Το κάψιμο των βιβλίων, μια ιστορική αναδρομή

Σε άλλες εποχές έκαιγαν βιβλία, στην Κύπρο αφαιρούνται σελίδες

Και με αφορμή αυτό το περιστατικό, ας κάνουμε μια σύντομη αναφορά στις καύσεις ενοχλητικών βιβλίων

Είναι πρωτοφανής η ενέργεια του Υπουργού Παιδείας, Πρόδρομου Προδρόμου, να δώσει εντολή για αφαίρεση της σελίδας 38 από το βιβλίο Αγγλικών του λυκείου επειδή είχε τη φωτογραφία του Μουσταφά Κεμάλ (Ατατούρκ), για τον οποίο σε ένα σύντομο σχόλιο έγραφε ότι στην Τουρκία θεωρείται ο μεγαλύτερος ήρωας της χώρας.

Κάποιοι εισηγήθηκαν να αποσυρθεί το βιβλίο για να μην… προκαλεί! Βέβαια το Σάββατο μετά από τις έντονες αντιδράσεις ο Υπουργός τα μάζεψε, λέγοντας ότι έκλεισε το θέμα και η σελίδα δεν θα αφαιρεθεί διότι αποσύρθηκε το βιβλίο.

Παλιότερα, πάντως, έκαιγαν βιβλία. Και με αφορμή αυτό το περιστατικό, ας κάνουμε μια σύντομη αναφορά στις καύσεις ενοχλητικών βιβλίων. Γράφει στο βιβλίο του «Μια Σταγόνα Ιστορίας» ο Δημήτρης Καμπουράκης (εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ): «Όλοι οι δικτάτορες που πέρασαν από την παγκόσμια ιστορία ήταν κατά βάση ηλίθιοι. Ένα πράγμα όμως γνώριζαν πολύ καλά. Ένα πλήθος αγράμματων και αμαθών υπηκόων κυβερνάται ευκολότερα από ένα λαό που διαβάζει. Η συστηματική λογοκρισία, η απαγόρευση των βιβλίων και η καύση τους είναι η συνήθης πρακτική ηγεμόνων και δικτατόρων σε όλη την πορεία της ιστορίας μας. Το 411 π.χ. κάηκαν στην Αθήνα τα έργα του Πρωταγόρα.

Το 213 π.Χ. ο Κινέζος αυτοκράτορας Σι Χουάγκ Τι έκαψε όλα τα βιβλία της επικράτειάς του. Οι Μακκαβαίοι, κατά τη διάρκεια της εξέγερσής τους το 168 π.Χ., έκαψαν την Ιουδαϊκή Βιβλιοθήκη της Ιερουσαλήμ. Ο Καλιγούλας διέταξε να καούν όλα τα βιβλία του Ομήρου, του Βιργίλιου και του Λίβιου. Ο Αύγουστος εξόρισε τον Οβίδιο και τον Κορνήλιο Γάλλο, απαγορεύοντας τα βιβλία με την ποίησή τους. Το 303 ο Διοκλητιανός καίει όλα τα χριστιανικά βιβλία στη Ρώμη. Στις 10 Μαΐου του 1933 έγινε η μεγαλύτερη καύση βιβλίων στην ιστορία, εφόσον η καύση της βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας δεν έχει αποδειχθεί ιστορικά. Σε μια πλατεία του Βερολίνου, ο υπουργός προπαγάνδας του Χίτλερ, Πάουλ Γιόζεφ Γκέμπελς, έβγαλε λόγο μπροστά σε εκατό χιλιάδες Βερολινέζους, που ούρλιαζαν ευτυχισμένοι γύρω από μια τεράστια φωτιά που έκαιγε είκοσι χιλιάδες βιβλία. “Απόψε κάνετε πολύ καλά που ρίχνετε στην πυρά αυτά τα ανοσιουργήματα του παρελθόντος.

Είναι μια πανίσχυρη, τεράστιας σημασίας συμβολική πράξη, που δηλώνει σε όλο τον κόσμο ότι το παλιό πνεύμα πέθανε”, έλεγε ο Γκέμπελς, συμπληρώνοντας: “Από τούτες τις στάχτες θα αναδυθεί ο φοίνικας του πνεύματος”. Οι κάμερες κατέγραψαν σε άσπρο και μαύρο διαβολικές φιγούρες με αγκυλωτούς σταυρούς στο μπράτσο να ρίχνουν στις φλόγες τον Στάινμπεκ, τον Μαρξ, τον Ζολά, τον Χέμινγουεϊ, τον Αϊνστάιν, τον Προυστ, τον Γουέλς, τον Κάφκα, τους Χάινριχ κα Τόμας Μαν, τον Τζακ Λόντον, τον Μπρεχτ και τον Φρόιντ.

Ο Χανς Πάουκερ, που παρευρέθηκε στη φρικτή αυτή πράξη, θυμάται ένα λογοκριτή ο οποίος έβγαζε λόγο για κάθε συγγραφέα του οποίου το βιβλίο έριχνε στο φλεγόμενο σωρό. “Πολεμώντας την υπερβολή των υποσυνείδητων ορμών, η οποία βασίζεται στην καταστροφική ανάλυση του ψυχισμού, στο όνομα της ευγένειας της ανθρώπινης ψυχής, καταδικάζω στις φλόγες τα έργα του Σίγκμουντ Φρόιντ”, φώναζε ενώ πετούσε στις φλόγες τα βιβλία του πατέρα της ψυχανάλυσης. Και κάτι τελευταίο. Ο Αουγκούστο Πινοσέτ, μόλις έριξε τον Αλλιέντε το ’73 στη Χιλή και ανέλαβε δικτάτορας, ξέρετε ποιο βιβλίο απαγόρευσε πρώτο στη χώρα; Το «Δον Κιχώτης» του Θερβάντες. Τι βλακεία, τι τύφλωση και πόσο μάταιος κόπος κάποιων να καταργήσουν το παρελθόν, να ακυρώσουν την ιστορία και να βάλουν μέσω αυτών των πράξεων οδόφραγμα στο μέλλον που έρχεται καταπάνω τους…»

Ο Μεταξάς καίει αντεθνικά βιβλία

Βιβλία κάηκαν και στη διάρκεια της δικτατορίας του Μεταξά. Μάλιστα μία από τις πρώτες ενέργειες της δικτατορίας, δώδεκα ημέρες μετά την κατάλυση της δημοκρατίας, ήταν να προχωρήσει στο κάψιμο των βιβλίων σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας. Σε μίμηση αντίστοιχων ενεργειών του ναζιστικού καθεστώτος, χιλιάδες βιβλία με προοδευτικό και δημοκρατικό περιεχόμενο, Ελλήνων και ξένων συγγραφέων, ρίχτηκαν στη φωτιά σ’ εκείνες τις μεσαιωνικού χαρακτήρα τελετές. Η «πρόβα τζενεράλε» γίνεται στην Αθήνα στις 8 Αυγούστου, τέσσερις μόλις ημέρες μετά την επιβολή της δικτατορίας, στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου Αθηνών. Την πρωτοβουλία, σύμφωνα με τις εφημερίδες της εποχής, είχε ομάδα «εθνικοφρόνων φοιτητών».

Το μαζικό όμως κάψιμο «αντεθνικών» και κομμουνιστικών βιβλίων εκτελείται οργανωμένα σε διάφορες πόλεις της χώρας, στις 16 Αυγούστου του 1936. Στην Αθήνα η «γιορτή» λαμβάνει χώρα μπροστά στους Στύλους του Ολυμπίου Διός και στα Προπύλαια, ενώ στον Πειραιά τα βιβλία παραδίδονται στην πυρά στο Πασαλιμάνι, και μάλιστα με προσκλήσεις προς τους νέους της εποχής να συμμετάσχουν στην «τελετή». Τα βιβλία που επρόκειτο να καούν, όπως έγραφε το πρωί εκείνης της ημέρας η εφημερίδα «Νέα Αλήθεια», είχαν κατασχεθεί από τα βιβλιοπωλεία της πόλης, δημόσιες και ιδιωτικές βιβλιοθήκες και άλλους χώρους. Επίσης, στις εφημερίδες δημοσιευόταν και ανακοίνωση της φασιστικής οργάνωσης ΕΕΕ, σύμφωνα με την οποία καλούνταν οι ακροδεξιοί φοιτητές να πάρουν μέρος στην τελετή […] προκειμένου «να παρακολουθήσωσι την καύσιν των κομμουνιστικών βιβλίων και εντύπων με τα οποία εδηλητηρίαζαν την ελληνική ψυχήν, χρησιμοποιούντες τας εις αυτά αναπτυσσόμενας αντιεπιστημονικάς θεωρίας των Μαρξ, Λένιν και των λοιπών ανατροπέων και καταστροφέων της ανθρωπότητος».

Η έννοια του κομμουνιστικού εντύπου ήταν πολύ πλατιά και ερμηνευόταν από το καθεστώς κατά το δοκούν. Συμπεριλαμβάνονταν σε αυτά ακόμα και σχολικά βιβλία όπως «Τα Ψηλά Βουνά» του Ζαχαρία Παπαντωνίου. Στο κάψιμο των βιβλίων και στη δίωξη των ιδεών το καθεστώς της 4ης Αυγούστου αντέγραφε επακριβώς τα χιτλερικά πρότυπα. Ήδη η σχολική διδασκαλία ορισμένων από τους τίτλους των βιβλίων που κάηκαν είχε απαγορευτεί επίσημα, όπως η «Αντιγόνη» του Σοφοκλή και ο «Επιτάφιος» του Περικλή, για να μην τον εκλάβουν οι μαθητές ως έμμεση αποδοκιμασία των μηχανισμών του κράτους. Ακόμη, ορισμένα από τα βιβλία που κάηκαν ήταν τα εξής: Η «Ζωή εν Τάφω» του Στρατή Μυριβήλη, επειδή ήταν αντιπολεμικό βιβλίο, έργα του Πλάτωνα, του Θουκυδίδη και του Ξενοφώντα, το συνολικό έργο του Καρλ Μαρξ, καθώς και άλλα βιβλία με μαρξιστικό περιεχόμενο, η «Καταγωγή των Ειδών» του Δαρβίνου, έργο που απαγορεύτηκε κατά περιόδους ανά τον κόσμο και συνάντησε αντιδράσεις από την Εκκλησία, συντηρητικούς φορείς κ.λπ., λόγω της θεωρίας του Δαρβίνου περί συγγένειας του ανθρώπου με τον πίθηκο (σ.σ. θεωρία που αντιτίθεται με τη ναζιστική ιδεολογία και τις παραφυάδες της, όπως η μεταξική). Κάηκαν επίσης έργα του Σίγκμουντ Φρόιντ, του Τζορτζ Μπέρναρντ Σο, του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, του Ανδρέα Καρκαβίτσα, του Ανατόλ Φρανς, του Χάινριχ Χάινε, των Μαξίμ Γκόρκι, του Λέον Τολστόι και Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι (και μόνο η εθνικότητά τους ήταν αρκετή), του Γκαίτε και του Ιμάνουελ Καντ. Στην πυρά ρίχτηκαν έργα Ελλήνων συγγραφέων, κάθε άλλο παρά αντιπάλων της θρησκείας (όπως βιβλία του Καρκαβίτσα), ακόμη και έργα του Παπαδιαμάντη, που μέσα στο σωρό και στη διάρκεια των συλλήψεων μάζεψαν οι «διανοούμενοι» της Ασφάλειας του καθεστώτος. Αυτές οι ιεροεξεταστικές συγκεντρώσεις οργανώνονταν βραδινές ώρες και η προπαγάνδιση γινόταν μέσα από τον ελεγχόμενο Τύπο. Επίσης στα σχολεία απαγορεύτηκε η διδασκαλία του «Επιταφίου» του Περικλή, της «Πολιτείας» του Πλάτωνα και της «Αντιγόνης» του Σοφοκλή. Συνολικά απαγορεύθηκαν 445 βιβλία.

Μιχάλη Μιχαήλ