Στα ελληνικά στρατόπεδα συγκέντρωσης: Η μορφωτική μας δουλειά

Ε, είχαμε πια αρκετά ξεκουραστεί και ήταν καιρός ν' αρχίσουμε τη δουλειά. Αρχίσαμε να παίρνουμε μέρος ενεργό στις δουλειές της κολλεχτίβας, στις υπηρεσίες.

Οι δυο γιατροί μας ο Σιγανός, ο Δημησιάνος συστηματοποίησαν την ιατρική περίθαλψη ο καθένας στον κλάδο του. (...)

Οι δικηγόροι ανάλαβαν να ταχτοποιήσουν και να δώσουν συμβουλές στις διάφορες υποθέσεις που έχουν οι εξόριστοι τόσο για τον αγώνα, όσο και για ατομικά ακόμα συμφέροντα.

Οι τεχνίτες και οι διάφοροι ειδικοί μπήκαν αμέσως στα ανάλογα συνεργεία (...) ενώ σύγχρονα όλοι μας παίρναμε περιοδικά μέρος στις καθημερινές υπηρεσίες της κολλεχτίβας.

Μα το κυριώτερο απ' όλα είνε που βαλθήκαμε με σύστημα στη μορφωτική δουλειά. Αυτό ήταν και το μεγαλύτερο καθήκον μας τον καιρό της εξορίας.

Είχαμε υποχρέωση, δηλαδή, τώρα που είχαμε τον καιρό μας ελεύθερο να μην τον αφήσουμε να πάει χαμένος μα να τον χρησιμοποιήσουμε με τέτοιο τρόπο για τη μόρφωσή μας, ώστε να γυρίσουμε πίσω στον αγώνα για τις ελευθερίες μας και στην κοινωνία περισσότερο θεωρητικά καταρτισμένοι και περισσότερο χρήσιμοι και ικανοί.

Χωριστήκαμε σε ομάδες με ένα δάσκαλο επικεφαλής κι αρχίσαμε τα μαθήματα. Μιάμιση ώρα το πρωί, μιάμιση ώρα το βράδυ, γιατί ο καιρός της εξορίας μας ήταν λίγος και έπρεπε να προφθάσουμε μια σειρά από μαθήματα.

(...)

Χρίστου Δαγκλή, «Τσαντίρια εξόριστων στον Αη Στράτη»

Ο Τρύφος ήταν ο κεντρικός μας δάσκαλος σε μια σειρά μαθήματα. Ο Τρύφος ήταν καπνεργάτης ή ξυλουργός (...) έμαθε τα γράμματα και τις γλώσσες στις φυλακές και στις εξορίες και τότες δίδασκε και εξέταζε ένα από τα πιο λεπτά και σπουδαία μαθήματα της κοσμοθεωρίας.

Η μορφωτική μας δουλειά δε σταματούσε μονάχα στα μαθήματα. Είχαμε και διαλέξεις, διαλέξεις που θα τις ζήλευαν οι καλύτερες «σάλες» της Αθήνας και το καλύτερο ακροατήριο.

Διαλέξεις έκανε ο Γληνός, ο Βάρναλης, οι γιατροί μας, οι εργάτες. Οι διαλέξεις αυτές βαστούσαν πολλές φορές πάνω από δύο ώρες. Το «ακροατήριο» δεν καθόταν έτσι «να χάβει». Υστερα από κάθε διάλεξη αρχίζουν οι ερωτήσεις και τότε γινότανε μια δεύτερη διάλεξη. Οι προλετάριοι θέλαν όλα να τα ξεψαχνίζουν, να τα ξεδιαλύνουν, να τα αποκρυσταλλώσουν. (...)

Η μορφωτική δουλειά και η πολιτική διαπαιδαγώγηση γινότανε ακόμα και με τον Τύπο. Οταν σε κάθε καράβι μας ερχότανε Τύπος ήταν γιορτή πνευματική για την κολλεχτίβα. Πρώτα - πρώτα διαβαζόντουσαν ωρισμένα κομμάτια από τον Τύπο, κι ύστερα κάποιος σύντροφος αναλάμβανε να μας κατατοπίσει όλους πάνω στην πολιτική εσωτερική και εξωτερική κατάσταση. Διάβαζε τον Τύπο ολάκερο, έβγαζε το ζουμί και ερχόταν να μας το μεταδώσει τόσο πληροφορικά όσο και πολιτικά ιδωμένο με το φακό της διαλεχτικής. Η ειδησεογραφία ήταν το κεντρικό σημείο, τα συμπεράσματα τα έβγαζε το «ακροατήριο», πολλές φορές μάλιστα με άμεσες αυθόρμητες εκδηλώσεις.

(...)

Να λοιπόν γιατί και πώς οι εξορίες γινότανε τα πραγματικά Πανεπιστήμια, όπου οι αγωνιστές του λαού πιο συστηματικά και πιο συντονισμένα παίρνανε τις δυνάμεις για το θεωρητικό τους ατσάλωμα.

* * *

Το παραπάνω κείμενο - ανταπόκριση από τον Αη Στράτη έγραψε ο κομμουνιστής ποιητής Τάκης Κοντός, που με το ψευδώνυμο «Στάρκος» έγραφε στον «Ριζοσπάστη» τη δεκαετία του 1930. Οσα έγραψε για τη μορφωτική δουλειά στο μικρό νησί του Βορειοανατολικού Αιγαίου ήταν από «πρώτο χέρι», καθώς βρέθηκε εξόριστος εκεί και ο ίδιος.

Η ανταπόκριση του εξόριστου συντάκτη του «Ριζοσπάστη» αποτύπωνε πλευρές της σημαντικής μορφωτικής - εκπαιδευτικής - διαπαιδαγωγητικής δουλειάς που αναπτύχθηκε στις φυλακές και στις εξορίες.

Τα μαθήματα που διδάχθηκαν στις συνθήκες του εγκλεισμού ξεκινούσαν από την εκμάθηση γραφής και ανάγνωσης σε αγράμματους ή σχεδόν αγράμματους αγωνιστές και αγωνίστριες και έφταναν έως τη μαρξιστική - λενινιστική κατάρτιση, τις ξένες γλώσσες, τη δημοσιογραφία, τη λογιστική, την Πολιτική Οικονομία, τη Φιλοσοφία κ.ά.

Ανάμεσα σε όσους συνέβαλαν σε αυτήν την υπόθεση ήταν και ο Δημήτρης Γληνός, ο οποίος εξορίστηκε στην Ανάφη, στον Αη Στράτη, στην Ακροναυπλία κ.α. Για τη δράση του στην Ακροναυπλία είναι ενδεικτικά τα ακόλουθα:

«Από τις πρώτες μέρες, ο δάσκαλος βγήκε μέλος του γραφείου της Ομάδας Συμβίωσης και ανέλαβε το μορφωτικό - εκπολιτιστικό τομέα. Αρχισε ενέργειες και παραστάσεις στο διοικητή του στρατοπέδου ταγματάρχη Βρεττέα, ζητώντας να μας αποδοθούν τα βιβλία μας, που είχαν κρατήσει, τετράδια, σκάκια κλπ., να παραχωρηθεί ένα μικρό προαύλιο, δίπλα στο μεγάλο, για να χρησιμοποιείται για μελέτη, και να δοθεί άδεια για μορφωτικά μαθήματα και διαλέξεις. Πραγματικά, μας απόδωσαν τα βιβλία, μας παραχώρησαν το προαύλιο - που από τότε ονομάστηκε "προαύλιο Γληνού" - και δόθηκε άδεια για μαθήματα και διαλέξεις - αδιάφορο αν αργότερα ο Μανιαδάκης ξαναπήρε τα βιβλία, απαγόρεψε τις διαλέξεις και έκλεισε το προαύλιο μελέτης. Μόλις δόθηκε η άδεια, ο Γληνός οργάνωσε κανονικές τάξεις από το Δημοτικό ως το Γυμνάσιο (...) Στην Ακροναυπλία, ο δάσκαλος συγκρότησε καλλιτεχνικές επιτροπές κατά θαλάμους, που οργάνωναν την ψυχαγωγία των κρατουμένων στις ατελείωτες βραδινές ώρας, όταν οι θάλαμοι ήταν κλειστοί».

Η μορφωτική δραστηριότητα συνέβαλε στο ατσάλωμα των εξόριστων, στη μετατροπή του ενστίκτου σε συνειδητή πεποίθηση. Γενικότερα, η οργάνωση της ζωής των εξόριστων και των φυλακισμένων, κόντρα «στων φρουρών το πείσμα», είχε περιεχόμενο αγωνιστικό, πρωτοπόρο και ελπιδοφόρο, που κρατούσε τους αγωνιστές ορθούς και έδινε «φλόγα στην ψυχή» τους.

Βλ. περισσότερα:

Κυριακή Καμαρινού, «Τα Πέτρινα Πανεπιστήμια», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2005