Ζαν - Λικ Γκοντάρ

Κινηματογράφος - όπλο εναντίον των δεινών του καπιταλισμού και του ιμπεριαλισμού

 ΖΑΝ - ΛΙΚ ΓΚΟΝΤΑΡ (3 ΔΕΚΕΜΒΡΗ 1930 - 13 ΣΕΠΤΕΜΒΡΗ 2022)

 Κληρονόμος του Σοβιετικού κινηματογραφιστή Τζίγκα Βερτόφ και του κομμουνιστή θεατράνθρωπου Μπέρτολτ Μπρεχτ

Ο Ζαν - Λικ Γκοντάρ γκρεμίζει από τα θεμέλιά του τον δυτικό αστικό κινηματογράφο, που αναπαράγει το μοντέλο της ταξικής καθυπόταξης

Το πώς πεθαίνεις είναι επιλογή. Κι ο Γαλλο-Ελβετός σκηνοθέτης Ζαν - Λικ Γκοντάρ, μία από τις επιδραστικότερες κάμερες στην ιστορία του δυτικού κινηματογράφου, δίνει προτεραιότητα στον ορθό επιστημονικό λόγο κι όχι στην εσχατολογία του θρησκευτικού δογματισμού.

Με υποβοηθούμενη ευθανασία, αποφασίζει να κινηματογραφήσει το τελευταίο καρέ της ζωής του, δίνοντας, αυτός ο καλλιτέχνης της πρωτοπορίας, το προβάδισμα στον σκεπτόμενο άνθρωπο ν' αποφασίζει, ρίχνοντας σε αχρηστία τις αστικές μεταφυσικές παρηγοριές.

Η ταξική συνειδητοποίησή του, με όπλα τον αντικαπιταλιστικό και αντιιμπεριαλιστικό λόγο του, δοκιμάζεται στα οδοφράγματα του γαλλικού Μάη, όταν ήταν 38 ετών. Εκτοτε τον υπερασπίζεται, όταν προβαίνει σε δημόσια κριτική, στην οποία δεν φοβάται να πει τα πράγματα με τ' όνομά τους και να υποστεί τις συνέπειες, που οδηγούν τις ταινίες του εκτός του εμπορικού δικτύου διανομής.

 

Η κατάληψη του εργοστασίου της αυτοκινητοβιομηχανίας «Σιτροέν», κατά τη διάρκεια της γενικής απεργίας του Μάη του '68

Τελευταία πολιτική χειρονομία του, που λειτουργεί και ως πνευματική του διαθήκη, στρέφεται ενάντια στη διαδικτυακή ομιλία του Ουκρανού Προέδρου Ζελένσκι, που φιλοξενείται στο φετινό 75ο Φεστιβάλ Καννών:

«Η παρέμβαση Ζελένσκι (...) είναι προφανής, αν την εξετάσουμε από την άποψη αυτού που ονομάζεται ''σκηνοθεσία'': Ενας κακός ηθοποιός, ένας επαγγελματίας κωμικός υπό το βλέμμα επαγγελματιών οικείων επαγγελμάτων (...) Χρειάστηκε η σκηνοθεσία του νιοστού παγκόσμιου πολέμου κι η απειλή μιας ακόμη καταστροφής για να μάθει ο κόσμος ότι οι Κάννες είναι ένα εργαλείο προπαγάνδας (...) Προπαγανδίζουν τη δυτική αισθητική.

» (...) Τώρα, φανταστείτε ότι ο ίδιος πόλεμος είναι αυτή η αισθητική που αναπτύσσεται κατά τη διάρκεια ενός παγκόσμιου φεστιβάλ, του οποίου οι ενδιαφερόμενοι είναι τα κράτη που βρίσκονται σε σύγκρουση ή μάλλον ''συμφέροντα'', που μεταδίδουν αναπαραστάσεις των οποίων είμαστε όλοι θεατές... εσείς κι εγώ. Ακούω συχνά τον όρο ''σύγκρουση συμφερόντων'' που είναι ταυτολογία. Υπάρχει σύγκρουση μικρή ή μεγάλη, μόνο αν υπάρχει συμφέρον.

»Πέραν της μαζικοποίησης των δολοφονιών, δεν έχουν αλλάξει πολλά: Βρούτος, Νέρωνας, Μπάιντεν ή Πούτιν, Κωνσταντινούπολη, Ιράκ ή Ουκρανία...».

«Σινέ-προκηρύξεις»: Ανυπόγραφες βουβές ταινίες 2 έως 4 λεπτών, που γυρίζονται μέσα σε μία μέρα, μοντάρονται επιτόπου και προβάλλονται σε εργοστάσια και πανεπιστήμια. Δουλεμένες με το διαλεκτικό μοντάζ του επαναστατικού σοβιετικού κινηματογράφου

Πηγαίνοντας πίσω στον χρόνο, στις 18 Μάη του 1968, ως ένας από τους εκφραστές του μεταπολεμικού «Νέου Κύματος» («Νουβέλ Βαγκ»), ο Ζαν - Λικ Γκοντάρ - που ανήκει στη μαχητική κινηματογραφική ομάδα των Λελούς (γενν. 1937), Μαλ (1932 - 1995), Τριφό (1932 - 1984) - υποχρεώνει τους διοργανωτές ν' ακυρώσουν το 21ο Φεστιβάλ των Καννών. Αρνητική συγκυρία για κοσμικότητες «διασημοτήτων», καθώς εργάτες και φοιτητές διαδηλώνουν στους δρόμους του Παρισιού και συγκρούονται σώμα με σώμα με την αστυνομία.

Την έναρξη του χαλασμού της «γιορτής» των «επιφανών» τη δίνει ο σκηνοθέτης Φρανσουά Τριφό, ο οποίος διαβάζει ανακοίνωση συμπαράστασης στους αγωνιζόμενους διαδηλωτές:

«Η Συνέλευση Πληροφόρησης και Δράσης του Γαλλικού Κινηματογράφου με την εξουσία που της παρέχουν οι φοιτητές (...), ζητά από όλους τους σκηνοθέτες, παραγωγούς, διανομείς και τα μέλη της κριτικής επιτροπής (...) ν' αντιταχθούν, μαζί με τους ξένους ομολόγους τους και με όλα τα μέσα που έχουν στη διάθεσή τους, στη συνέχιση του φεστιβάλ.

»Να δείξουν αλληλεγγύη στους απεργούς εργάτες και φοιτητές. Να καταγγείλουν την αστυνομική καταπίεση και να εκφράσουν τη διαμαρτυρία τους απέναντι στη γαλλική κυβέρνηση και τη βιομηχανία του κινηματογράφου».

Δίπλα του, με την ίδια αγωνιστική διάθεση, ο Ζαν - Λικ Γκοντάρ, ο οποίος σε μία αποστροφή του λόγου του δηλώνει σε αντιστασιακούς τόνους:

«Δεν υπάρχει ούτε μια ταινία που να δείχνει τα προβλήματα των εργατών και των φοιτητών. Ούτε η ταινία του Φόρμαν ούτε η δική μου ούτε του Πολάνσκι ή του Φρανσουά. Βρισκόμαστε πίσω από την εποχή μας. Εμείς μιλάμε για αλληλεγγύη στους φοιτητές και τους εργάτες κι εσείς μου μιλάτε για το πώς πρέπει να κινείται η κάμερα ή για κλόουζ-απ (...)».

Ενώ φοιτητές και εργάτες συγκρούονται στους δρόμους του Παρισιού με την αστυνομία, ο αντικαπιταλιστής και αντιιμπεριαλιστής σκηνοθέτης ακυρώνει, στις 18 Μάη, το 21ο Φεστιβάλ Καννών. Εύγλωττη η δήλωσή του: «Δεν υπάρχει μια ταινία που να δείχνει τα προβλήματα των εργατών και των φοιτητών»

Μετά, λοιπόν, από την καταστολή της κυβέρνησης Ντε Γκολ στο εργατικό και φοιτητικό κίνημα, ο πρωτοπόρος και πειραματιστής της μεγάλης οθόνης αποπειράται να «δραπετεύσει» από τ' ασφυκτικά όρια του αστικού κινηματογράφου, ασκώντας κριτική στο κοσμοείδωλό του, που αναπαράγει στερεότυπα ταξικής καθυπόταξης.

Με πολιτικά, ιδεολογικά κι αισθητικά όπλα τη θεωρία του Καρλ Μαρξ, την αποστασιοποίηση του κομμουνιστή θεατράνθρωπου Μπέρτολτ Μπρεχτ και την «Κάμερα - Αλήθεια» του Σοβιετικού σκηνοθέτη Τζίγκα Βερτόφ, ιδρύει, με τη συνεργασία νέων κινηματογραφιστών, την Ομάδα Τζίγκα Βερτόφ. Στο πλευρό του, κυρίως συνοδοιπορούν οι Ζαν - Πιερ Γκορέν, Ζεράρ Μαρτέν, Ναταλί Μπιγιάρ και Αρμάν Μάρκο.

Ιδού πώς περιγράφει το εγχείρημά του στον κριτικό κινηματογράφου Μαρσέλ Μαρτέν (Ζαν - Λικ Γκοντάρ, «Κείμενα και συνεντεύξεις», τ. Β΄, μτφρ.: Θάλεια Σκανδάμη - Νέλλη Τραγουστή, επιμ.: Μπάμπης Ακτσόγλου - Χρυσάνθη Παπαλά, «Αιγόκερως», 1992):

«Προσπαθήσαμε να φτιάξουμε (...), σύμφωνα με τη μαρξιστική άποψη, μια καινούρια ομάδα, που να μην κάνει πολιτικό κινηματογράφο, αλλά που θα προσπαθήσει να κάνει πολιτικά, πολιτικό κινηματογράφο (...)

»(...) Σαν μαρξιστές, πιστεύουμε ότι η παραγωγή είναι αυτή που πρέπει να κυβερνά τη διανομή και την κατανάλωση, ότι είναι η επανάσταση που πρέπει να κυβερνά την οικονομία (...) Μόνο όταν μάθουμε να παράγουμε ταινίες μέσα στις ιδιαίτερες συνθήκες μιας καπιταλιστικής χώρας και κάτω από την κυριαρχία του ιμπεριαλισμού, θα μάθουμε και πώς να τις διανέμουμε (...)».

«Μια ταινία σαν τις άλλες»: Η πρώτη ταινία της Ομάδας Τζίγκα Βερτόφ, με πρωταγωνιστές φοιτητές της Ναντέρ κι εργάτες της αυτοκινητοβιομηχανίας «Ρενό». Με υλικό από διαδηλώσεις και πολιτικά κείμενα

Ο δεκατρία χρόνια νεότερος του πιονέρου μετρ, Ζαν - Πιερ Γκορέν (γενν. 1943) περιγράφει στο περιοδικό «Politique Hebdo» τη φιλοσοφία της Ομάδας Τζίγκα Βερτόφ:

«Ξαναυιοθετήσαμε μια αντίληψη του Βερτόφ. Γι' αυτόν, υπήρχε μοντάζ πριν το γύρισμα, μοντάζ μετά το γύρισμα. Η κυρίαρχη πολιτική έννοια είναι το μοντάζ, γιατί εδώ ο κινηματογράφος είναι πιο άμεσα πολιτικός και σύγχρονος από άλλες τέχνες».

Τα αποτελέσματα αυτής της προσπάθειας, όπως εκφράστηκαν σε δύο ταινίες, αφιερωμένες στον γαλλικό Μάη:

«Μια ταινία σαν τις άλλες» («Un film comme les autres», ντοκιμαντέρ/μυθοπλασία, 1968):

Η πρώτη ταινία, που γυρίζει η Ομάδα Τζίγκα Βερτόφ, με σκηνοθέτη τον Ζαν - Λικ Γκοντάρ. Φοιτητές από τη Ναντέρ, με τα πρόσωπα εκτός κάδρου, και εργάτες της αυτοκινητοβιομηχανίας «Ρενό» συζητούν για το μέλλον της επανάστασης στη Γαλλία.

Υλικό από τις διαδηλώσεις του Μάη και αποσπάσματα από πολιτικά κείμενα, που μοντάρονται μέσα στους διαλόγους.

«Σινέ - προκηρύξεις» («Cine-tracts», ντοκιμαντέρ, 1968):

Μία ομάδα κινηματογραφιστών γύρω από τον προοδευτικό σκηνοθέτη Κρις Μαρκέρ (1921 - 2012) καλύπτουν τα γεγονότα με ανυπόγραφες βουβές ταινίες, που διαρκούν από 2 έως 4 λεπτά.

Γυρίζονται μέσα σε μία μέρα, μοντάρονται επιτόπου και προβάλλονται σε εργοστάσια και πανεπιστήμια. Με το διαλεκτικό μοντάζ του επαναστατικού σοβιετικού κινηματογράφου αντιπαραθέτουν φωτογραφίες και κείμενα, προκαλώντας τον θεατή να πάρει μέρος στην επαναστατική διαδικασία και να σκεφτεί εκ νέου τη λειτουργία της κινηματογραφικής τέχνης.

Γράφει ο
Βασίλης ΚΑΛΑΜΑΡΑΣ
Δημοσιογράφος, συγγραφέας, κριτικός βιβλίου