Οι ναζί καίνε το Καρπενήσι*

Ένα ιστορικό άρθρο του ΑΠΤ* για το blog "ΕυρυτάναςΙχνηλάτης"

Η καρδιά του απελευθερωτικού αγώνα χτυπά δυνατά  στα στήθη της ανταρτομάνας Ευρυτανίας. Εδώ στα ψηλά βουνίσια λημέρια αντιλαλεί το ελασίτικο ντουφέκι κι αχολογούν οι οπλές από τα άλογα του Άρη και των συντρόφων του, ενώ η λαϊκή αλληλεγγύη σκορπάει τη ζεστασιά της στα φτωχά ορεινά χωριά μας. 

Εδώ σε τούτα τα απροσκύνητα βουνά της Ευρυτανίας πρωτοξεκίνησε ο αγώνας, εδώ δόθηκαν οι πρώτες νικηφόρες μάχες κατά των φασιστών τυράννων, εδώ εδρεύουν και  τα ηγετικά κλιμάκια του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ, της ΕΠΟΝ, του ΚΚΕ και των οργανώσεων της λεβέντικης Αντίστασης του λαού μας!

Οι Ιταλοί φασίστες του Μουσολίνι έχουν ήδη αποχωρήσει από την Ευρυτανία -από τα τέλη του Απρίλη 1943- αφού με την ισχυροποίηση του ένοπλου κινήματος σε ολόκληρο το γεωγραφικό χώρο της Ευρυτανίας,  δεν τολμούν πλέον να ξεμυτίσουν έξω από την πόλη του Καρπενησίου και έτσι αναγκάζονται να αποσυρθούν για περισσότερη ασφάλεια στη Λαμία. Από τις 8 Σεπτεμβρίου οι Ιταλοί “τα σπάνε” στον άξονα με τους Γερμανούς και παραδίδονται στον ΕΛΑΣ.  Στη Λάσπη (σημερινό Άγιο Νικόλαο) κρατούνται πάνω από 3.000 Ιταλοί αιχμάλωτοι.

Μερικοί  εξ’ αυτών, αντιφασίστες όντας, μπαίνουν προς τιμήν τους στο αντάρτικο, ενώ ορισμένοι άλλοι διασκορπίζονται στα χωριά όπου δουλεύουν σε χωράφια και αγρούς για να εξασφαλίσουν τα προς το ζην. Απαράμιλλη η γενναιοψυχία του Ευρυτάνα που πρόσφερε ένα κομμάτι μπομπότα από το υστέρημά του ακόμη και στον ιταλό!

Η περήφανη Ευρυτανία επιτέλους αναπνέει! Ο άνεμος της λευτεριάς πνέει στον τόπο μας ακόμη και υπό συνθήκες γερμανικής Κατοχής της χώρας! Λαϊκοί θεσμοί αυτοδιοίκησης, αυτοοργάνωσης και επιμόρφωσης του λαού παράγουν τα πρωτογενή “υλικά” της δημιουργίας  για τη νέα λαοκρατούμενη Ελλάδα, αυτήν που πλέον ονειρεύεται ο αγρότης κι ο εργάτης μαζί με την απελευθέρωση.  Η Ευρυτανία, τούτη η  μικρή  ατίθαση “κουκίδα” του χάρτη, σαλπίζει μήνυμα αισιοδοξίας και ελπίδας…

Ήταν τέτοιες μέρες, στις  αρχές του Νοέμβρη 1943, όταν οι επικυρίαρχοι Γερμανοί ναζί αποφασίζουν να χτυπήσουν την καρδιά της Αντίστασης, το Καρπενήσι μας! Πολυπληθείς επίλεκτες γερμανικές μεραρχίες χιλιάδων αντρών των  Ες Ες και της Βέρμαχτ  ξεκινούν ταυτόχρονα από Λαμία και Αγρίνιο υποστηριζόμενες από τεθωρακισμένα και πυροβολικό.

Για μια εβδομάδα ο τόπος μετατρέπεται σε πεδίο πολέμου καθώς μέρα και νύχτα διεξάγονται σκληρές μάχες. Τμήματα του ΕΛΑΣ αναπτύσσονται γύρω από τους κύριους  οδικούς άξονες όπου στήνουν συνεχείς ενέδρες, ανατινάζουν περάσματα  και πραγματοποιούν ποικίλα αλλεπάλληλα  σαμποτάζ στον εχθρό.  Καθ’ όλη τη διάρκεια της  σιδερόφραχτης γερμανικής επέλασης, οι ΕΛΑΣίτες χτυπούν ανελέητα σε διαφορετικά κομβικά σημεία (Μακρακώμη,  Πλατύστομο, Καμπιά, Βίτολη, Αη Γιώργη, Χάνι Πανέτσου, Ράχη Τυμφρηστού).

Στις 7 Νοεμβρίου 1943, οι Γερμανοί κατορθώνουν, αν και με πολλές απώλειες, να διασπάσουν την άμυνα και να εισβάλλουν στο Καρπενήσι που εν τω μεταξύ, με πρωτοβουλία των αντιστασιακών οργανώσεων, έχει εκκενωθεί από τον πληθυσμό που καταφεύγει στα δάση και σε απομονωμένα μακρινά χωριά επάνω στα βουνά υπό την προστασία των ένοπλων παιδιών του. Τα ναζιστικά στίφη του Χίτλερ ξεσπούν στο όμορφο μα έρημο Καρπενήσι. Καίνε, λεηλατούν, ληστεύουν την πόλη. Ανατινάζουν το πετρόχτιστο Γυμνάσιο που γίνονταν οι  ενθουσιώδεις συσκέψεις της αντίστασης, πυρπολούν τα τρία όμορφα ξενοδοχεία ("Τυμφρηστό", "Ευρώπη" και "Νέα Υόρκη") καταστρέφουν πάρα πολλά σπίτια και μαγαζιά αρπάζοντας τα εμπορεύματα. Ξετρυπώνουν ακόμη και τα πρόχειρα καταφύγια, όπου είχαν κρύψει  τα λιγοστά τους υπάρχοντα οι κάτοικοι προτού διαφύγουν, και τα λεηλατούν. Κλέβουν τα τρόφιμα του Ερυθρού Σταυρού, αρπάζουν κοπάδια και αγροτικά προϊόντα τα οποία προωθούν στις αποθήκες τους στη Λαμία. Τα πιο αποτρόπαια εγκλήματά τους :  έκαψαν ζωντανούς μέσα στο σπίτι τους το Γιάννη Ψιλόπουλο μαζί με τη σύζυγό του και το μόλις 11 χρονών κοριτσάκι τους τη μικρή Ντία. Δολοφονούν το σκηνίτη κτηνοτρόφο Σερ. Γαλανό μαζί με τα παιδιά του Παναγιώτη και Κώστα, όπως και τον αυτοκινητιστή Νίκο Τσουκαλά και πετάνε τα πτώματά τους σε ένα ξεροπήγαδο. Σκότωσαν το κοριτσάκι του βιβλιοπώλη Κ. Κοτοπούλη, τη μικρή Ρωξάνη. Κρέμασαν στον πλάτανο της πλατείας Καρπενησίου το Δημ. Τζαμάρα από το Κλαψί. Δολοφόνησαν το Χρήστο Σιαμανή από το Μεγάλο Χωριό και τον καλόγηρο Νικόδημο της Μονής Προυσού. Στο Κρίκελλο “εξαφανίζουν” το Γιώργο Τραγή και εκτελούν ανυπεράσπιστους ομήρους. Ακόμη, τραγικό θάνατο βρίσκουν η Σταυρούλα Κοντοχρήστου είκοσι χρονών και ο δεκαεξάχρονος αδερφός της Χαράλαμπος.

Οι ναζί  συνεχίζουν την πορεία τους με κατεύθυνση το δρόμο προς το Αγρίνιο. Στην περιοχή του Καλεσμένου συμπτύσσονται με την άλλη γερμανική φάλαγγα που προαναφέραμε και η οποία έρχονταν από Αιτωλοακαρνανία. Να σημειώσουμε εδώ, πως αυτή η δεύτερη φάλαγγα χτυπήθηκε (προηγουμένως) στον Αϊ Βλάση από λιγοστούς ένοπλους Εαμίτες και  ηρωϊκούς χωρικούς που με λίγα λιανοντούφεκα κράτησαν τους Γερμανούς και τα τανκς για πολλές ώρες. Οι ναζί έκαψαν σπίτια και σκότωσαν το βοσκό Κ. Σκάνδαλο, όπως κι ένα γεροντάκι 70 χρονών, τον Φίλιππα Καραμούζη. 

Στη Χούνη δολοφόνησαν τον τυφλό γέροντα Σπύρο Μανώλη, και τους υπέργηρους Κώστα Πολυχρόνη, Λ. Κούρτη και Β. Παπαϊωάννου. Στον Αγαλιανό βασάνισαν και δολοφόνησαν τον υλοτόμο Τσινιά που αρνήθηκε να προδώσει τους αντάρτες. 

Εν τω μεταξύ, τμήματα του ΕΛΑΣ (αφού πρώτα έχουν φροντίσει να φυγαδευτούν στα βουνά όσοι περισσότεροι άμαχοι και γυναικόπαιδα γίνεται) επιτίθενται στους Γερμανούς, σε θέσεις-κλειδιά, προξενώντας τους βαριές απώλειες. Οι ναζί αναγκάζονται να οπισθοχωρήσουν προς Λαμία και Αγρίνιο, αφήνοντας ξοπίσω καταστροφή και όλεθρο. Όμως το ηθικό του περήφανου Ευρυτανικού Λαού παρά τα χτυπήματα δεν κάμπτεται.  Ο κόσμος και οι οργανώσεις της αντίστασης επιστρέφουν στον τόπο. Έπιασε χειμώνας, η πείνα θερίζει, δεν υπάρχει όρθιο τίποτε, δεν βρίσκεται μήτε κουτάλι, μήτε ρούχο, αλλά η αλληλεγγύη και η αλληλοβοήθεια λειτουργούν. Όλοι μαζί κόβουν ξύλα και φτιάχνουν πρόχειρα καταλύματα μέσα στα χαλάσματα. Ο κόσμος στέκεται και πάλι στα πόδια του. 

Τα βάσανα όμως του πολύπαθου Καρπενησίου δεν τελειώνουν το Νοέμβριο του 1943. Υπάρχει και θλιβερή συνέχεια. Σε λιγότερο από ένα χρόνο, στις αρχές Αυγούστου του 1944, δηλαδή λίγες δεκάδες μέρες πριν την απελευθέρωση, τα φασιστικά καθάρματα επελαύνουν για δεύτερη φορά στην πόλη μας.  Από τρία μέτωπα αυτή τη φορά : από Λαμία, Αγρίνιο και Άμφισσα.  Στόχος τους  να διαλύσουν τον ΕΛΑΣ αλλά και να πλήξουν τις βάσεις υποστήριξής του στα χωριά, ούτως ώστε να εξασφαλίσουν την όσο το δυνατόν καλύτερη και ανενόχλητη σύμπτυξή τους προ της αποχώρησής τους από την Ελλάδα. Πιο επανδρωμένοι από ποτέ, με 10.000 πάνοπλους στρατιώτες, 500 αυτοκίνητα, πλήθος αρμάτων μάχης, βαρύ πυροβολικό και μαζί με χαφιέδες ταγματασφαλίτες, εξαπολύουν μία απίστευτης έκτασης συντονισμένη επίθεση.  Από την άλλη πλευρά  3.000 περίπου διαλεχτοί Ελασίτες, νεαροί Επονίτες και  αποφασισμένοι εφεδροελασίτες, αναπτύσσονται σε διάφορα μέτωπα. Τα παιδιά του λαού, αν και  με σαφώς κατώτερο εξοπλισμό, πιάνουν όλα τα σημαντικά περάσματα που θα ακολουθούσαν οι ναζήδες. Με απροσμέτρητο ηρωϊσμό, θάρρος και πείσμα χτυπούν τους Γερμανούς, με συντονισμένες επιθετικές ενέργειες σε όλη την πορεία τους. 

Οι μαχητές της αντίστασης γνωρίζουν πολύ καλά τα καίρια περάσματα. Έτσι ο ανταρτοπόλεμος μαίνεται παντού προξενώντας στους κατακτητές αλλού μικρές και αλλού μεγάλες φθορές αλλά -το κυριότερο- επιφέρουν στον εχθρό σημαντικές καθυστερήσεις έως ότου κερδηθεί ο απαραίτητος χρόνος ώστε να προωθηθούν και πάλι οι άμαχοι σε ασφαλείς τοποθεσίες στο εσωτερικό της ορεινής Ευρυτανίας. Προέχει πάνω απ' όλα η ασφάλεια του λαού. Στις Ράχες Τυμφρηστού γίνεται μακελειό με μεγάλες απώλειες εκατέρωθεν. Εκεί πέφτει νεκρός και ο γερμανός στρατηγός διοικητής του ενός εχθρικού τομέα. 

Στις  9 Αυγούστου 1944 οι φασιστικές ορδές εισβάλλουν και πάλι στο Καρπενήσι, ενώ οι δυνάμεις της αντίστασης ανασυγκροτούνται στα βουνά προετοιμάζοντας την αντεπίθεσή τους. Οι ναζήδες, αγριότεροι και πιο αιμοβόροι από ποτέ, ισοπεδώνουν τα πάντα! Για αρκετές ημέρες, έως και τις 13 Αυγούστου 1944, ειδικά συνεργεία καταστροφής πυρπολούν από άκρη σε άκρη  ολόκληρη την πόλη. 

Από τα χίλια σχεδόν πανέμορφα πέτρινα  σπίτια του Καρπενησίου, που έγιναν με το μόχθο και το αίμα των ξενιτεμένων παιδιών μας, απομένουν όρθια μονάχα 8 (!!!). Καταστρέφουν και ανατινάζουν τα πάντα!  Οικίες, καταστήματα, σχολεία, ιστορικά κτήρια, αρχεία, όλα γίνονται στάχτη στο λυσσασμένο πέρασμά τους. Πυκνοί μαύροι καπνοί βγαίνουν μέσα από τα ερείπια της μαρτυρικής πόλης μας. Το Καρπενήσι  βογκάει! Το χειρότερο; έκαψαν και πάλι ζωντανούς μέσα στα σπίτια υπερήλικες και ανήμπορους ανθρώπους!  Παραθέτουμε μερικά ονόματα όπως : τον ενενηντάχρονο γιατρό Αλέξ. Φαρμακίδη και τη γυναίκα του Ανδρομάχη, την ογδονταετή Αγγελική Γιαταγάνα,  τον εκατοντάχρονο Αντρέα Κουσιόπουλο, τη γιαγιά  Αγόρω Λιάπη, τη χήρα Μαρ. Κλειτσάκη, τη Φωτεινή Μαμαλιού, την Ελένη Σικλέτη. Επίσης το γέρο Ράτζο και τη γυναίκα του μέσα στο καλυβάκι τους στη Μεσοχώρα. Σκότωσαν και τον 30χρονο  Δημ. Γκούβα. Απαγχόνισαν στο δέντρο της αυλής του το Γιώργο Τσαβαλιά, ένα δύστυχο άνθρωπο διανοητικά ανάπηρο. Στο Βουτύρο φόνευσαν το γερο-δάσκαλο Χαράλαμπο Παπαθανασίου και τη Μαρία Κοντογιάννη. Στο Κρίκελλο την Αγγελική Συγκούνη, στη Δομνίστα το Νίκο Παπαδημητρίου, στη Μυρίκη τον εκατοχρονίτη Α. Παπαδόπουλο, το Γιάννη Σακκά και την εξηντάχρονη Ευαγγελία Καντλή.  Στη Λάσπη σκότωσαν το Γιάννη Σιαφάκα και τη χήρα Παρασκευή Μαυροειδή. Στο Μεγάλο Χωριό έκαψαν ζωντανή την ογδοντάχρονη Μαρία Σκοτίδα. Στους Γοργιανάδες την υπέργηρη Βασιλική Ρικοπούλου. Είναι μακρύς ο κατάλογος των θυμάτων του ναζισμού και παραλείπουμε, δυστυχώς αναγκαστικά, πάρα πολλούς μάρτυρες της ναζιστικής θηριωδίας.

Ο εχθρός δεν μένει μονάχα μέσα στο Καρπενήσι. Εξαπολύει βάρβαρες δολοφονικές επιδρομές και στην ευρύτερη περιοχή της Ευρυτανίας. Το μεγαλύτερο τμήμα από το ιστορικό μοναστήρι του Προυσού πυρπολείται και αυτό, μαζί με έγγραφα και κειμήλια ανυπολόγιστης ιστορικής αξίας. Ανατινάζουν και το μοναστήρι της Κουμασιώτισσας. Οι ναζί στο αιματοβαμμένο πέρασμά τους καίνε ολόκληρα χωριά. Εδώ θα κάνουμε μία σημαντική παρεμβολή: Σύμφωνα με τα στοιχεία της εφημερίδας "Τα Ψηλά Βουνά" (εκδότης Νίκος Θάνος, Καρπενήσι 1945) σε διάφορες επιδρομές  από τους φασίστες κατακτητές, κάηκαν συνολικά και ανά χρονικές περιόδους : στο Καρπενήσι 980 σπίτια, στη Βίνιανη 40, στη Χρύσω 215, στο Μαραθο 36, στο Μικρό Χωριό 110, στο Μεγάλο Χωριό 15, στις Γοργιανάδες 54, στο Βουτύρο 65, στο Νόστιμο 47, στο Κλαυσί  90, στη Μυρίκη 60, στη Μιάρα 15, στη Λάσπη 195, στο Καλεσμένο 65,  στο Κρίκελλο 161, στη Δυτική Φραγκίστα 132, στην Ανατολική Φραγκίστα 72, στην Επισκοπή 45, στο Στένωμα 4, στον Ασπρόπυργο 3, στον Τυμφρηστό 130, ακόμη 7 σχολεία, 1 εκκλησία, 172 αχυρώνες κλπ.  

Εν τω μεταξύ η έτερη γερμανική φάλαγγα που ξεκίνησε από το Αγρίνιο έφτασε μέσα από Θέρμο, Χούνη, Σίδερα, Φραγκίστα έως και το Καλεσμένο όπου εκεί συναντάται με αυτούς που κατέβαιναν από το κατεστραμμένο Καρπενήσι.  Η τρίτη ναζιστική φάλαγγα από την Άμφισσα αναγκάστηκε να γυρίσει πίσω, αφού ηττήθηκε από τον ΕΛΑΣ (μάχες Καρούτας, Γκιώνας κλπ). 

Ο ΕΛΑΣ ανταποδίδει τα χτυπήματα μέσα στις κλεισούρες και τις στενωπούς της δύσβατης ευρυτανικής γης. Οι αντάρτες σφυροκοπούν από παντού, δεν τους αφήνουν ούτε στιγμή σε χλωρό κλαρί. Κάθε σημείο που περνούν τα ανθρωπόμορφα κτήνη μετατρέπεται σε παγίδα θανάτου.  Με πρωτοστατούντες τα παλικάρια  της ΧΙΙΙ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ, οι ναζήδες φτύνουν αίμα από όπου και αν περνούν. Τις καταστροφές και τις δολοφονίες τις πληρώνουν με το πιο σκληρό νόμισμα. Ο πανικός καταλαμβάνει τα χιτλερικά σκυλιά που καταλαβαίνουν ότι δεν θα βγουν ζωντανοί από την αδούλωτη Ευρυτανία.  Έτσι τελικά υποχωρούν ντροπιασμένοι  προς Αγρίνιο και Λαμία αντίστοιχα, αφήνοντας πίσω τους 700 νεκρούς και 1500 τραυματίες.  Ο ΕΛΑΣ από την πλευρά του έχει απώλειες  300 νεκρούς και λαβωμένους.

Και πάλι όμως οι Ευρυτάνες κατορθώνουν, έστω και με τόσο βαρύ τίμημα, να επανακάμψουν στο Καρπενήσι και στα χωριά τους και σαν αληθινοί λεβέντες να στήσουν ξανά τη ζωή τους πάνω στα ερείπια και την καταστροφή. Η Ευρυτανία δεν λυγά!

Αυτή είναι η ιστορία της πόλης μας που υπέφερε τα πάνδεινα από τους ναζί λήσταρχους. Για να μην ξεχνάμε ότι οι φασίστες πολιτικοί πρόγονοι της ελεεινής Μέρκελ λάβωσαν και σκότωσαν τον τόπο μας και τους ανθρώπους μας. Έχυσαν το αίμα και έκλεψαν τον τίμιο ιδρώτα  των φτωχών ξωμάχων της πονεμένης ευρυτανικής γης (και όχι μόνο). Των  παππούδων μας και των γονιών μας. Δεν χρωστάμε τίποτα σα λαός στα άθλια υποκείμενα της Μέρκελ και των καρχαριών του γερμανικού κεφαλαίου που μας θέλουν ξανά σκλάβους στον ίδιο μας τον τόπο. Αυτοί χρωστούν τις γερμανικές αποζημιώσεις για τα εγκλήματά τους. Και θα τις δώσουν, θέλουν δε θέλουν, οι σύγχρονοι αλητοφασίστες. Γιατί αυτά τα βουνά και αυτός ο λαός διδάσκουν : από τα χρόνια του Κατσαντώνη ως και του Άρη…

Μάνα Ευρυτανία, τα παιδιά σου και τα εγγόνια σου ΔΕΝ ΞΕΧΝΟΥΝ!

*Σημείωση: Για τη συγγραφή αυτού του άρθρου ο ΑΠΤ άντλησε ορισμένα στοιχεία, καταρχάς από την προσωπική του βιβλιοθήκη ("Τυμφρηστός και Τυμφρήστιοι", Χ. Μηχιώτης, εκδόσεις Κασταλία και "Σπαραγμός της Ευρυτανίας 1943-1945, Κ. Χινόπωρου), επίσης από την αφήγηση του Δημοσθένη Αθ. Τσακνιά (Καρπενήσι 2006, βλ. εδώ), καθώς και από διάφορες διηγήσεις παλιών Ευρυτάνων αγωνιστών της αντίστασης που έζησαν τα γεγονότα.  Για την εικονογράφηση του άρθρου βρήκαμε παλιές φωτογραφίες από τα αγαπημένα evrytan.gr και Κωνσταντίνος Δαβανέλος. Θα επανέλθουμε επί του θέματος εν ευθέτω χρόνο, αφού υπάρχουν ακόμη πολλές άγνωστες λεπτομέρειες από ανθρώπους που ζουν ανάμεσά μας...