ αποτελούσε ένα είδος αθλητισμού ιδιαίτερα δημοφιλούς, που μπήκε στην ενιαία πανενωσιακή αθλητική ταξινόμηση το 1949. Επρόκειτο για πολυήμερες πορείες (πεζοπορία, σκι στο νερό, ορειβασίες με ποδήλατο, αυτοκίνητο, μοτοσικλέτα, μοτοποδήλατο) που περιλάμβαναν σύνθετα δρομολόγια 5 κατηγοριών. Οι πορείες πραγματοποιούνταν με τη βοήθεια των αθλητικών τουριστικών συλλόγων, των συμβουλίων των αθλητικών σωματείων και των κολεκτίβων της σωματικής αγωγής.

Από το 1970 οργανώνονταν αγώνες για την καλύτερη πορεία, ενώ το ενδιαφέρον των Σοβιετικών γι' αυτό το είδος τουρισμού φαίνεται ότι ήταν ιδιαίτερα αυξημένο. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι το 1974 στα συμβούλια τουρισμού και εκδρομών συμμετείχαν 1.419 τουριστικοί σύλλογοι, περισσότερα από 56.000 σωματεία και τμήματα κολεκτίβων σωματικής αγωγής, όπου απασχολούνταν 4,1 εκατ. άτομα, ενώ την ίδια χρονιά πραγματοποιήθηκαν 14.500 αθλητικά ταξίδια.

Ζημίωσαν οι Ολυμπιακοί Αγώνες τη σοβιετική οικονομία;

Τα έξοδα για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του '80 ήταν πολύ πιο κάτω από το 0,1% του ετήσιου προϋπολογισμού της ΕΣΣΔ και λίγο πάνω από το 10% του ετήσιου προϋπολογισμού της Μόσχας.

«Η κατασκευή σχεδόν όλων των ολυμπιακών μονάδων συμπεριλήφθηκε από τα πριν στο δέκατο πεντάχρονο πλάνο ανάπτυξης της λαϊκής οικονομίας της ΕΣΣΔ. Ανεξάρτητα από το αν πραγματοποιούνταν η Ολυμπιάδα του '80 στη Μόσχα ή όχι, όλες οι μονάδες που κατασκευάστηκαν για τους αγώνες θα κατασκευάζονταν σύμφωνα με το Γενικό Πλάνο Ανάπτυξης της Μόσχας για το 1971 - '90. Η Ολυμπιάδα επιτάχυνε την πραγματοποίηση αυτών των πλάνων» («ΕΣΣΔ 100 Ερωτήσεις κι Απαντήσεις», σελ. 75 - 76, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή»).

Σημαντικότατο μέρος των δαπανών για την προετοιμασία της Ολυμπιάδας καλύφθηκε από το οικονομικό πρόγραμμα της οργανωτικής επιτροπής «Ολυμπιάδα - '80», που προέβλεπε έσοδα από το λαχείο «Σπριντ», από τη χρηματοδότηση του εμβλήματος και άλλων συμβόλων της Ολυμπιάδας της Μόσχας στα εμπορεύματα των σοβιετικών επιχειρήσεων και των ξένων εταιριών, από τις ειδικές εκδόσεις γραμματοσήμων, σουβενίρ και από την πώληση των δικαιωμάτων παρουσίασης των αγώνων από την τηλεόραση.

Ελένη ΜΑΪΛΗ

*Με αφορμή τις καταγγελίες των αθλητών μας...αναδημοσιεύουμε το άρθρο