Στο διάβα της Μακρονήσου

* Του Σπύρου Τζόκα

Ήταν η συγκίνηση από την «Καντάτα για την Μακρόνησο» σε ποίηση Γιάννη Ρίτσου και την «σπουδή σε ποιήματα του Μαγιακόφσκι» στο καταπληκτικό έργο του Θάνου Μικρούτσικου που μάγεψε και ξύπνησε μνήμες σε έναν χώρο υποβλητικό; Ήταν τα ακούσματα από το χώρο που σου ψιθύριζε; Ήταν οι σιωπές της συνοικίας που μεγάλωσα, που αργότερα έγιναν κραυγές;
Ήταν η ταπεινότητα και η σεμνότητα των επισκεπτών; Ήταν η βαθιά κατάνυξη από το μεγαλείο των ανθρώπων που μαρτύρησαν στον τόπο αυτό;

Εξαιρετική πρωτοβουλία από το ΚΚΕ να διοργανώσει εκδήλωση στο κολαστήριο της Μακρονήσου για τα αποκαλυπτήρια του Μνημείου που φιλοτέχνησε ο γλύπτης Μάρκος Γεωργιλάκης. Η θαυμάσια γλυπτική σύνθεση περιλαμβάνει πέντε ανθρώπινες μορφές που ξεπροβάλλουν από τη γη της Μακρονήσου.

Ίσως μια από τις μορφές αυτές να είναι και αυτή του μπάρμπα Γιάννη του γείτονα μου. Ένας φιλικός παππούς με άσπρη γενειάδα, καθαρή ματιά, ευχάριστη, βαθιά φωνή. Ένας καλός άνθρωπος με την απέραντη αγάπη στα παιδιά. «Παιδί μου», έλεγε, «να ξέρεις οι μεγάλοι και οι πλούσιοι βρίσκουν πάντα τρόπους να κερδίζουν και να εκμεταλλεύονται το λαό. Χρησιμοποιούν και την αριστερά, όταν δεν μπορούν με τους άλλους. Γι’ αυτό η Αριστερά πρέπει να είναι σκληρή, οι κομμουνιστές δοκιμασμένοι, ανιδιοτελείς και αγωνιστές για να μην πέσουν στην παγίδα…».

Ο μπάρμπα Γιάννης, γλύτωσε από τους Γερμανούς, αλλά δεν ξέφυγε από τους Έλληνες. Πλήρωσε την πατριωτική του δράση, την αντίσταση στους Γερμανούς!!! Παράξενο ακούγεται, αλλά έτσι έγινε.
Οι αγωνιστές δεν δικαιώθηκαν. Αυτοί που παρέμειναν αμετακίνητοι στις αρχές τους και δεν λιποψύχησαν, αυτοί που στις δύσκολες ώρες προσπάθησαν να διαφυλάξουν τις αξίες και παρέμειναν άνθρωποι όχι μόνον δεν δικαιώθηκαν, αλλά καταδιώχθηκαν. Αντίθετα οι δωσίλογοι όχι μόνον δεν τιμωρήθηκαν αλλά ήταν και πάλι στα πράγματα.

«Με μετέφεραν εκεί τον Φλεβάρη του 1948, μετά από κάποιο χρονικό διάστημα σε διάφορες φυλακές στην ηπειρωτική χώρα. Ήρθα με χειροπέδες. Είχα μόνο λίγα ρούχα και μια κουβέρτα. Τρία ολόκληρα χρόνια έμεινα στη Μακρόνησο, αισθάνθηκα σαν να πέρασε μια αιωνιότητα. Μας έφεραν εδώ με έναν και μόνο στόχο, να μας κάνουν να σπάσουμε, να υπογράψουμε μια "δήλωση μετάνοιας":
Ότι ο κρατούμενος απορρίπτει τον κομμουνισμό και το Κομμουνιστικό Κόμμα».
Και τώρα τα βήματα μου στη Μακρόνησο, στο καταραμένο αυτό στρατόπεδο συγκέντρωσης και «εθνικής αναμόρφωσης» για χιλιάδες κομμουνιστές πολιτικούς κρατουμένους και λιποτάκτες στρατιώτες.

Ένα μακρύ νησί, από εκεί και το όνομα. Στους αρχαίους χρόνους η νήσος έφερε το όνομα «Ελένη» ή «Ελένη νήσος» επειδή κατά την Ελληνική Μυθολογία όταν την ωραία Ελένη απήγαγε ο Πάρις στη Τροία ή στην επιστροφή από εκεί με τον Μενέλαο, εκείνη αποβιβάσθηκε στη νήσο αυτή.

Αρκετοί δεν γνωρίζουν ότι το νησί αυτό λειτούργησε για ένα και πλέον χρόνο ως λοιμοκαθαρτήριο προσφύγων την περίοδο 1922-1923. «Φιλοξενήθηκαν» δεκάδες χιλιάδες προσφύγων κάτω από απάνθρωπες και τραγικές συνθήκες με αποτέλεσμα πάρα πολλοί να πεθάνουν εκεί.

Ο Ριζοσπάστης στις 8-12-1923 στο κεντρικό του άρθρο «Προς τις εργαζόμενες προσφυγικές μάζες» αποτυπώνει τις άθλιες συνθήκες με τις οποίες υποδέχθηκε το ελληνικό κράτος τους πρόσφυγες στο λοιμοκαθαρτήριο της Μακρονήσου. «Αυτοί φάγανε 40 χιλιάδες πρόσφυγες στη Μακρόνησο στην καραντίνα...».

 Η Μακρόνησος ήταν η «κόλαση», το πιο γνωστό ελληνικό νησί εξορίας. Ακόμα ένας τρόπος να πληγώνουν ανθρώπους, να εξοντώνουν ανθρώπους, να σκοτώνουν ανθρώπους. Ένας τόπος βασανισμού και εξόντωσης για ανθρώπους που ήθελαν να διασώσουν και να υπερασπιστούν αξίες, ιδέες και ιδανικά…. να παραμείνουν άνθρωποι. Όταν η υπόλοιπη Ευρώπη ανάσαινε την επαύριον του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, στα τέλη της δεκαετίας του '40, άνθρωποι σύρθηκαν εξόριστοι εδώ επειδή είχαν αγωνιστεί εναντίον του φασισμού, επειδή ήταν στην αντίσταση.

Η Μακρόνησος ήταν μια κραυγαλέα αντίφαση και μια βαθιά υποκρισία του καθεστώτος. Από την μια πλευρά ο κόσμος γιόρταζε τη μεγάλη αντιφασιστική νίκη των λαών, καταδίκαζε την φασιστική κτηνωδία, οργάνωνε δίκες για τους ναζί εγκληματίες πολέμου και από την άλλη το κράτος των δοσίλογων, χρησιμοποιώντας τις ναζιστικές πρακτικές και την πείρα του Άουσβιτς και του Νταχάου, με προτροπή και στήριξη από τους Αγγλοαμερικάνους επικυρίαρχους, δημιούργησε το κολαστήρι της Μακρονήσου. Ακόμα ένα κολαστήριο που έρχονταν να προστεθεί στα κολαστήρια, όπως η Ακροναυπλία, ο Ωρωπός, το Τρίκερι, ο Αϊ Στράτης, η Γυάρος, η Λέρος και τόσα άλλα, με χιλιάδες ιστορίες. Είχαν να διηγηθούν τις θυσίες, τα βασανιστήρια του λαού μας, των κομμουνιστών αγωνιστών, των μαχητών της εθνικής μας Αντίστασης, ενάντια στη τριπλή κατοχή των Γερμανών - Ιταλών - Βούλγαρων και των ντόπιων συνεργατών τους.

Η Μακρόνησος αποτελεί μία από τις μελανότερες σελίδες της ιστορίας της Ελλάδας. Το 1947 εξορίζονται εκεί όλοι οι νεοσύλλεκτοι στρατιώτες με «ύποπτα φρονήματα», επανδρώνοντας τα τρία ειδικά τάγματα οπλιτών. Το 1948 δημιουργείται το 4ο τάγμα στο οποίο μεταφέρονται οι πολιτικοί εξόριστοι. Σαν «κολυμπήθρα του Σιλωάμ», όπως ονόμαζαν το Μακρονήσι, ο τρόμος και τα βασανιστήρια ήταν η μέθοδος για ιδεολογική αναβάπτιση η οποία θα δηλωνόταν με την δήλωση μετάνοιας. Σε σκηνές ενός ατόμου ζούσαν τρεις. Οι δοκιμασίες πολλές και κυρίως αυτή της δίψας.

Όταν δεν μπορούσε να φτάσει το καΐκι που μετέφερε νερό, τους έδιναν αλμυρό μπακαλιάρο...

Απειλές, ατομικοί και ομαδικοί βασανισμοί, βρίσκονταν στο καθημερινό πρόγραμμα με σκοπό να σκύψουν το κεφάλι, να καμφθεί το ηθικό. Όσοι δεν υπέγραφαν δήλωση μετάνοιας μεταφέρονταν στην χαράδρα του Α' ΕΤΟ κι από εκεί πέρναγαν στρατοδικείο. Όσοι υπέγραφαν, για να αποδείξουν την ανάνηψή τους, τους έβαζαν πέτρες στα χέρια και τους διέταζαν να λιθοβολήσουν τους αμετανόητους.

Την φρίκη της Μακρονήσου και τα μαρτύρια των κρατουμένων απεικονίζει ο Ανδρέας Φραγκιάς στο εξαίρετο βιβλίο του «Λοιμός». Μόνη έννοια των κρατουμένων, αναφέρει, να βγάλουν την επόμενη μέρα, να αναμετρηθούν με τα καταναγκαστικά έργα που θα φτιάξουν μια γέφυρα εκεί που δεν είχε χαράδρα, να μαζέψουν αρκετές μύγες γιατί τα όργανα του καθεστώτος τους τις μετρούν και τις καταγράφουν, να ακούσουν την παραληρηματική φωνή από τα μεγάφωνα, έπειτα να ξαπλώσουν τρεις - τρεις στον υγρό τάφο που έχουν για κρεβάτι και να βγάλουν την νύχτα. Την νύχτα γίνονταν και οι επιδρομές.

Και όμως ακόμα και σήμερα τα σχολικά εγχειρίδια της ιστορίας αποσιωπούν τους μαρτυρικούς αυτούς τόπους. Τα νέα παιδιά δεν γνωρίζουν κάτι. Η Μακρόνησος είναι μια τέτοια «κενή σελίδα».

Αυτό δείχνει ως ένα βαθμό την υποκρισία του αστικού κράτους που μετά 31 χρόνια από την υπουργική απόφαση ολόκληρου του νησιού ως ιστορικού τόπου δεν έχει περάσει ούτε στα σχολικά εγχειρίδια. Το νησί είναι απρόσιτο για το κοινό, παρόλο που από το 1989 έχει χαρακτηριστεί προστατευόμενο εθνικό μνημείο. Η αναφορά στα σχολικά εγχειρίδια είναι ένα βήμα. Άλλα βήματα είναι η δυνατότητα επίσκεψης στο νησί με σύγχρονο λιμάνι, οι αναστηλώσεις των κτιρίων, οι μόνιμες εκθέσεις, τα εκπαιδευτικά προγράμματα και άλλα που έχουν κατατεθεί από τους φορείς.

* Ο Σπύρος Τζόκας είναι πανεπιστημιακός - συγγραφέας.