Με όπλο την κάμερα συνέλαβαν και αποτύπωσαν την κίνηση της Ιστορίας και του αγώνα

ΦΩΤΟ-ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΥΝΕΡΓΕΙΑ ΕΛΑΣ ΚΑΙ ΔΣΕ

Δεν θα καταλάβουμε πώς το ΚΚΕ πήρε την πολιτική απόφαση για τη δημιουργία των φωτο-κινηματογραφικών συνεργείων του ΕΛΑΣ και του ΔΣΕ, εάν δεν δούμε τη συνολική εικόνα της πάλης του για την καλλιέργεια του ιστορικού διαλεκτικού κριτηρίου. Εάν δεν δούμε την πάλη του για τη μόρφωση, τη διαφώτιση, την ενημέρωση, την πάλη του ενάντια στη λήθη, την ανάδειξη, σε τελευταία ανάλυση, της ιστορικά χρήσιμης αλήθειας.

Πλευρές ιδιαίτερα χρήσιμες σε αυτήν την ιστορική φάση στο φόντο ενός ιμπεριαλιστικού πολέμου και με τους ιμπεριαλιστικούς ανταγωνισμούς να περνάνε σε νέα, πιο οξυμένη φάση, με ορατούς κινδύνους μιας γενικευμένης ιμπεριαλιστικής σύγκρουσης. Οπου η διαπάλη από τα αστικά επιτελεία για την παρέμβαση στις συνειδήσεις ευρύτερων λαϊκών στρωμάτων, παίρνοντας υπόψη και τα νέα μέσα, έχει πάρει ύψιστη μορφή στρατηγικού χαρακτήρα για τα επιτελεία τους. Το συμπέρασμα της αυτοτελούς παρέμβασης της πρωτοπορίας και σε τέτοιες πλευρές τίθεται επί τάπητος.

Μια κόκκινη γραμμή

Ηδη από τον Μεσοπόλεμο το ΚΚΕ μαζί με τις εκδόσεις του μαρξιστικού βιβλίου, τα σεμινάρια και τις διαλέξεις έκανε προβολές ριζοσπαστικών έργων. Καλούσε τους εργάτες να δουν προοδευτικά και ριζοσπαστικά έργα στον κινηματογράφο.

Δεν έμεινε όμως μόνο εκεί. Ηδη από το 1932 βοήθησε να πραγματοποιηθεί η πρώτη πολιτική ταινία στην Ελλάδα, σε σκηνοθεσία του συντρόφου Στέλιου Τατασόπουλου, η «Κοινωνική Σαπίλα», ταινία που ασχολήθηκε με τη δεινή κατάσταση των άνεργων και φτωχών εργατικών πληθυσμών των αστικών κέντρων και απεικόνισε τους αγώνες για την οργάνωση της βιομηχανικής εργασίας σε συνδικάτα.

Αυτή η δραστηριότητα του Κόμματος είναι μία κόκκινη κλωστή που ξεκινάει από τον Μεσοπόλεμο και που φτάνει στην περίοδο της Κατοχής - Αντίστασης. Εκεί ωριμάζει οργανωτικά και κορυφώνεται με τα φωτο-κινηματογραφικά συνεργεία και του ΔΣΕ.

Σωματείο Καλλιτεχνών Κινηματογράφου

Στην Κατοχή και την Αντίσταση

Το ΚΚΕ στην Κατοχή έχει στο νου του την καταγραφή της δρώσας Ιστορίας. Ετσι πρωτοστατεί το 1943 στην ίδρυση του Σωματείου Καλλιτεχνών Κινηματογράφου. Πρόκειται για ένα φυτώριο αντίστασης για τον μορφωτικό εξοπλισμό αλλά και για την οργάνωση της κινηματογράφησης της περιόδου στην Αθήνα.

Από αυτήν την ομάδα ο Στέλιος Τατασόπουλος γυρνά και επίκαιρα που προβλήθηκαν στους κινηματογράφους κατά την απελευθέρωση. Σε μία από τις διηγήσεις του μας πληροφορεί ότι σε συνεννόηση με το Κόμμα παίρνει τον οπερατέρ Ηλία Περγάντη για να τραβήξουν πλάνα από το 2ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ.

Τη ζωή και τη δράση των ανταρτών καταγράφουν πάρα πολλοί φωτογράφοι, ανάμεσά τους οι Σπύρος Μελετζής, Κώστας Μπαλάφας κ.ά.

Από το 1943 μέχρι το 1945 δημιουργείται το φωτο-κινηματογραφικό συνεργείο του Γενικού Αρχηγείου του ΕΛΑΣ που δρούσε μέσα στις γραμμές του ΕΛΑΣ, σε διάφορα σημεία της χώρας. Επικεφαλής ήταν ο Δημήτρης Μεγαλίδης και μέλη του συνεργείου οι Ιωάννης Νισυρίου, Θανάσης Παπαδούκας και Κώστας Μακρής.

Ο Δημήτρης Μεγαλίδης στον πρόλογο του λευκώματος του αγώνα στα 1946 γράφει:

«...Με χίλιους κόπους και κινδύνους γυρίστηκαν 5.000 μέτρα κινηματογραφικής ταινίας και δεκάδες χιλιάδες φωτογραφίες. Μάχες του ΕΛΑΣ και του ΕΛΑΝ, σκηνές από την Αυτοδιοίκηση, τη Λαϊκή Δικαιοσύνη, το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ, η ΠΕΕΑ και το Εθνικό Συμβούλιο, η ενεργητική συμμετοχή του λαού, όλου του υπέροχου αυτού λαού...».

Συνολικά από την κινηματογράφηση του συνεργείου έχουν διασωθεί και βρεθεί μόνο κάτι λιγότερο από 11 λεπτά.

Στα ΕΑΜικά συνεργεία συμμετείχαν επίσης ο Πρόδρομος Μεραβίδης, ο Ηλίας Παρασκευάς, ο Φ. Π., ο Γιώργος Καβουκίδης και άλλοι. Αρκετοί, για λόγους πρόληψης, χρησιμοποιούσαν μόνο τα αρχικά του ονόματός τους. Τα πλάνα τους κινηματογραφούν ειδικότερα τις μέρες της απελευθέρωσης της Αθήνας, τον εορτασμό των 26 χρόνων του ΚΚΕ στην πλατεία του Δημοτικού Θεάτρου στον Πειραιά και στην πλατεία Συντάγματος στην Αθήνα, τη συγκέντρωση για τη συμπλήρωση των 4 χρόνων από την ίδρυση του ΕΑΜ στο κατάμεστο Παναθηναϊκό Στάδιο.

Το κινηματογραφικό συνεργείο: Από αριστερά: Γιάννης (σκοτώθηκε από νάρκη), Γιώργος Σεβαστίκογλου (υπεύθυνος του κινηματογραφικού συνεργείου, σκηνοθέτης), Απόστολος Μουσούρης (οπερατέρ) και Μάνος Ζαχαρίας (σκηνοθέτης)

Στον ΔΣΕ

Ηδη από το 1946 υπάρχουν μια σειρά φωτογράφοι που φωτογραφίζουν ή κινηματογραφούν τη δράση του Δημοκρατικού Στρατού σε όλη την Ελλάδα, όπως ο καπετάν Σαμιώτης, φωτογράφος που το πραγματικό του όνομα ήταν Ταλάρας Σταύρος και σκοτώθηκε κατά τη διάρκεια της μάχης με τον αστικό στρατό.

Από το 1947 παίρνεται η απόφαση να μαζευτεί κεντρικά κινηματογραφικός και φωτογραφικός εξοπλισμός λόγω έλλειψης και να διατεθεί ανάλογα.

Μέλημα του ΔΣΕ ήταν η καταγραφή (φωτογραφική και κινηματογραφική) των δραστηριοτήτων του, πρακτική την οποία είχε ακολουθήσει πριν από αυτόν και ο ΕΛΑΣ. Ετσι, το 1948 ιδρύεται το φωτο-κινηματογραφικό συνεργείο που υπάγεται στο Τμήμα Διαφώτισης του Αρχηγείου του ΔΣΕ.

Πρώτη φορά το συνεργείο συγκροτείται από τους Γιώργο Σεβαστίκογλου, Μάνο Ζαχαρία, Απόστολο Μουσούρη και συναντιέται στο χωριό Πευκόφυτο. Σε εκείνη τη φάση από εξοπλισμό έχουν κάποιες φωτογραφίες με διαφορετικό φορμά. Μια 35άρα και μια 16άρα κινηματογραφική όπου αργότερα το Αρχηγείο του ΔΣΕ έστειλε άλλη μια 16άρα «Παγιάρ».

Νωρίτερα όμως ο Σεβαστίκογλου έχει τραβήξει (μάλλον και με τον φωτογράφο Πέτρο Κλειούση) αρκετές φωτογραφίες από την Αλεβίτσα και τον Χάρο. Μετέπειτα έρχονται στο κινηματογραφικό συνεργείο οι Φώτης Ματσάκας, Βλαδίμηρος Παλαιστής, ο Φαέθων και ο Γιάννης που σκοτώθηκε από νάρκη...

«Εμείς παίρναμε εντολές από τη στρατιωτική διοίκηση...»

Η ομάδα αυτή είχε χρεωθεί την κινηματογράφηση επικαίρων και φωτογραφιών από τη ζωή και τη δράση του ΔΣΕ, τα οποία μεταφέρονταν στην Τσεχοσλοβακία για την τεχνική επεξεργασία με σκοπό τη διανομή τους. Ανάμεσα σε αυτά που φωτογράφισαν και κινηματογράφησαν είναι: Στρατιωτική εκπαίδευση και μάχες, εκπαίδευση προσαρμοσμένη στις επιδιώξεις του ΔΣΕ, η οργάνωση της ζωής στις ελεύθερες περιοχές, το Υγειονομικό του ΔΣΕ, η γυναίκα και η νεολαία στον ΔΣΕ, εικόνες από καθημερινές στιγμές στις ελεύθερες περιοχές, η φροντίδα για την επιβίωση και προστασία των παιδιών, η επίσκεψη του Γάλλου κομμουνιστή ποιητή Πωλ Ελυάρ στον Γράμμο και το Βίτσι μαζί με γαλλική αντιπροσωπεία, τον Ιούνη του 1949, οχυρωματικά έργα.

Για τη δράση του συνεργείου ο Μάνος Ζαχαρίας διηγείται: «Εμείς παίρναμε εντολές από τη στρατιωτική διοίκηση να πάμε στην τάδε μονάδα, γιατί "κάτι θα γίνει", στην άλλη μονάδα για να γυρίσουμε τους βομβαρδισμούς των αεροπλάνων, να επισκεφθούμε το νοσοκομείο που λειτουργούσε μέσα σε σπηλιές, κάπου θα γινόταν μια σύσκεψη, και έτσι τριγυρνάγαμε στις βουνοκορφές του Γράμμου καταγράφοντας...».

Με την έναρξη της μεγάλης επίθεσης του αστικού στρατού στον Γράμμο, το καλοκαίρι του 1948, το συνεργείο μετακόμισε στην περιοχή των Πρεσπών. «Εκεί, η κατάσταση ήταν εντελώς αλλιώτικη. Ο χώρος που κατείχε ο Δημοκρατικός Στρατός ήταν μεγαλύτερος, υπήρχε οργανωμένη ζωή, αγροτικός συνεταιρισμός, καλλιεργημένη γη (...) Ολα αυτά έπρεπε να τα καταγράψουμε. Ορμητήριο ο Πυξός και ατέλειωτες ώρες πεζοπορίας. Πολλές φορές κάναμε και μια βδομάδα να γυρίσουμε πίσω, αλλά πάντα στα κουτιά μας υπήρχαν καταχωρισμένα ανεπανάληπτα γεγονότα, μοναδικά πρόσωπα, καθημερινές σκηνές πολέμου - κομμάτια Ιστορίας και μνήμης».

Στα υλικά των φωτο-κινηματογραφικών συνεργείων στηρίχτηκε μεγάλο τμήμα της εκδοτικής δουλειάς: Φωτογραφίες σε βιβλία, εφημερίδες και περιοδικά στην Ελεύθερη Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό, ενώ παράλληλα δινόταν υλικό για κινηματογραφικά Επίκαιρα και σε άλλες χώρες, ειδικά στις σοσιαλιστικές. Δημιουργήθηκαν 3 λευκώματα, το ένα μετά την υποχώρηση και το άλλο για τα δίχρονα του ΔΣΕ, το οποίο φτιάχτηκε μέσα στη διάρκεια των μαχών, σε διάστημα 10 ημερών. Ακόμα, ένα λεύκωμα για τις μαχήτριες του ΔΣΕ. Εχει ιδιαίτερη αξία να σημειώσουμε πως την περίοδο δράσης του ΔΣΕ δημιουργήθηκαν και ξενόγλωσσες εκδόσεις που είχαν στόχο τη διεθνή προβολή του ΔΣΕ. Ανάμεσά τους και εκδόσεις με ιδιαίτερες τεχνικές απαιτήσεις, όπως το φωτογραφικό λεύκωμα του ΔΣΕ στην αγγλική, στη γαλλική και στη ρωσική γλώσσα με υψηλή ποιότητα εκτύπωσης φωτογραφιών.

Η μοναδική ταινία που γίνεται κατορθωτό να παρουσιαστεί στην Ελεύθερη Ελλάδα είναι «Η αλήθεια για τα παιδιά της Ελλάδας» στις 2 Μάρτη του 1949 στην Α' Συνδιάσκεψη της Πανελλαδικής Δημοκρατικής Ενωσης Γυναικών.

Στις 29 - 30 Αυγούστου του 1949 οι κύριες δυνάμεις του ΔΣΕ υποχώρησαν από τον Γράμμο και το Βίτσι και πέρασαν στο έδαφος της Αλβανίας. Η συντεταγμένη υποχώρηση του ΔΣΕ διαφύλαξε τη δύναμή του από τον εγκλωβισμό, την εξόντωση και την ομηρία από τον αστικό στρατό. Με μαχητικό πνεύμα οι μαχητές και οι μαχήτριες του ΔΣΕ εντάχθηκαν στην προσπάθεια της οικοδόμησης του σοσιαλισμού, μαζί τους οι φωτογράφοι και κινηματογραφιστές του ΔΣΕ οι οποίοι καταγράφουν μοναδικές εικόνες από την αρχική παραμονή τους αλλά και από τα πρώτα χρόνια της εγκατάστασής τους στις σοσιαλιστικές χώρες. Τα τεκμήρια αυτά υπάρχουν στο Αρχείο «Χαρίλαος Φλωράκης» με τις φωτογραφίες από τα αρχεία του Αποστόλου Μουσούρη και του Φώτη Ματσάκα.

Οι φωτογράφοι και κινηματογραφιστές του ΕΛΑΣ και του ΔΣΕ τράβηξαν χιλιάδες μέτρα φιλμ και φωτογραφιών, των οποίων η ύπαρξη σήμερα αγνοείται και πρέπει να βρεθούν, να ενωθούν με τα υπόλοιπα τεκμήρια στο Αρχείο του Επιμορφωτικού Κέντρου «Χαρίλαος Φλωράκης». Ο συνεχής εμπλουτισμός πρέπει να είναι μάχιμη μέριμνά μας, ώστε να είναι ένας πόλος μελέτης και αξιοποίησης από νέους ιστορικούς, κινηματογραφιστές και επιστήμονες...

Αποσπάσματα από την ομιλία του Κώστα Σταματόπουλου, μέλους του Τμήματος Πολιτισμού και της Επιτροπής Ιστορικού Αρχείου της ΚΕ του ΚΚΕ, σε πρόσφατη εκδήλωση της ΚΟΒ Οπτικοακουστικού της ΚΟ Αττικής του ΚΚΕ 

Κινηματογραφικό συνεργείο του ΕΛΑΣ 1943 1945

Το φωτογραφικό -κινηματογραφικό συνεργείο του ΔΣΕ

 Απόστολος Μουσούρης 

 Οι άγνωστοι φωτογράφοι και οπερατέρ της Εθνικής Αντίστασης Μέρος 1ο

 Οι άγνωστοι φωτογράφοι και οπερατέρ της Εθνικής Αντίστασης – Μέρος 2ο