Νταβίντ Αλφάρο Σικέιρος

 Σικέιρος, κομμουνιστής καλλιτέχνης – Τοιχογράφος της ζωής και του αγώνα 

Νταβίντ Αλφάρο Σικέιρος (1898 – 1974). Ενας μεγάλος καλλιτέχνης του 20ού αιώνα, ένας κορυφαίος τοιχογράφος. Ανήκει στη «μεγάλη τριάδα» των Μεξικανών τοιχογράφων. Μαζί με τον Ντιέγκο Ριβέρα και τον Χοσέ Κλεμέντε Ορόσκο, δημιούργησε μια μνημειακή, αντιαποικιακή τέχνη, που διαπνέεται από το επαναστατικό πνεύμα και απευθύνεται στις πλατιές λαϊκές μάζες.

Αφοσιωμένος μαρξιστής – λενινιστής, στρατιώτης της Μεξικάνικης Επανάστασης και αργότερα του Ισπανικού Εμφυλίου, πάλεψε για τις κοινωνικές κατακτήσεις του λαού του. Η ζωή του θυελλώδης, γεμάτη αγώνες, εξορίες, φυλακές… Η τέχνη του, όπλο πολιτικού αγώνα, που είχε ως στόχο την αφύπνιση των φτωχών και των καταπιεσμένων. Υπήρξε στρατιώτης της Μεξικανικής Επανάστασης (1910-17) και του Ισπανικού Εμφυλίου (1936-39). Οργάνωσε τους εργάτες των ορυχείων του Χάλισκο και εκλέχτηκε πρόεδρος του σωματείου τους. Του απονεμήθηκε το Βραβείο «Λένιν» για την ειρήνη και τον παρακολουθούσε μονίμως το Εφ Μπι Αϊ (50.000 σελίδες ο φάκελός του!).

Από τις εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή» κυκλοφόρησε η συναρπαστική βιογραφία του γραμμένη από τον Αμερικανό καλλιτέχνη και συνεργάτη του, Φίλιπ Στάιν («Σύγχρονη Εποχή»). Ο Φίλιπ Στάιν – Αμερικάνος καλλιτέχνης και τοιχογράφος με εκθεσιακή δραστηριότητα στο Μεξικό, στην Ισπανία και στις ΗΠΑ – δούλεψε στις τοιχογραφίες του Σικέιρος μεταξύ 1948 – 1958.

Η προλετάρια μάνα (1929)

Οπως χαρακτηριστικά σημειώνει στον πρόλογο ο Φίλιπ Στάιν: «Στα χρόνια που ακολούθησαν το θάνατό του και παρά την αδιαμφισβήτητη καλλιτεχνική δημιουργία του, ο Σικέιρος ελάχιστα απασχόλησε τους συγγραφείς που ασχολούνται με την τέχνη και τη δημιουργία. Με εξαίρεση τον Μάριο ντε Μιτσέλι, τα άρθρα της Ραχήλ Τιμπόλ και μια σειρά σύντομων μονογραμμάτων Μεξικανών και Αμερικανών συγγραφέων, η σημασία του Σικέιρος και η θέση του στην ιστορία της τέχνης του 20ού αιώνα έχουν κατά κύριο λόγο αγνοηθεί. Ο Σικέιρος υπήρξε ένας ζωγράφος σοσιαλιστικών πεποιθήσεων ο οποίος, κατά τη διάρκεια της ηγεσίας του στο Κίνημα Μεξικανών Τοιχογράφων, αντιπαρατέθηκε με τις σχολές της αφηρημένης τέχνης οι ρίζες των οποίων βρίσκονται στον ίδιο τον καπιταλισμό. Μια δύναμη τέτοιου μεγέθους και επιρροής, όπως αυτή του Σικέιρος , αποτελούσε έναν κίνδυνο που έπρεπε, αν μη τι άλλο, να αντιμετωπιστεί, εφόσον η κυρίαρχη κουλτούρα είχε λόγο στο συγκεκριμένο ζήτημα. Ομως, παρά την κυριολεκτική αποσιώπηση που επιβλήθηκε από την τεχνοκριτική, κυρίως στις ΗΠΑ, κανείς δεν μπορούσε να αρνηθεί την ιδιοφυή σύλληψη και την τεχνική δεινότητα που αποκάλυπταν τα έργα του».

Οι επαναστάτες

Τέχνη και επανάσταση

Στην Ισπανία με τους συναγωνιστές του (πρώτος από αριστερά στην πρώτη γραμμή)

Στο βιβλίο του, ο Φ. Στάιν, με γραφή που τη χαρακτηρίζει η ζωντάνια, παραθέτει στιγμές από τη ζωή, τη δράση και την τέχνη του μεγάλου Μεξικανού δημιουργού, που το 1966 τιμήθηκε με το Διεθνές Βραβείο Λένιν. Στα δύο πρώτα κεφάλαια μας εισαγάγει στην τέχνη των προγόνων, που «έπαιζε έναν πρωταγωνιστικό ρόλο στην κοινωνική οργάνωση των αρχαίων Μεξικανών». Αναφέρεται στην ισπανική κατοχή, όπου ο Κορτές «με το σπαθί και το σταυρό» κατέστρεψε τον λαμπρό πολιτισμό των Ινκας, των Μάγια, των Ατζέκων κ.ά. «Μιλά» για την αντίσταση του «τελευταίου Ατζέκου αυτοκράτορα», του Κουαουχτέμοκ και για τα 300 χρόνια παρασιτικού αποικισμού που ακολούθησαν… Στις επόμενες ενότητες ο Φ. Στάιν αναφέρεται στον αγωνιστή και δημιουργό Σικέιρος . Με φόντο τις ταραγμένες, αλλά και ηρωικές «σελίδες» της ιστορίας του Μεξικού, στέκεται στους σημαντικούς σταθμούς της πορείας του καλλιτέχνη.

Ο Σικέιρος από τα νεανικά του χρόνια εντάχτηκε στο επαναστατικό κίνημα. Το 1919 και έως το 1922 εργάστηκε στη Γαλλία και την Ισπανία. Στο Παρίσι γνώρισε τον Πικάσο, τον Μπρακ, τον Μιρό… και «ένιωσε τα σαρωτικά αποτελέσματα της Ρώσικης Επανάστασης στην Ευρώπη». Επιστρέφοντας στο Μεξικό έγινε μέλος (μαζί με τον Ριβέρα) του Κομμουνιστικού Κόμματος Μεξικού. Από τις σημαντικές στιγμές που ακολουθούν: Στα τέλη του 1923 ιδρύει το «Σωματείο Τεχνιτών Εργατών, Ζωγράφων και Γλυπτών», ενώ σε ηλικία 27 χρόνων γράφοντας το μανιφέστο του, τελειώνει με τη φράση «Για τους προλετάριους όλου του κόσμου».

 

Ο Σικέιρος πίσω από το έργο του «Η Γέννηση του Φασισμού» (1955, Πόλη του Μεξικού)

Διευθυντής της εφημερίδας «El Machete», που έγινε και η επίσημη φωνή του Κομμουνιστικού Κόμματος Μεξικού, από τα μέσα της δεκαετίας του ’20 είχε έντονη ανάμιξη στο εργατικό κίνημα και τους αγώνες. Το 1937 έφυγε για την Ισπανία και κατετάγη στην 20ή Ταξιαρχία του Ισπανικού Δημοκρατικού Στρατού. Προηγήθηκαν δύο ταξίδια στις ΗΠΑ, όπου το 1936 ίδρυσε στη Ν. Υόρκη, πειραματικό εργαστήρι. Ακόμη, οργάνωσε τους εργάτες των ορυχείων του Χάλισκο και εκλέχτηκε πρόεδρος του Σωματείου τους. Ο Σικέιρος πάλεψε για τις κοινωνικές κατακτήσεις του λαού και ενάντια στους ληστρικούς πολέμους. Η παθιασμένη του αφοσίωση στη σύνδεση της τέχνης με την κοινωνική δικαιοσύνη του κόστισε πολλά χρόνια εξορίας, πολλές συλλήψεις και χρόνια εγκλεισμού στη φυλακή. Ο Σικέιρος ήταν πρόσωπο μόνιμης και επίμονης παρακολούθησης από το Εφ Μπι Αϊ και άλλες μυστικές υπηρεσίες των ΗΠΑ. Πενήντα χιλιάδες σελίδες είναι ο όγκος των αρχείων που αναφέρονται σε αυτόν.

«Υπήρξε ένας βραδυφλεγής καλλιτέχνης» σημειώνει ο Φ. Στάιν, «ένας δημιουργός που επιδίωξε να βρίσκεται στη δίνη των γεγονότων τα οποία προκάλεσαν οι αγωνιζόμενες μάζες, σπέρνοντας τη θύελλα σε όλο τον κόσμο. Η αλήθεια που τον οδήγησε και τον έκανε να θρηνήσει για το αγαπημένο του Μεξικό με προμηθεϊκή αγωνία, τον έστειλε κατευθείαν σε κάθειρξη 8 ετών σε ηλικία 64 χρονών, σύμφωνα με την επίσημη καταδικαστική απόφαση του κράτους. Οι διαμαρτυρίες που ακολούθησαν σε παγκόσμια κλίμακα οδήγησαν στην αποφυλάκισή του, ύστερα από τέσσερα αγωνιώδη χρόνια εγκλεισμού σ’ ένα μικρό κελί. Παρ’ όλο το προχωρημένο της ηλικίας του, αλώβητος από τις απάνθρωπες εμπειρίες, εκτινάσσει την τέχνη του σε νέα αισθητικά ύψη με τις τοιχογραφίες “Η Μεξικανική Επανάσταση” και “Η Πορεία της Ανθρωπότητας”».

 

Πλαστική δύναμη και εκφραστικότητα

Μακρύς είναι ο κατάλογος των έργων που φιλοτέχνησε ο Σικέιρος . Τοιχογραφίες του βρίσκονται στην Εθνική Προπαρασκευαστική Σχολή (φρέσκα, 1922, 23), στη Λέσχη Συνδικάτου των Ηλεκτρολόγων (1939), στο Μέγαρο Καλών Τεχνών (1945 και 1950 – 51) και στο Εθνικό Μουσείο Ιστορίας (1959). Επίσης, μωσαϊκό και ανάγλυφο στην πρόσοψη της πρυτανίας της Πανεπιστημιακής πολίχνης (1952 – 54), το μνημειακό – διακοσμητικό κτίριο «Πολυφόρουμ», που συνδυάζει αρχιτεκτονική, ζωγραφική και γλυπτική (1971). Ολα βρίσκονται στο Μεξικό. Ακόμη, φιλοτέχνησε φορητά έργα, πλήθος λιθογραφίες και σχέδια. 

Οπως σημειώνει ο Ρώσος ιστορικός τέχνης Βαντίμ Μιχάλοβιτς Παλεβόι: «Αγωνιστής για μια επανάσταση γεμάτη από κομμουνιστικές ιδέες για την τέχνη, ο Σικέιρος δημιούργησε μορφές με υψηλή εκφραστικότητα, μεγάλη πλαστική δύναμη, υπερασπίζοντας καινούριες αρχές για την ενεργό δράση των καλλιτεχνικών έργων πάνω στη μάζα. Δημιούργησε μνημειακές συνθέσεις, όπου συγκεκριμένα πρόσωπα συνδυάζονται με συμβολικά προσωποποιημένες κοινωνικο-ιστορικές δυνάμεις. Χρησιμοποίησε εφέ, που περιόριζαν δυναμικά την προοπτική, προώθησε τη ζωγραφική μέχρι την αλληλεπίδραση με τις γλυπτικές φόρμες και χρησιμοποίησε καινούρια υλικά (συνθετικά χρώματα, κεραμικό, ανάγλυφο μωσαϊκό κ.ά.)».

 

«Ισως η κυρίαρχη κουλτούρα», καταλήγει στον πρόλογό του ο Φ. Στάιν, «δεν μπόρεσε να ανεχτεί τις πολιτικές πεποιθήσεις αυτού του επικίνδυνου Μεξικανού βιρτουόζου, το έργο του οποίου έχει καλλιτεχνικές ρίζες όχι μόνο στις δημιουργίες του Μαζάτσιο και στους μεγάλους ζωγράφους της Αναγέννησης, αλλά και στα βάθη της προ Κολόμβου Μεξικανικής τέχνης. Γι’ αυτό και λίγα χρόνια μετά από το θάνατό του, οι εμπνευστές της κυρίαρχης κουλτούρας νόμισαν πως επιτέλους έθαψαν και τα τελευταία ψήγματα μιας τέτοιας σοσιαλιστικής φιλοσοφικής προσέγγισης της τέχνης – ως μιας άσχημης εμπειρίας, που αποδόθηκε αφειδώς στο νεκρό δεξιοτέχνη. Ομως, παρά τις όποιες προσπάθειες να εξαλείψουν από τη μνήμη το έργο του, δεν κατόρθωσαν να καταπνίξουν την επιρροή του. Οι νέοι ζωγράφοι σε όλη την αμερικανική ήπειρο, που καταπιάστηκαν με τη δημιουργία τοιχογραφιών στους ανοιχτούς χώρους, βρήκαν μεγάλη πηγή έμπνευσης στο έργο του Σικέιρος ».

(Στηρίχτηκε κυρίως στο κείμενο της Η. ΜΟΡΤΟΓΛΟΥ στο Ριζοσπάστη)