«Επαγρύπνηση και αγωνιστικότητα, με οδηγό το πνεύμα των παρτιζάνων»

ΘΕΜΗΣ ΠΑΝΟΥ

Ο Θέμης Πάνου είναι ένας μεγάλος ηθοποιός κι ένας ξεχωριστός συγγραφέας. Εχει ερμηνεύσει σπουδαίους ρόλους του σύγχρονου και κλασικού ρεπερτορίου και είναι η σταθερή πρώτη επιλογή πολλών και σημαντικών σκηνοθετών.

Πάνω απ' όλα, όμως, είναι ένας βαθιά καλλιεργημένος άνθρωπος, ευγενής, με μια ιδιαίτερη γοητεία διαρκείας, που αγαπάει τα βιβλία, το ρεμπέτικο και την κλασική μουσική και πιστεύει πως το θέατρο είναι η απόλυτη ψυχική έκθεση. Ανάμεσα στις βραβεύσεις του, ξεχωρίζει η κορυφαία διάκριση με το βραβείο Coppa Volpi του Καλύτερου Ηθοποιού στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Βενετίας για την ταινία του Αλέξανδρου Αβρανά «Miss Violence».

-- Κύριε Πάνου, ποια είναι η ατομική σας ιστορία και πώς τη χρησιμοποιήσατε για να φτιάξετε το παρόν σας και να σχεδιάσετε το μέλλον σας;

-- Αυτό που λέμε ατομική ιστορία καθορίζεται από δύο κεντρικούς άξονες, την καταγωγή και τις επιλογές. Οντας μέλος μιας εξωελλαδικής κοινότητας, φέρω, δίκην περιουσίας, όλη τη συσσωρευμένη εμπειρία και τα βιώματα που έχουν όλοι οι άνθρωποι ανά τον κόσμο, που γεννήθηκαν και μεγάλωσαν σε παρόμοιες συνθήκες, δηλαδή ως μέλη μιας μειονοτικής κοινότητας, των Ρωμιών της Πόλης εν προκειμένω, με όλα τα χαρακτηριστικά της. Από την άλλη, η επιλογή μου να βρεθώ συνοδοιπόρος, από το 1977 ακόμα, με το ΚΚΕ, είναι κάτι που με καθορίζει μέχρι σήμερα. Ετσι έμαθα να διαβάζω τον κόσμο, να τον κατανοώ και να αντιλαμβάνομαι τη θέση μου μέσα σ' αυτόν. Είναι τα δύο συστατικά στοιχεία της ταυτότητάς μου. Καταγωγή και ιδεολογία.

-- Μεγαλώσατε στην Κωνσταντινούπολη, σε μια πολυπολιτισμική συνοικία, με Aρμένιους, Eβραίους, Τούρκους και Κούρδους, με έντονο το αίσθημα φόβου, λόγω των διωγμών. Πώς επηρέασε τον χαρακτήρα σας ο αυτοέλεγχος στην έκφραση;

-- Ο κόσμος των άλλων είναι ελκυστικός και απειλητικός συγχρόνως. Σε προσκαλεί να συνδιαλλαγείς μαζί του, να επηρεαστείς, να συγχωνευθείς ή να αμυνθείς και να κλειστείς. Τέτοια βιώματα είναι πάντα ένα πολύ πλούσιο υλικό. Εξαρτάται από το πώς αντιλαμβάνεται κανείς την ύπαρξή του στη ζωή και τον ρόλο που επιλέγει να επωμισθεί. Ευτυχώς έζησα σε ένα περιβάλλον που ο άλλος δεν ήταν μόνο απειλή αλλά και διέξοδος σε έναν άλλο κόσμο, διαφορετικό από τον δικό μου. Η συστολή είναι κατάλληλη συνθήκη για να οξυνθεί η παρατηρητικότητα και η δυνατότητα παρατήρησης είναι ένα από τα ισχυρότερα εργαλεία για την Τέχνη του θεάτρου, για την Τέχνη οπωσδήποτε.

-- Εχετε πει πως είμαστε σε μια ιστορική στιγμή που ο καπιταλισμός καταφεύγει στον φασισμό. Πού πιστεύετε πως θα οδηγήσει η άνοδος της ακροδεξιάς στην Ευρώπη και η εμπλοκή της χώρας μας στον πόλεμο Ρωσίας - Ουκρανίας;

-- Τα σημάδια δεν είναι καλά, εδώ και πολύ καιρό. Ο πόλεμος της Ουκρανίας είναι μία από της εκφάνσεις της κρίσης, της παρατεταμένης κρίσης που αντιμετωπίζει ο καπιταλισμός. Και επειδή οι κρίσεις λύνονται, όπως η Ιστορία μάς δείχνει, με γενικευμένες συγκρούσεις, οφείλουμε να είμαστε έτοιμοι. Επί το λαϊκότερον, «άρχισαν τα όργανα» και μένει να δούμε σε ποιανού τον σκοπό θέλουμε να χορέψουμε. Οτι θα χορέψουμε είναι βέβαιο και φυσικά σήμερα πια δεν υπάρχει η δικαιολογία τού δεν ήξερα, δεν άκουσα. Ηδη το ΚΚΕ έχει προειδοποιήσει από διετίας, στο τελευταίο του Συνέδριο, ότι η πιθανότητα ενός πολέμου είναι μεγάλη. Ως εκ τούτου κανείς έχει να επιλέξει εάν θα δεχτεί ή όχι να βάζουν άλλοι σε κίνδυνο τη ζωή του και τη ζωή των παιδιών του για δικό τους όφελος. Εάν θα δεχτεί να πληρώσει τα σπασμένα εν ολίγοις.

-- Ποιο θεωρείτε το μεγαλύτερο ελάττωμα των Νεοελλήνων; Τι δεν θα μάθουν ποτέ;

-- Θα έλεγε κανείς πως ό,τι συμβαίνει είναι αποτέλεσμα πολύχρονων διεργασιών που συμβαίνουν στην κοινωνία από ιδρύσεως του ελληνικού κράτους. Υποψιάζομαι ότι η κεντρική επιλογή είναι πως δεν θα ξεκολλήσει κανείς από τον βούρκο του «μοιραίοι και άβουλοι αντάμα». Αυτό είναι μια πολύ βολική θέση διότι επιλέγοντας να μη μετακινηθείς για να μην αλλάξεις, δεν χρειάζεται να κοπιάσεις για να μάθεις. Ως φαίνεται, το μάθημα είναι να παθαίνεις αλλά όχι να μαθαίνεις. Και φαίνεται οι αντοχές του υλικού είναι μεγάλες.

Το «Λαδοκρατικό Ελλαδιστάν» και το «Ωχαδερφιστάν»

-- Η εικόνα της Ελλάδας του 2022, με τη φτωχοποίηση να καλπάζει, την ακρίβεια, την κλιμάκωση της τουρκικής επιθετικότητας, των σκανδάλων, των πλειστηριασμών και της διαφθοράς, ποιες σκέψεις σας δημιουργεί;

-- Συνεχίζοντας την προηγούμενη σκέψη, φαίνεται ότι τα αποτελέσματα μιας τέτοιας επιλογής έχουν ως συνέπεια να μην ενοχλείται κανείς από τη σταθερή φτωχοποίηση της κοινωνίας, μέχρι να απειληθεί ο ίδιος. Φωνασκούμε για τα φαινόμενα σήψης της κοινωνίας, αλλά σαν να πρόκειται για άλλη χώρα. Σα να υπάρχουν δύο χώρες. Το «Λαδοκρατικό Ελλαδιστάν» και το «Ωχαδερφιστάν», που συμβιώνουν ειρηνικά χωρίς συνοριακές διαφορές. Σαν την Ελβετία με το Λιχτενστάιν. Ακόμα κι όταν μας αγγίζει η βρώμα, ο θυμός μας κρατάει λίγο, και γίνεται παραίτηση, αδράνεια και παθητικότητα. Είμαστε μέχρι τον λαιμό στον βούρκο, αλλά από κάτω πατάμε στο στέρεο έδαφος του φόβου για ρήξεις και αλλαγές. Αυτό δεν είναι μια επιλογή;

-- Ζείτε στα Εξάρχεια. Σας αρέσει αυτή η πόλη;

-- Η αδιαφορία για το μέλλον μας δημιούργησε ένα τέρας, με το οποίο είμαστε υποχρεωμένοι να συμβιώνουμε. Μια από τις ωραιότερες πόλεις του κόσμου, και το εννοώ, μια πόλη με θαλασσινό ορίζοντα, μια πόλη ανοικτή, έγινε μια περίκλειστη έρημος πολυκατοικιών. Εάν λοιπόν δεν ενοχλείσαι με το τέρας, το οποίο όχι μόνο συνήθισες αλλά το βρίσκεις και συμπαθητικό, είναι επόμενο να σου πετούν κατάμουτρα πάρκα τσέπης και ιαπωνικούς κήπους, όταν στο επόμενο τετράγωνο δεν υπάρχουν καν πεζοδρόμια. Η συνήθεια τα τακτοποιεί όλα, όπως λέει ο Προυστ, κι εμείς έχουμε συνηθίσει να βρίζουμε τους δημάρχους για 2,5 λεπτά και μετά να τους ψηφίζουμε. Δεν μπορώ να εξηγήσω αλλιώς το φαινόμενο για δεκαετίες να εκλέγονται φερέλπιδες δήμαρχοι που θα αλλάξουν δήθεν την πόλη και την κάνουν ακόμη χειρότερη. Οπότε υπ' αυτές τις συνθήκες, το να βγάλει πρωθυπουργό η «φοινικική απατεωνία» δεν είναι απλώς πιθανό αλλά μάλλον είναι και επιθυμητό. Ε, αυτό με τρομάζει.

-- Είστε η περίπτωση ενός διανοουμένου, ενός ηθοποιού - συγγραφέα που γράφει, όπως παίζει θέατρο και όσο γράφει, τόσο ανακαλύπτει πράγματα για την υποκριτική τέχνη. Ποιο είναι άραγε το σημαντικότερο εύρημά σας;

-- Το πολυδιάστατο της ανθρώπινης ύπαρξης και το αναντικατάστατο όπλο του λόγου. Από σκηνής, έστω για λίγο, μπορείς να πεις και να κάνεις τα πάντα σε επίπεδο λόγου. Αυτό είναι μια σπουδαία ελευθερία. Είναι η δυνατότητα που έχει ο ηθοποιός, ο ηθοποιός επιμένω, να δημιουργεί για τον θεατή, μαζί με τον θεατή, έναν άλλο χώρο, όπου εκεί μπορούν να συνομιλήσουν και να αισθανθούν ό,τι επιθυμούν, και μαζί και χώρια. Η σοφία του παιδικού παιχνιδιού είναι ο μόνος τρόπος να δημιουργείς στον άλλον, αναγνώστη ή θεατή, τη δυνατότητα μιας άλλης ζωής. Είναι η πρώτη ύλη για την ουτοπία και οι ουτοπίες είναι η μαγιά των αλλαγών, πάντα.

«Δεν θα παραδοθούμε αμαχητί»

-- Αναρωτιέμαι αν τηρήσατε τα στάνταρντ, που - στο ξεκίνημά σας - θέσατε στον εαυτό σας...

-- Εκ των υστέρων, όπως φαίνεται, σίγουρα. Τότε δεν το γνώριζα, αλλά σήμερα καταλαβαίνω πως υπήρχαν αρχές και στόχοι, ασυνείδητοι, αλλά υπήρχαν. Το κέρδος της Τέχνης είναι ο εξανθρωπισμός και όσο το μοιράζεσαι τόσο αυξάνεται, και τότε αισθάνεσαι πλούσιος, ακόμα πιο πολύ.

-- Στο τελευταίο σας βιβλίο, «Στα θυρανοίξια της μνήμης παρευρεθήκαμε φορώντας τα καλά μας», των εκδόσεων «Αγρα», σας απασχολεί η μνήμη. Είναι άραγε το καταφύγιό μας; Θα βρούμε εκεί τις απαντήσεις που ψάχνουμε;

-- Ο τίτλος παραπέμπει στη μνήμη, ωστόσο το περιεχόμενο συνιστά μια συνομιλία με το έργο, «Ιστανμπούλ, Πόλη και Αναμνήσεις», του Ορχάν Παμούκ. Είναι μια οφειλόμενη απάντηση. Μια ευθεία απάντηση στο έργο του συγγραφέα. Αλλά αυτό είναι ένα λογοτεχνικό έργο, για ένα λογοτεχνικό πρόσωπο που δυσκολεύεται, αδυνατεί να συνθέσει ένα έργο, είναι μια κατασκευή. Μια κατασκευή με υλικά της προσωπικής μου διαδρομής, ωστόσο μια κατασκευή. Η Ιστορία μπορεί να εξηγήσει, ασφαλέστερα, φαινόμενα παροντικά και σε προσωπικό και σε κοινωνικό επίπεδο. Η μνήμη είναι συνισταμένη αισθητικών και ψυχικών εμπειριών που αλληλοκαλύπτονται, είναι σύνθεση ποικίλων διαστρωματώσεων, δίνει πληροφορίες, αλλά όχι απαντήσεις επιστημονικά τεκμηριωμένες. Από την άλλη, το όνειρο είναι μια ψυχική διαδικασία που εξηγεί πολλά για το είναι μας, και συχνά το προτιμώ από μια αβέβαιη μνήμη.

-- Αφηγηθήκατε μία προσωπική ιστορία, αλλά κι ένα συλλογικό δράμα. Την τραγωδία του διωγμού από τον τόπο σου και ένα μόνιμο πένθος μέσα σου. Νιώσατε ξένος εδώ; Αναγκαστήκατε ποτέ να προσφύγετε στα ...θυρανοίξια της μνήμης και όχι στην πραγματική ζωή;

-- Στη δημιουργική διαδικασία η μνήμη, η αθέλητη μνήμη, η ξεχασμένη μνήμη, είναι η βασιλική οδός. Ολη η προσπάθεια να δημιουργηθεί ένα έργο Τέχνης, είτε το θέλουμε είτε όχι, εκκινεί από βιώματα προσωπικά. Δεν μπορούμε να μιλήσουμε παρά μόνο μέσα από αυτό που είμαστε και αυτό στο οποίο τείνουμε να είμαστε. Και αυτό που είμαστε στο εδώ και τώρα είναι σύνθεση εμπειριών και βιωμάτων. Ο κάθε άνθρωπος, πέρα από τις επίκτητες ιδιότητες ως κοινωνικό ον, είναι η επεξεργασία αυτού που έχει ζήσει συνειδητά και ασυνείδητα.

-- Γράφετε κάπου «...το γεγονός της υποχρεωτικής εγκατάλειψης, με άφησε μετέωρο ανάμεσα σε δύο τόπους και δύο χρόνους, σε δύο πόλεις, ανάμεσα σε δύο γλώσσες, ανάμεσα στο Εμείς και στο Εσείς, με ανάγκασε να βιώνω τη ζωή μου στον ενδιάμεσο χώρο, να μην μπορώ να επιλέξω τόπο, γλώσσα, ανήκειν». Φοβηθήκατε μήπως μπορεί και να είστε ένας αναξιόπιστος αυτοβιογράφος;

-- Ο στοχασμός επί εαυτού είναι πάντοτε μια εργασία επισφαλής, εφόσον δεν κάνουμε τίποτε άλλο από το να αξιολογούμε τα νομίσματά μας. Και μας συμβαίνει συχνά, τα νομίσματά μας να είναι κάλπικα.

-- Τι ονειρεύεστε να ζήσει άμεσα ο ηθοποιός εαυτός σας και τι ο συγγραφέας;

-- Σε εποχές μεγάλης επισφάλειας, όπου αυτό που σχεδιάζεις το πρωί ανατρέπεται το βράδυ, θα ήθελα να παραμένουμε ετοιμοπόλεμοι για τη ζωή, να βλέπουμε το ποτήρι μισογεμάτο, και να μην παραδοθούμε αμαχητί. Πώς; «Με το πνεύμα των παρτιζάνων», όπως μου λέει συχνά ο σπουδαίος Βασίλης Παπαβασιλείου. Με επαγρύπνηση και αισιοδοξία.

Της
Σεμίνας ΔΙΓΕΝΗ