Ο ΕΛΑΣ απελευθερώνει την Αθήνα

Σπάνια αυθεντική έγχρωμη φωτογραφία

(δεν επιχρωματίστηκε αργότερα)

από τις μέρες της Απελευθέρωσης στο Σύνταγμα

Ο ΕΛΑΣ απελευθερώνει, 12/10/1944, την Αθήνα. Μια απέραντη λαοθάλασσα πλημμυρίζει τους δρόμους. Το νέο ότι οι μαχητές του ΕΛΑΣ κατέβασαν το πρωί (09:45) από την Ακρόπολη τη γερμανική σημαία έκανε αστραπιαία, στόμα με στόμα, το γύρο της πρωτεύουσας.

«ΛΕΥΤΕΡΙΑ! ΛΕΥΤΕΡΙΑ! Η ΑΘΗΝΑ ΓΙΟΡΤΑΖΕΙ», γράφει ο «Ριζοσπάστης» την επόμενη μέρα.«Χάθηκε -σημειωνόταν στο ρεπορτάζ - το βρωμερό κουρέλι του Φασισμού απ' την Ακρόπολη (...). Η μπαρουτοκαπνισμένη Αθήνα, που γνώρισε την πείνα και το βόλι του κατακτητή, το στιλέτο του προδότη (...) ξεχύθηκε ζωντανή ανθρωποθάλασσα να διαλαλήσει τη Νίκη της (...) Διαδηλώσεις που πρώτη φορά βλέπει η Αθήνα ξεχύνονται από παντού. Απ' το Σύνταγμα ως την Ομόνοια (...) Και πάνω απ' όλα μια φωνή που αγκαλιάζει όλη την Αθήνα (...): Ε-Α-Μ! Ε-Α-Μ!».

Η Απελευθέρωση της Αθήνας και η ταξική σύγκρουση του Δεκέμβρη

«Ολμοι - όλμοι και πάλι όλμοι. Δεν υπάρχει στενό, δεν υπάρχει τετράγωνο που να μην έχει δεχτεί όλμους. Και όμως κρατάμε και ξαναφτιάχνουμε τα οχυρά μας».

(Από ημερολόγιο μαχητή του ΕΛΑΣ για τη μάχη του Δεκέμβρη του 1944, που υπάρχει στο οπισθόφυλλο του Λευκώματος «1944, η Απελευθέρωση της Αθήνας και η ταξική σύγκρουση του Δεκέμβρη, Ντοκουμέντα και διδάγματα», έκδοση της Κομματικής Οργάνωσης Αττικής του ΚΚΕ, η παρουσίαση του οποίου έγινε την Κυριακή 15 Δεκέμβρη στο Σπόρτιγκ).

Περισσότερα από 600 ντοκουμέντα, αρκετά από τα οποία εμφανίζονται στο ευρύ κοινό για πρώτη φορά, αποτελούν την ύλη του Λευκώματος.

Ο Γιάννης Ρίτσος και «Οι γειτονιές του κόσμου» έχουν την τιμητική τους στο Λεύκωμα, καθώς οι συγκεκριμένοι στίχοι είναι κι ένα ρεπορτάζ, η ύλη του οποίου συγκεντρώθηκε τις μέρες της φωτιάς:

«Ομορφες μέρες. Δεν προφτάσαμε να τις χαρούμε.

Βούιζε η πολιτεία. Βούιζε ο κόσμος.

Βούιζε η καρδιά του ανθρώπου

σαν ένα ζήτω ανάμεσα σε χιλιάδες κόκκινες σημαίες.

Κι είταν χιλιάδες κόκκινες σημαίες στα μπαλκόνια της Αθήνας

χιλιάδες κόκκινα συνθήματα στους τοίχους...»

(Γ. Ρίτσος, «Οι γειτονιές του κόσμου»)

***

Στον πρόλογο της έκδοσης σημειώνεται:

«Με την έκδοση αυτή δίνουμε συνέχεια στην πολύμορφη δραστηριότητα που αναπτύχθηκε στην Αττική όλη την προηγούμενη 5ετία και αφορούσε τη συμπλήρωση 100 χρόνων από την ίδρυση του ΚΚΕ».

Η έκδοση είναι αποτέλεσμα συλλογικής δουλειάς. Δεκάδες στελέχη και μέλη του ΚΚΕ και της ΚΝΕ ασχολήθηκαν και δούλεψαν. Στην ομάδα που συγκροτήθηκε υπήρξε καταμερισμός για τη συγγραφή των κειμένων, την έρευνα στο Αρχείο του Κόμματος, την έρευνα σε άλλα αρχεία οργανισμών, την ανεύρεση φωτογραφιών, την καταγραφή των μαχών και συγκρούσεων του Δεκέμβρη, την ανεύρεση πηγών από βιβλιογραφία και εφημερίδες του αντιπάλου, τη γραφιστική επιμέλεια. Πολύτιμη ήταν η βοήθεια από το Αρχείο του Κόμματος και από το Τμήμα Ιστορίας της Κεντρικής Επιτροπής, όπως και η συμβολή των υπόλοιπων αρχείων και βιβλιοθηκών που διέθεσαν υλικό για μελέτη και αξιοποίηση.

Η Κατοχή

Στις πρώτες σελίδες του Λευκώματος αποτυπώνονται η κατάσταση όπως είχε διαμορφωθεί την περίοδο της Κατοχής (πλάνα από παρελάσεις Γερμανών, παράδοση της Αθήνας κ.ά.), η επίδραση που είχε στη ζωή του λαού (πείνα, ανεργία), η κατάσταση στην οποία βρισκόταν το ΚΚΕ, για το οποίο χαρακτηριστικά αναφέρεται: «Η πρώτη φάση του ελληνοϊταλικού πολέμου (Οκτώβρης 1940) βρήκε το ΚΚΕ σε συνθήκες σκληρής παρανομίας, για περισσότερα από 4 χρόνια. Τα περισσότερα μέλη του Πολιτικού Γραφείου, και σχεδόν όλα τα μέλη της ΚΕ του, ήδη από τα πρώτα χρόνια της μεταξικής δικτατορίας, είχαν πέσει στα χέρια της Ασφάλειας».

Μέσα από τα ντοκουμέντα που παρουσιάζονται, αναδεικνύεται ο άθλος της ανασυγκρότησης του ΚΚΕ και ειδικά των Οργανώσεων της ΚΟ Αθήνας και της ΚΟ Πειραιά, που παρά τις διώξεις, με σθένος και επιμονή, βγήκαν μπροστά στον αγώνα και δημιούργησαν τις προϋποθέσεις ώστε να οργανωθεί η Αντίσταση με μαζικούς όρους.

Σελίδα τη σελίδα βλέπουμε τη συμβολή του ΚΚΕ στην οργάνωση της ένοπλης πάλης και στη μάχη για την επιβίωση.

Αναδεικνύεται επίσης η συμβολή του ΚΚΕ στην ίδρυση της Εθνικής Αλληλεγγύης, του Εργατικού ΕΑΜ, του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ ιδιαίτερα στην Αθήνα και τον Πειραιά, η ίδρυση του Α' Σώματος Στρατού, οι δυσκολίες που αντιμετωπίστηκαν για τη συγκρότηση, τη στρατολογία, τον εξοπλισμό, παρουσιάζονται χάρτες εκείνης της εποχής, η ίδρυση της ΟΠΛΑ, της ΕΠΟΝ κ.ά.

Συνολικότερα, μέσα από ντοκουμέντα βλέπουμε την κατάσταση της εργατικής τάξης και του εργατικού κινήματος την περίοδο της Κατοχής, τους αγώνες και τη δράση της, τη διοργάνωση σαμποτάζ και τις κορυφαίες κινητοποιήσεις στη διάρκεια της Κατοχής.

Υπάρχουν πλούσιο φωτογραφικό υλικό και ντοκουμέντα που για πρώτη φορά δημοσιεύονται, όπως σχεδιάγραμμα ενός δικτύου πληροφοριών της ΟΠΛΑ, φωτογραφίες από τα RGASPI (ρωσικά κρατικά αρχεία) κ.ά.

Αναδεικνύονται ταυτόχρονα ο ρόλος των αστικών δυνάμεων, εγχώριων και μη, η ανησυχία της αστικής τάξης για τη διατήρηση της εξουσίας της μετά από τη λήξη του πολέμου.

Σε αυτό το σημείο γίνεται αναφορά στις Συμφωνίες του Λιβάνου και της Καζέρτας και των προβλημάτων που σχετίζονται με τη στρατηγική του ΚΚΕ εκείνη την περίοδο. Για το συγκεκριμένο, ήδη από τον πρόλογο σημειώνεται:

«Το Κόμμα μας, επηρεασμένο από τις επεξεργασίες του Διεθνούς Κομμουνιστικού Κινήματος, δεν αντιμετώπισε τον απελευθερωτικό αγώνα ως κρίκο για την κατάκτηση της εργατικής εξουσίας, αλλά, με βάση τη στρατηγική του 7ου Συνεδρίου της Κομμουνιστικής Διεθνούς για επιδίωξη συγκρότησης αντιφασιστικών μετώπων, ως μορφής περάσματος στο σοσιαλισμό, αυτονόμησε την πάλη ενάντια στον κατακτητή από την πάλη για την ανατροπή της αστικής εξουσίας.

Το Κόμμα κινήθηκε στη γραμμή της αντιφασιστικής πάλης με στόχο το όραμα της "λαοκρατίας", δηλαδή ενός ενδιάμεσου σταδίου πριν το σοσιαλισμό. Η προβληματική στρατηγική είχε ως αποτέλεσμα την ένταξη του ΕΛΑΣ στο Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής το 1943.

Κυρίως όμως εκδηλώθηκε την άνοιξη του 1944, όταν αντιπροσωπείες του ΚΚΕ, της Κυβέρνησης του Βουνού (ΠΕΕΑ), του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ πήραν μέρος στη σύσκεψη του Λιβάνου μαζί με όλους τους αστούς πολιτικούς που είχαν εγκαταλείψει το λαό στην Κατοχή και από το Κάιρο και το Λονδίνο σχεδίαζαν την υπονομευτική τους δράση ενάντια στο ΚΚΕ και στο ΕΑΜ μαζί με τους Εγγλέζους.

Από τη Συμφωνία του Λιβάνου προέκυψε η λεγόμενη Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας με πρωθυπουργό τον Γ. Παπανδρέου, στην οποία συμμετείχε το Κόμμα μας για 3 μήνες. Απότοκο του Λιβάνου ήταν η Συμφωνία της Καζέρτας, με την οποία ο ΕΛΑΣ υπήχθη στη διοίκηση του Βρετανού στρατηγού Σκόμπι. Στο μεταξύ, είχε εγκαταλειφθεί το σχέδιο για την κατάληψη της Αθήνας από τον ΕΛΑΣ».

Η ενότητα αυτή ολοκληρώνεται με τα μπλόκα, όπου οι κατοχικές δυνάμεις και τα ντόπια όργανά τους σκορπούσαν τον τρόμο και το θάνατο στις συνοικίες της Αθήνας και του Πειραιά, προσπαθώντας να κάμψουν την ΕΑΜική Αντίσταση και το ηθικό του λαού. Γίνεται αναφορά επίσης στις μάχες που έδωσε ο ΕΛΑΣ για να σώσει τις υποδομές κατά την υποχώρηση των Γερμανών.

Οι μέρες της Απελευθέρωσης

Επιστολή του Ζέρβα (ΕΔΕΣ)

προς τον ηγέτη της γερμανοντυμένης ΠΑΟ

για την ένωση των δυνάμεών τους

 προς αντιμετώπιση του ΕΛΑΣ

 Μέσα από το φωτογραφικό υλικό παρουσιάζονται οι εκδηλώσεις εορτασμού από τη στιγμή που αποχωρούν οι Γερμανοί και η Αθήνα απελευθερώνεται και περιγράφεται η εικόνα μέσα από το κείμενο της Μέλπως Αξιώτη: «Στις 12 του Οκτώβρη 1944, Πέμπτη, 9 η ώρα το πρωί, ο αγκυλωτός σταυρός κατέβηκε απ' το κοντάρι της Ακρόπολης. Σε λίγα δευτερόλεπτα η Αθήνα τυλίχτηκε στη γαλανόλευκη σημαία. Οι Αθηναίοι γιόρτασαν ένα απερίγραπτο πανηγύρι χαράς. Γιόρτασαν τρεις μέρες συνέχεια. Δεν ξανάδε άνθρωπος πράμα παρόμοιο. Η διαδήλωση εβάσταγε από το Σύνταγμα μέχρι Πατήσια».

Στις σελίδες αυτής της ενότητας, αναδεικνύονται στοιχεία που συνθέτουν πλευρές της επαναστατικής κατάστασης που είχε διαμορφωθεί στη χώρα κατά τους τελευταίους μήνες της κατοχικής περιόδου και που η κορύφωση συντελέστηκε το διάστημα Οκτώβρη - Δεκέμβρη 1944.

Μέσα από ντοκουμέντα βλέπουμε την προετοιμασία των αστικών δυνάμεων για τη σύγκρουση, παράλληλα με τις αυταπάτες που κυριαρχούσαν στο απελευθερωτικό κίνημα περί «εθνικής ενότητας».

Σημαντική στιγμή με ιδιαίτερη αναφορά στο Λεύκωμα αποτελεί και ο εορτασμός των 26 χρόνων του ΚΚΕ, υπό τον τίτλο «Αιμάτινη σπονδή της ΚΟΑ στο βωμό του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα».

Μέσα από πίνακες με στοιχεία της εποχής βλέπουμε τις συνθήκες ζωής, την ανεργία, την πείνα που θέριζε τον πληθυσμό της πρωτεύουσας και του Πειραιά, τις κινητοποιήσεις, τα αιτήματα και τις διεκδικήσεις του λαού, αλλά και τις αντιφάσεις από τη συμμετοχή του ΚΚΕ και του ΕΑΜ στην αστική κυβέρνηση. Χαρακτηριστικό το απόσπασμα από την εφημερίδα «Ελευθερία» στις 2 Νοέμβρη 1944: «Τι θα γίνει λοιπόν; Το ΚΚΕ θα είναι ταυτοχρόνως Κυβέρνησις και πεζοδρόμιον; Συμπολίτευσις και αντιπολίτευσις; Δε γίνεται αυτό. Δεν επιτρέπεται ένα κόμμα να λέγει άλλα διά των επισήμων εκπροσώπων του και άλλα διά των οπαδών του».

Στη συνέχεια, προβάλλονται η αδυναμία της αστικής τάξης να επιβληθεί και να κυριαρχήσει, όπως και η προσπάθειά της να εδραιωθεί με νέα στρατιωτική ενίσχυση.

Στις παραμονές της ένοπλης σύγκρουσης του Δεκέμβρη, η Αθήνα μύριζε μπαρούτι και αυτό αναδεικνύεται μέσα από μια σειρά ντοκουμέντων που δείχνουν τις διαδηλώσεις, τα αιτήματα, την άμεση αντίδραση και αγανάκτηση μπροστά στο αίτημα για μονομερή αφοπλισμό του ΕΛΑΣ και της Εθνικής Πολιτοφυλακής.

Η ένοπλη ταξική σύγκρουση του Δεκέμβρη

Στις σελίδες για την ένοπλη σύγκρουση του Δεκέμβρη ο αναγνώστης θα βρει για μία προς μία τις μέρες του αγώνα πλούσιο φωτογραφικό υλικό, διαταγές, χάρτες, έγγραφα από βρετανικά αρχεία, που δίνουν τη δυνατότητα να παρακολουθούμε την κλιμάκωση των γεγονότων. Παράλληλα, γίνεται ειδική αναφορά στη δράση των γυναικών, της νεολαίας, στη συμβολή της προπαγάνδας, των καλλιτεχνών, αλλά και των δυνάμεων που μάχονταν στην υπόλοιπη Ελλάδα. Η αναφορά στον Δεκέμβρη του '44 τελειώνει πάλι με στίχους από τις «Γειτονιές του κόσμου»:

«Ετσι τέλειωσε ο Δεκέμβρης. Εριξε ο Λαός τον μπόγο του στον ώμο

κι έφυγε ο Λαός. Δεν τον σηκώνει ο τόπος.

Οπου δεν είναι λευτεριά δεν τον σηκώνει ο τόπος.

Τραβάει πιο πάνου να στήσει το ταμπούρι του.

Ετσι τέλειωσε ο Δεκέμβρης. Η Αθήνα απόμεινε έρημη».

Ακολουθούν εικόνες από τη συντεταγμένη υποχώρηση, την υπογραφή της ανακωχής με παράθεση σχετικού χάρτη, τη μετέπειτα απαράδεκτη Συμφωνία της Βάρκιζας και την περίοδο που ακολούθησε και έμεινε γνωστή ως η περίοδος της «Λευκής Τρομοκρατίας».

Οι νέοι αγώνες

Η τελευταία ενότητα αφορά τους νέους αγώνες που αναπτύσσονται, καθώς παρά την ήττα στην ένοπλη ταξική σύγκρουση του Δεκέμβρη και την απαράδεκτη υπογραφή της Συμφωνίας της Βάρκιζας, η κατάσταση παρέμενε κρίσιμη και ρευστή, η αστική εξουσία δεν είχε σταθεροποιηθεί, ενώ το κύρος και η επιρροή του ΚΚΕ και του ΕΑΜικού κινήματος παρέμεναν μεγάλα. Δίνονται στοιχεία για τη μεγάλη συμμετοχή στις κινητοποιήσεις του επόμενου διαστήματος και τα εντυπωσιακά αποτελέσματα υπέρ των ταξικών δυνάμεων στις αρχαιρεσίες των Εργατικών Κέντρων και των Ομοσπονδιών. Στα πρόσθετα στοιχεία αναφέρεται το γεγονός ότι το 1946 ο «Ριζοσπάστης» και η «Ελεύθερη Ελλάδα» είχαν τη μεγαλύτερη πανελλαδική κυκλοφορία. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι το πρώτο φύλλο του «Ρίζου της Δευτέρας», τον Οκτώβρη του 1946, έγινε ανάρπαστο. Πουλήθηκαν 40.000 φύλλα στην Αθήνα και τον Πειραιά και 20.000 στις επαρχίες. Η κυκλοφορία του ξεπέρασε κατά 10.000 φύλλα την κυκλοφορία όλων μαζί των άλλων εφημερίδων της Δευτέρας.

Εντυπωσιακή ήταν επίσης η επιρροή του ΚΚΕ στη νεολαία, στο μαζικό κίνημα, στον αστικό στρατό. Από τα στοιχεία που παρατίθενται, γίνεται καθαρό πως η αστική τάξη δεν είχε επιφέρει ακόμα την επιδιωκόμενη αλλαγή συσχετισμού προς όφελός της, παρά και την ορισμένη ανασυγκρότηση του αστικού κράτους που πέτυχαν μετά από τον Δεκέμβρη και με τη βοήθεια των βρετανικών δυνάμεων.

Γι' αυτόν το λόγο, η αστική τάξη επιδίωκε να ξεριζώσει από τη συνείδηση του ελληνικού λαού την όποια δυναμική ριζοσπαστισμού είχε διαμορφωθεί στα χρόνια της Κατοχής και του ΕΑΜικού αγώνα υπό την καθοδήγηση του ΚΚΕ, όπως και τον καθοριστικό ρόλο της ΕΣΣΔ στη νικηφόρα έκβαση του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.

Συνεχίστηκαν οι διωγμοί κατά των κομμουνιστών και άλλων ΕΑΜιτών και ΕΛΑΣιτών. Χιλιάδες αναγκάστηκαν να βγουν στα βουνά και άλλοι να καταφύγουν στο δρόμο της πολιτικής προσφυγιάς. Η αστική τάξη ενσωμάτωσε τους ταγματασφαλίτες και τους δοσίλογους στους ένοπλους και διοικητικούς μηχανισμούς του κράτους, δημιουργώντας τους όρους για την ανασύνταξη και ανασυγκρότηση του αστικού κράτους, όπως και τις προϋποθέσεις για την προετοιμασία μπροστά στην επερχόμενη σύγκρουση για την ολοκληρωτική επικράτηση.

Καθώς μπροστά στο λαό έμπαινε το δίλημμα «υποταγή ή οργάνωση της πάλης και αντεπίθεση», το λαϊκό κίνημα, προς τιμήν του, με την καθοδήγηση του ΚΚΕ, επέλεξε τον δεύτερο δρόμο, σε συνθήκες που υπήρχαν ακόμη έντονα στοιχεία επαναστατικής κατάστασης, παρά τις όποιες παλινωδίες ως προς την ανάγκη και το χρόνο γενίκευσης της ένοπλης πάλης, παρά την αρνητική στάση του Διεθνούς Κομμουνιστικού Κινήματος απέναντι σε γενικευμένο ένοπλο αγώνα, καθώς και το γεγονός ότι δεν βγήκαν στο 7ο Συνέδριο του ΚΚΕ τα σωστά συμπεράσματα για τη διαμόρφωση στρατηγικής με στόχο την εργατική εξουσία.

 Ο ΕΛΑΣ απελευθερώνει την Αθήνα