Οι άγνωστοι φωτογράφοι και οπερατέρ της Εθνικής Αντίστασης – Μέρος 1ο

Στους περισσότερους ανθρώπους η λέξεις φωτογραφία και Εθνική Αντίσταση ταυτίζονται συνήθως με τη φωτογραφική δουλειά του φωτογράφου Σπύρου Μελετζή ή και με αυτή του Κώστα Μπαλάφα, μέλη και οι δύο του φωτογραφικού συνεργείου του ΕΛΑΣ. Η παρπάνω ταύτιση είναι σαφώς εύλογη, καθώς οι δύο αυτοί φωτογράφοι έμειναν περισσότερο γνωστοί, μέσα από βιβλία και λευκώματα που εκδόθηκαν στην Ελλάδα, κυρίως μεταπολιτευτικά.



Παράλληλα, η πεισματική άρνηση του σύγχρονου ελληνικού κράτους να αφιερώσει ένα μουσειακό χώρο στην Εθνική Αντίσταση και συλλέξει συστηματικά τα ντοκουμέντα του κινήματος, καταδίκασε πολλούς από τους φωτογράφους και τους οπερατέρ της Εθνικής Αντίστασης στη λήθη. Το παρακάτω άρθρο επιχειρεί να αναδείξει τα πρόσωπα και το έργο των λιγότερο γνωστών φωτογράφων της Εθνικής Αντίστασης εντάσσοντάς τους στη δικαιωματική τους θέση ανάμεσα στους άλλους ήρωες του κινήματος.

Για το άρθρο που ακολουθεί θα ήθελα να ευχαριστήσω τον φωτογράφο και ερευνητή Μανόλη Κασιμάτη, που επί χρόνια κόπιασε για να συλλέξει πολύτιμο φωτογραφικό και βιογραφικό υλικό για το συγκεκριμένο θέμα.

Ξεκινώντας την παρουσίαση των φωτογράφων της Εθνικής Αντίστασης, που παραμένουν σχεδόν αφανείς οφείλουμε να προχωρήσουμε σε μια βασική τους κατηγοριοποίηση: Έχουμε λοιπόν φωτογράφους μέλη του φωτογραφικού συνεργείου του ΕΛΑΣ, όπως ο Δημήτρης Μεγαλίδης, ερασιτέχνες φωτογράφους που κουβαλώντας το τουφέκι τους στο βουνό, μαζί με τους άλλους μαχητές του ΕΛΑΣ, κρατούσαν και την κάμερά τους και απαθανάτισαν στιγμές του αγώνα και φωτογράφους της εποχής, που είτε λόγω επαγγέλματος είτε λόγω προσωπικής ενασχόλισης φωτογράφησαν στιγμιότυπα της Κατοχής και της Εθνικής Αντίστασης. Σημαντικό είναι να ειπωθεί εδώ, ότι λόγω της παύσης λειτουργίας της επιχείρησης Kodak στην Ελλάδα της Κατοχής, λίγοι υπήρξαν οι επαγγελματίες φωτογράφοι που μπόρεσαν να συνεχίσουν τη δουλειά τους, όπως οι αδελφοί Μανώλης και Κώστας Μεγαλοοικονόμου, ο δημοσιογράφος Κώστας Παράσχος και ο Ιωάννης Μπίρης, ο Σπύρος Χαλκίδης και ο επαγγελματίας φωτογράφος και μέλος του ΕΑΜ, Βασίλης Τσακιράκης. Παράλληλα, οι κατοχικές αρχές, που είχαν κατάσχει το αφύλακτο φωτογραφικό αρχείο του Αλβανικού μετώπου, που βρισκόταν στη Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού, απαγόρευαν με την ποινή του θανάτου την φωτογράφιση των δρατηριοτήτων τους. Δεν ήταν άλλωστε λίγοι οι φωτογράφοι που τραυματίστηκαν ή σκοτώθηκαν προσπαθώντας να φωτογραφήσουν την Κατοχή, όπως φωτορεπόρτερ Πέτρος Πουλίδης (Αρχείο ΕΡΤ), που τραυματίστηκε το 1943, και ο γιος του Γιώργος Πουλίδης που εκτελέστηκε για τον ίδιο λόγο.

Φωτογράφοι και οπερατέρ του φωτογραφικού συνεργείου και άλλων μονάδων του ΕΛΑΣ

Δεν θα μπορούσαμε να ξεκινήσουμε το χωρίο αυτό χωρίς να αναφερθούμε πρώτα στον φωτογράφο και οπερατέρ του του φωτογραφικού συνεργείου του ΕΛΑΣ, Θανάση Παπαδούκα. Ο Θανάσης Παπαδούκας υπήρξε ένας από τους κυριότερους φωτογράφους του Γενικού Αρχηγείου του ΕΛΑΣ που φωτογράφησε από το 1944 έως τη Βάρκιζα σπουδαίες στιγμές του εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος. Ο Παπαδούκας βρέθηκε στη δίνη της Βάρκιζας και του μεταβαρκιζιανού κράτους, αναγκαζόμενος να ανταλλάξει τη μηχανή του με ένα ζευγάρι άρβυλα, ώστε να έχει να φορέσει παπούτσια η αδελφή του Ολυμπία Παπαδούκα. Το φωτογραφικό και κινηματογραφικό υλικό που ο Παπαδούκας τράβηξε κατατέθηκε από τα αδέρφια του στην Ταινιοθήκη της Ελλάδας. Ανάμεσα στο υλικό που τραβήχθηκε από τον Παπαδούκα συγκαταλέγονται γνωστές κινηματογραφικές λήψεις του ΕΛΑΝ σε ναυμαχία με Γερμανούς, αλλά και η παράδοση των όπλων του ΕΛΑΣ στη Βάρκιζα.

Πριν το Θανάση Παπαδούκα, στο φωτογραφικό συνεργείο του ΕΛΑΣ εργάστηκε και ο οπερατέρ και φωτογράφος Γιάννης Νισυρίου, το 1943. Ο Νισυρίου ξεκίνησε πρώτος την αποτύπωση της δράσης του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ με μια μηχανή που είχε βρεθεί ανάμεσα σε διάφορα γερμανικά λάφυρα, μαζί με τραβηγμένα και ατράβηχτα φιλμ και μπομπίνες. Γνωστές του φωτογραφίες είναι οι λήψεις των εφίππων επιτελών του ΕΛΑΣ, στο σιδηροδρομικό σταθμό του Βόλου. Προϊστάμενος και των δύο φωτογράφων/οπερατέρ υπήρξε ο Δημήτρης Μεγαλίδης, στέλεχος του ΕΛΑΣ και επικεφαλής του φωτογραφικού και κινηματογραφικού συνεργείου και ζωγράφος, γνωστό για την έκδοση με σκίτσα του, το 1945, στην οποία απεικονίζονται όλοι οι επιτελείς του ΕΛΑΣ και του ΕΑΜ, καθώς και σκηνές μάχης και τοπίων της ορεινής Στερεάς.

Σε άλλους σχηματισμούς του ΕΛΑΣ, οι φωτογράφοι και η δουλειά τους καλύπτονται από ένα ακόμα πιο πυκνό πέπλο λήθης. Στην περιοχή του Βόλου, το στέλεχος του ΚΚΕ Νίκος Στουρνάρας απαθανάτισε τη δράση του 54ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ, σε μια σειρά από στημένες, αλλά εξαιρετικά ενδιαφέρουσες φωτογραφικές πόζες. Η φωτογραφίες του Στουρνάρα έχουν σχεδόν εξ ολοκλήρου τραβηχθεί στο Πήλιο. Φωτογράφος που εργάστηκε κοντά στον Στουρνάρα ήταν και ο οπλουργός του 54ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ, Μπάμπης Αλεξάνδρου.

Φωτογραφία του Νίκου Στουρνάρα

Άλλος φωτογράφος μονάδων του ΕΛΑΣ υπήρξε κατά την Κατοχή, ο Λάζαρος Ακκερμανίδης, επίσημος φωτογράφος της Ομάδας Μεραρχιών Μακεδονίας του ΕΛΑΣ. Ο Ακκερμανίδης, που καταγόταν από τα Σούρμενα του Πόντου, υπήρξε φωτογράφος του Γενικού Επιτελείου Στρατού κατά τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο και οι λήψεις του δημοσιεύθηκαν στο στρατιωτικό περιοδικό «Νίκη». Το 1943 εντάχθηκε στον ΕΛΑΣ και ακολούθησε την Ομάδα Μεραρχιών Μακεδονίας στην απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης. Οι γνωστές φωτογραφίες από την απελευθέρωση της πόλης είναι δική του δουλειά.

Ο Λάζαρος Ακερμανίδης στο Αλβανικό μέτωπο

Στην περιοχή της Αιτωλοακαρνανίας, σπουδαία φωτογραφική δουλειά απαθανατίστηκε από τον φωτογράφο Σπύρο Ξυθάλη. Ο Σπύρος Ξύθαλης υπήρξε προπολεμικός φωτογράφος του Αγρινίου, μαζί με τα αδέλφια του Σωτήρη και Τάκη. Για τον Σπύρο Ξύθαλη δεν έχει διευκρινιστεί με απόλυτη ακρίβεια, ποια ήταν η ακριβής του σχέση με τον τοπικό ΕΛΑΣ και το ΕΑΜ, όμως οι φωτογραφίες του από την απελευθέρωση του Αγρινίου και του Μεσολογγίου υποδηλώνουν μάλλον μια οργανωτική σχέση. Γνωστότερη ίσως φωτογραφία του Σπύρου Ξύθαλη υπήρξε αυτή της Πλατείας Μπέλλου (Δημοκρατίας) στο Αγρίνιο, όπου εικονίζεται το κρεμασμένο από τους ναζί κατακτητές σώμα, του Αβραάμ Αναστασιάδη. Η φωτογραφία αυτή, που τραβήχθηκε το 1944, αποτελεί ντοκουμέντο της εκτέλεσης τριών πατριωτών του Αγρινίου, στις 14/04/1944, ως αντίποινα για σαμποταριστική δράση του ΕΛΑΣ, πέντε ημέρες πριν. Η φωτογραφία τραβήχτηκε από ένα γιαπί που έβλεπε στην πλατεία, με μεγάλο κίνδυνο για τη ζωή του Ξύθαλη.

Απελευθέρωση του Μεσολογγίου από το φωτογράφο Ξύθαλη. Στο μικρόφωνο ο Χουλιαράς. Πηγή: Αρχείο Γ.Σ.

Στην Αθήνα, στιγμιότυπα της Κατοχής, αλλά και της δράσης του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ φωτογράφησε ο φωτογράφος του ΕΛΑΣ, Βασίλης Τσακιράκης. Ο Βασίλης Τσακιράκης, απαθανάτισε κυρίως στιγμές της απελευθέρωσης της Αθήνας, αλλά και των Δεκεμβριανών συγκρούσεων, ευρισκόμενοι κυρίως στην περιοχή των ανατολικών συνοικιών της Αθήνας. Δικές του είναι επίσης οι φωτογραφίες από τη δράση του ΕΛΑΣ Καισαριανής. Τμήμα του φωτογραφικού του αρχείο βρίσκεται σήμερα στο Ελληνικό Ιστορικό Λογοτεχνικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, στο Δήμο Καισαριανής και σε ιδιωτικές συλλογές.

Κλείνοντας το χωρίο σχετικά με τους φωτογράφους, μέλη ή στελέχη του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ θα πρέπει να αναφερθούμε και σε έναν ερασιτέχνη φωτογράφο, που όμως υπήρξε μέλος της Συμμαχικής Αποστολής, στο Γενικό Αρχηγείο του ΕΛΑΣ. Πρόκειται για τον ελληνοαμερικανό Κώστα Κουβαρά, που με το βαθμό του ανθυπολοχαγού του αμερικανικού στρατού υπήρξε επικεφαλής της αμερικανικής αποστολής στην Ελλάδα. Ο Κουβαράς έφθασε στην Ελλάδα στις 30 Απριλίου 1944, με ένα καΐκι, μέσω Ευβοίας (πρόκειται για τη γνωστή αποστολή «Περικλής») και τοποθετήθηκε στο Γενικό Αρχηγείο του ΕΛΑΣ. Ο Κουβαράς υπήρξε στέλεχος της OSS των ΗΠΑ, όμως κράτησε φιλοΕΑΜική στάση κατά τα γεγονότα της περιόδου 1944-1945. Μεταπολεμικά εξέδοσε φωτογραφικό άλμπουμ από το βουνό, με τίτλο «Starting the Trek towards the mountains».

O Kώστας Κουβαράς στον ΕΛΑΣ. Φωτογραφία του ιδίου.

Συνεχίζεται

Πηγές:

Αρχείο πολιτιστικής εταιρείας «Φωτογραφίζοντας».

Αρχείο Γ.Σ.

Ντοκιμαντέρ της Ρένας Χριστάκη, με τίτλο: Οι ζωγράφοι στα βουνά της ελεύθερης Ελλάδας, 1941-1945.

«Φωτογραφίζοντας την Εθνική Αντίσταση», εισήγηση του Μανόλη Κασιμάτη, ερευνητή- φωτοτυπογράφου, μέλος ΕΕΤΕ, 24/02/2016.

Βιβλιοθήκη «Εθνική Αντίσταση», Φωτογραφίζοντας το Δεκέμβρη, Αθήνα 2008.




 Θεόφιλος Διαμάντης