Μιχαήλ Μπακούνιν

Γεννιέται, 30/5/1814, στο Πριαμούκινο της Ρωσικής Αυτοκρατορίας ο Μιχαήλ Μπακούνιν. Ο Μπακούνιν εμφανίζονταν σαν θεωρητικός του αναρχοκομμουνισμού με ένα κράμα ουτοπικών σοσιαλιστικών ιδεών και προυντονισμού (ο ίδιος θεωρούσε τον Προυντόν δάσκαλό του).

Στην Α΄ Διεθνή (Διεθνής Ενωση των Εργατών) ξέσπασε σφοδρή αντιπαράθεση ανάμεσα στον Κ. Μαρξ και στον Μπακούνιν γύρω από σημαντικά θεωρητικά ζητήματα σε σχέση με το κράτος, την ταξική πάλη κλπ. Ο Μπακούνιν και οι οπαδοί του έπειτα από σκληρή διαπάλη διαγράφτηκαν από τη Διεθνή.

Η Παρισινή Κομμούνα ήρθε να επιβεβαιώσει τη μαρξιστική θέση για την επαναστατική εξουσία και τα καθήκοντά της. Κατόπιν, ο Μπακούνιν συνδέθηκε με το Νετσάγιεφ, υποστηρίζοντας την ατομική τρομοκρατία και διαμορφώνοντας σχέδια εξέγερσης. Οι οπαδοί του Μπακούνιν έπαιξαν τότε σοβαρό ρόλο στο προβοκάρισμα των ταξικών αγώνων της εποχής.

Μικροαστικές και οπορτουνιστικές αντιλήψεις για τη δικτατορία του προλεταριάτου

Η μαρξιστική - λενινιστική θεωρία της δικτατορίας του προλεταριάτου διαμορφώθηκε και αναπτύχθηκε σε σκληρή διαπάλη με τον αναρχισμό και τον αναθεωρητισμό, διαπάλη που έχει την αφετηρία της στο 19ο αιώνα.

Η πρώτη σημαντική ιδεολογική πάλη εκδηλώνεται το 19ο αιώνα, την περίοδο 1840-1870 ενάντια στο μικροαστικό ρεύμα του αναρχισμού. Βασική αρχή του αναρχισμού είναι η άρνηση κάθε κρατικής εξουσίας και το δόγμα της απόλυτης ελευθερίας του ατόμου. Οι κυριότεροι εκπρόσωποι του αναρχισμού στα διάφορα στάδια της εξέλιξής του είναι οι Μάρτινερ (Γερμανία), Μ. Α. Μπακούνιν και Π. Α. Κροπότκιν (Ρωσία) και Π. Ζ. Προυντόν και Ζ. Γκραβ (Γαλλία).

Ο αναρχισμός, αντιστρέφοντας τη σχέση της οικονομικής βάσης με το εποικοδόμημα, θεωρούσε οποιοδήποτε κράτος (και της δικτατορίας του προλεταριάτου) ως πρωταρχική αιτία για την κοινωνική εκμετάλλευση και αδικία και πρότεινε την άμεση κατάργησή του, σαν πρώτο βήμα για τη δημιουργία της αταξικής κοινωνίας. Ετσι οι αναρχικοί αρνούνταν κάθε εξουσία, και την εργατική, ήταν αντίθετοι στην κοινωνική πειθαρχία και την αναγκαιότητα της υποταγής της μειοψηφίας στην πλειοψηφία, ως βασικούς όρους οικοδόμησης της κομμουνιστικής κοινωνίας, επίσης εναντιώνονταν στον πολιτικό αγώνα της εργατικής τάξης και στην οργάνωση των εργατών στο κομμουνιστικό κόμμα.

Το 1871 οι διαμάχες στις γραμμές της Α' Διεθνούς ανάμεσα στον Μαρξ και τον Ενγκελς από τη μια και τον Μιχαήλ Μπακούνιν από την άλλη κορυφώνονται στο εάν η δικτατορία του προλεταριάτου είναι βασικός όρος για την πραγματοποίηση του περάσματος στον κομμουνισμό.

Στην Α' Διεθνή τελικά, με τη διαγραφή των αναρχικών, κυριαρχεί η θέση των μαρξιστών για το τσάκισμα του αστικού κράτους και τη συγκρότηση της εργατικής τάξης ως κυρίαρχης με τη «δικτατορία του προλεταριάτου».

Ο Λένιν διατύπωσε τις εξής βασικές διακρίσεις μεταξύ μαρξισμού και αναρχισμού για το ζήτημα του κράτους:

...«1. Οι μαρξιστές, βάζοντας για σκοπό τους την ολοκληρωτική κατάργηση του κράτους, παραδέχονται πως ο σκοπός αυτός μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο μετά την κατάργηση των τάξεων από τη σοσιαλιστική επανάσταση, σαν αποτέλεσμα της εγκαθίδρυσης του σοσιαλισμού, που οδηγεί στην απονέκρωση του κράτους.

Οι αναρχικοί θέλουν την ολοκληρωτική κατάργηση του κράτους από τη μια μέρα στην άλλη, χωρίς να καταλαβαίνουν τους όρους κάτω από τους οποίους μπορεί να πραγματοποιηθεί αυτή η κατάργηση.

2. Οι μαρξιστές παραδέχονται πως το προλεταριάτο αφού κατακτήσει την πολιτική εξουσία, είναι ανάγκη να καταστρέψει εντελώς την παλιά κρατική μηχανή και να την αντικαταστήσει με μια νέα, που να αποτελείται από την οργάνωση των ένοπλων εργατών, σύμφωνα με το πρότυπο της Κομμούνας.

Οι αναρχικοί υποστηρίζοντας την καταστροφή της κρατικής μηχανής, έχουν πολύ θολή αντίληψη για το ζήτημα: Με τι θα την αντικαταστήσει το προλεταριάτο και πώς θα χρησιμοποιήσει την επαναστατική εξουσία; Οι αναρχικοί αρνούνται ακόμη και τη χρησιμοποίηση της κρατικής εξουσίας από το επαναστατικό προλεταριάτο, αρνούνται την επαναστατική δικτατορία του»²⁴.

Οι Μαρξ και Ενγκελς στο ζήτημα της δικτατορίας του προλεταριάτου δεν πάλευαν μονάχα ενάντια στους αναρχικούς. Ο Μαρξ στο έργο του «Κριτική του προγράμματος της Γκότα»²⁵ άσκησε οξύτατη κριτική στην οπορτουνιστική θέση για «Ελεύθερο λαϊκό κράτος» που στηριζότανε σε αντιμαρξιστικές αντιλήψεις για το κράτος, ως ένα όργανο υπεράνω των τάξεων, ένα όργανο αταξικό.

Ο Ενγκελς έγραφε το Μάρτη του 1875, σε γράμμα του στον Μπέμπελ:

«Αν το πάρουμε γραμματικά, ελεύθερο κράτος είναι εκείνο το κράτος που είναι ελεύθερο απέναντι στους πολίτες του, δηλαδή ένα κράτος με δεσποτική κυβέρνηση. Θα 'πρεπε να παρατήσουν όλη τη φλυαρία για το κράτος, ιδιαίτερα από την Κομμούνα που δεν ήταν πια κράτος στην καθεαυτό έννοιά του. Το "λαϊκό κράτος" μάς το χτύπησαν στα μούτρα μέχρι αηδίας οι αναρχικοί, παρ' όλο που το έργο κιόλας του Μαρξ ενάντια στον Προυντόν (εννοεί την αθλιότητα της φιλοσοφίας) και ύστερα το "Κομμουνιστικό Μανιφέστο" λένε ανοιχτά ότι με την εγκαθίδρυση του σοσιαλιστικού κοινωνικού καθεστώτος, το κράτος αυτό διαλύεται (sich auflst) και εξαφανίζεται. Μια και είναι, λοιπόν, το κράτος ένας προσωρινός θεσμός, που τον χρησιμοποιεί κανένας στον αγώνα, στην επανάσταση για να καταστέλλει με τη βία τους αντιπάλους του, είναι καθαρή ανοησία να μιλάει κανείς για "ελεύθερο λαϊκό κράτος". Οσο καιρό το προλεταριάτο χρειάζεται ακόμα το κράτος, το χρειάζεται όχι προς το συμφέρον της ελευθερίας, αλλά της καταστολής των αντιπάλων του και από τη στιγμή που θα μπορεί να μιλάει κανείς για ελευθερία, παύει να υπάρχει το κράτος σαν τέτοιο»²⁶.

Οι οπορτουνιστές και οι αναθεωρητές προσπαθούν σε όλες τις εποχές να διαστρεβλώσουν το νόημα της δικτατορίας του προλεταριάτου, τελικά να την απαλείψουν και να την αντικαταστήσουν με μια αφηρημένη, φιλελεύθερη αντίληψη για τη δημοκρατία. Αναζητούν αντιφάσεις στα έργα των κλασικών, υποστηρίζουν ότι συμπτωματικά και αποσπασματικά χρησιμοποιήθηκε από αυτούς ο όρος δικτατορία του προλεταριάτου.

Στα τέλη του 19ου αιώνα, το ρεύμα του αναθεωρητισμού αναπτύχθηκε στις γραμμές του γερμανικού επαναστατικού κινήματος κι επιχείρησε την πρώτη γενική προσπάθεια αναθεώρησης του μαρξισμού.

Ο Εντουαρντ Μπερνστάιν (1850-1932), κύριος εκπρόσωπος αυτού του ρεύματος στη Γερμανία, δημοσίευσε μετά το θάνατο του Φρ. Ενγκελς (1895) το άρθρο του «Προβλήματα του σοσιαλισμού» (1897) και αργότερα το βιβλίο του «Οι προϋποθέσεις και τα καθήκοντα της σοσιαλδημοκρατίας» (1899), με το οποίο κάνει ολομέτωπη επίθεση ενάντια στο μαρξισμό.

Ο Μπερνστάιν και το ρεύμα του οπορτουνισμού απολυτοποιούσαν την αστική δημοκρατία, όπως αυτή διαμορφώθηκε στη λεγόμενη σχετικά «ειρηνική» περίοδο ανάπτυξης της ταξικής πάλης (1871-1914), τις παραχωρήσεις και τα πολιτικά δικαιώματα που δόθηκαν τότε στην εργατική τάξη.

Κατά την άποψη του Μπερνστάιν, η σοσιαλιστική επανάσταση όχι μόνο δεν είναι απαραίτητη, αλλά είναι και αδύνατη. Θεωρούσε ότι ο καπιταλισμός είχε αναπτυχθεί σε δημοκρατική κατεύθυνση, ώστε δίνεται η δυνατότητα για «την ειρηνική του ανέλιξη» σε σοσιαλισμό. Υποστήριζε ότι το προλεταριάτο δεν ήταν σε θέση να οργανώσει το σοσιαλιστικό τρόπο παραγωγής κι ότι αν πραγματοποιούνταν η σοσιαλιστική επανάσταση κάτω από την καθοδήγηση της εργατικής τάξης, θα κατέληγε στο χάος και την καταστροφή. Για τον Μπερνστάιν, ο μόνος δρόμος που απέμενε για το προλεταριάτο ήταν ο ρεφορμισμός, δηλαδή ο δρόμος των βαθμιαίων μεταρρυθμίσεων που θα μετέτρεπαν με «ειρηνικό τρόπο» τον καπιταλισμό σε σοσιαλιστική κοινωνία. Ο Μπερνστάιν θεμελίωσε αυτό που ο ίδιος ονόμασε «δημοκρατικό σοσιαλισμό» απαλλαγμένο από τη δικτατορία του προλεταριάτου. Θέση που υιοθετήθηκε αρχικά από το οπορτουνιστικό σοσιαλδημοκρατικό ρεύμα και στη συνέχεια από νεότερα οπορτουνιστικά ρεύματα μέσα στο κομμουνιστικό κίνημα, ιδιαίτερα μετά το β' Παγκόσμιο πόλεμο.

(Το κείμενο είναι επεξεργασία της Ιδεολογικής Επιτροπής της ΚΕ του ΚΚΕ)

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

24. Β. Ι. Λένιν, «Απαντα», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», τ. 33, σελ. 112-113.

25. Στην πόλη Γκότα, το Μάη του 1875, πραγματοποιήθηκε το ενωτικό συνέδριο της Γερμανικής Εργατικής Ενωσης (Λασαλικοί) και του Σοσιαλδημοκρατικού Εργατικού Κόμματος (Αϊζεναχικοί) της Γερμανίας. Το Πρόγραμμα που προέκυψε, που ήταν προϊόν συμβιβασμού ανάμεσα σε δύο Γερμανικά Εργατικά Κόμματα, ήταν οπορτουνιστικό.

26. Κ. Μαρξ: «Κριτική του Προγράμματος της Γκότα», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 35