Ο Καραγκιόζης είναι ένας ιδιότυπος επαναστάτης, η σκιά των καταπιεσμένων

ΜΙΧΑΛΗΣ ΧΑΤΖΑΚΗΣ

Ο Μιχάλης Χατζάκης υπηρέτησε ως καθηγητής στη δημόσια Εκπαίδευση και συγχρόνως διετέλεσε καραγκιοζοπαίχτης. Δίδαξε επί σειρά ετών στο ΔΗΠΕΘΕ Ρούμελης, στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας κ.α.

Σήμερα ζει στη Λαμία μαζί με την σύζυγό του, Χριστίνα, συνεργάτιδά του πίσω από τον φωτισμένο μπερντέ. Εκεί ίδρυσε από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 το πρώτο χειμερινό Θέατρο Σκιών στην Ελλάδα και συνεχίζει να μελετά, να γράφει και να δημιουργεί.

Διαθέτει ένα τεράστιο και πολύτιμο αρχειακό υλικό από φιγούρες, αφίσες, προγράμματα κ.ο.κ. από την Ιστορία του ελληνικού Θεάτρου Σκιών, ένα υλικό από παραστάσεις των μεγάλων καραγκιοζοπαιχτών, Δημήτρη Μόλλα και Γιώργου Χαρίδημου, και του δικού του, Θεάτρου Σκιών Λαμίας. Ενα υλικό ικανό να εμπλουτίσει ένα σύγχρονο Μουσείο Θεάτρου Σκιών στη Λαμία, μοναδικό στην Ελλάδα, που πρέπει κατεπειγόντως να ιδρυθεί και να λειτουργήσει, για ιστορικούς, πολιτισμικούς και παιδαγωγικούς λόγους.

Το τελευταίο, ενδιαφέρον αλλά και αξιόλογο πόνημά του κυκλοφόρησε πρόσφατα και είναι το βιβλίο «Πορεία και σταθμοί του Ελληνικού Θεάτρου Σκιών», από τις εκδόσεις «Κ&Μ Σταμούλη». Ακολουθεί μια πολύ ενδιαφέρουσα συνέντευξη που έδωσε στον Θανάση Ν. Καραγιάννη ο θαυμάσιος καραγκιοζοπαίχτης και σημαντικός ερευνητής, μελετητής και ιστορικός του ελληνικού Θεάτρου Σκιών.

* * *

-- Ποιες είναι οι καταβολές σας στο Θέατρο Σκιών;

-- Γεννήθηκα στο Δουργούτι, έναν από τους μεγαλύτερους προσφυγικούς μαχαλάδες, που περισσότερο έθαψαν παρά στέγασαν τα κομμάτια και θρύψαλα της Μικρασιατικής Καταστροφής. Λίγα στενά παραπάνω, στην οδό Ιππώνακτος της συνοικίας του Νέου Κόσμου, υπήρχε η «Οαση», ένα μαντράκι πνιγμένο στις περικοκλάδες, στις μαντζουράνες και στα γιασεμιά, όπου ο μεγάλος καραγκιοζοπαίχτης Γιώργος Κουτσούρης είχε στήσει τον καλοκαιρινό μπερντέ του.

Φτηνό το εισιτήριο και σχεδόν κάθε Κυριακή απολαμβάναμε οικογενειακά τα τερτίπια του ξυπόλυτου που περιέπαιζε πασάδες, δερβισάδες και τη λεβεντιά του Μπαρμπαγιώργου, που τιμωρούσε πάντοτε τον άτεγκτο ραβδούχο του σαραγιού, Βελή Δερβέναγα. Κάθε σφαλισμένη πόρτα, που αποφάσιζε για μας χωρίς εμάς, συνταυτιζόταν με το σαράι, και κάθε ιεροφάντης, που δήθεν κοπτόταν για τα μελλούμενα και τα συμφέροντά μας, με τον δόλιο βεζίρη.

Στο ίδιο θεατράκι παρήλαυναν και καραγκιοζοπαίχτες από άλλες πιάτσες. Ετσι, δινόταν η ευκαιρία να εμπλουτίζουμε την εμπειρία μας στο ρεπερτόριο και στην πολυποίκιλη τεχνική του Θεάτρου Σκιών. Περιττό βεβαίως να αναφερθώ στα κλεμμένα ασπροσέντονα και στο ξύλο που επακολουθούσε, για την παιδική μας εμμονή να παραστήσουμε τους καραγκιοζοπαίχτες.

Η παιδική ζωή διάβηκε και χάθηκε σαν το νερό μέσα απ' τις χούφτες, οι αναμνήσεις όμως είχαν κατακάτσει αθόρυβα σαν ίσκιοι στο βάθος του μυαλού μου...

-- Ποιοι υπήρξαν οι καθαυτό δάσκαλοί σας;

-- Δύο ογκόλιθοι της λαϊκής μας τέχνης, ο Γιώργος Χαρίδημος και ο Δημήτρης Μόλλας.

Ο Γιώργος Χαρίδημος, λαϊκός καραγκιοζοπαίχτης και γιος του επίσης καραγκιοζοπαίχτη Χρήστου Χαρίδημου, διακρίθηκε κυρίως για τον σεβασμό και την ιερή προσήλωσή του στη θεατρική οντότητα του ξυπόλυτου ήρωά του. Δεν έκανε ποτέ άλλη δουλειά, δεν επιθύμησε ποτέ μια άλλη πλεύση. Σκοπός και μέλημά του ήτανε πάντοτε η βραδινή παράσταση.

Δεν υπήρξε ποτέ περιπλανώμενος. Πάντοτε έπαιζε σε μόνιμα θέατρα με μέσο όρο καθημερινής προσέλευσης τα 700 άτομα τη βραδιά. Στις μεγάλες ηρωικές παραστάσεις («Κατσαντώνης», «Διάκος», «Μπότσαρης» κ.ά.) επιστράτευε φίλους του, παλαιστές, στην είσοδο για να σταματήσουν την κοσμοσυρροή.

Διωγμένος το 1970 από τον Πειραιά, επειδή αρνήθηκε να συμμετάσχει στα «ταρατατζούμ» του τότε χουντικού δημάρχου Σκυλίτση, φώλιασε στην Αθήνα...

Ο Δημήτρης Μόλλας, γιος του Αντώνη Μόλλα, υπήρξε ανεπιφύλακτα ο πιο ολοκληρωμένος καραγκιοζοπαίχτης. Λογοτέχνης, σκηνογράφος, σεναριογράφος και παράλληλα καραγκιοζοπαίχτης, ανέπλασε και απογείωσε τον λόγο και την τεχνική του ελληνικού Θεάτρου Σκιών. Συγκλονιστικός στα ηρωικά του έργα και άφταστος στη σκωπτικότητα του ξυπόλυτου ήρωά του. Ηταν ένας λόγιος που κατόρθωσε να καταστήσει τα διανοήματά του κατανοητά και στους αγράμματους, αλλά όχι αμόρφωτους λαϊκούς ανθρώπους.

Ενταγμένος από τους πρώτους στο ΕΑΜ - ΕΛΑΣ, τραυματίστηκε βαρύτατα στη συμπλοκή του με τους ταγματασφαλίτες του Γκύζη και στη συνέχεια ως Μακρονησιώτης συνετέλεσε στον συνασπισμό των αριστερών και προοδευτικών καλλιτεχνών και λογίων.

-- Πώς αποτυπώνεται στη δραματουργία σας και στον μπερντέ σας ο κοινωνικός χαρακτήρας της τέχνης του ελληνικού Θεάτρου Σκιών;

-- Η κοινωνική διαπάλη πλούσιων και φτωχών, και κατ' επέκταση πατρικίων και πληβείων, υποδηλώνεται ξεκάθαρα στο Θέατρο Σκιών με την έναρξη κάθε παράστασης. Η παράγκα και το σαράι αντικριστά, ή το διώροφο αρχοντικό στη θέση του σαραγιού, απεικονίζουν χωρίς λόγια την πάγια κοινωνική διαφορά. Επίσης, όμως, και χωρίς λόγια, την αναμενόμενη σύγκρουση. Και στο σημείο αυτό πλέον δοκιμάζεται η αξία του καραγκιοζοπαίχτη.

Οι αιωνίως συγκρουόμενοι γαλαζοαίματοι και κοινοί θνητοί, αφεντάδες και δούλοι, ελέω Θεού προνομιούχοι και απόκληροι, πρέπει να αποδοθούν αλληγορικά στη θεατρική ιδιότυπη κοινωνία.

Ετσι, λοιπόν, στο ελληνικό Θέατρο Σκιών η πλευρά των ευνοουμένων εκπροσωπείται από τον βεζίρη ή τον όποιο μπέη, και η πλευρά των καταδικασμένων από τον τριπλομπαλωμένο Καραγκιόζη. Οι πρώτοι εύκολα μπορούν να αποδοθούν στον μπερντέ, με τους ξυλοδαρμούς τους και την άλογη απανθρωπιά τους. Ο Καραγκιόζης όμως; Εκεί ακριβώς έγκειται η ειδοποιός διαφορά μεταξύ των καραγκιοζοπαιχτών.

Σας προτάσσω λοιπόν τη δική μου άποψη και θεατρική ερμηνεία: Ο Καραγκιόζης είναι ένας συνειδητός λάτρης της αντινομίας. Ενώ φαντάζει άσχημος, εκπέμπει ομορφιά με τη θυμοσοφία του. Δηλώνει αδύναμος και διακονιάρης, στην πορεία όμως των γεγονότων αποδεικνύεται ανυποχώρητος και δότης. Αρνείται ότι είναι τίμιος, αλλά οι κατεργαριές και οι κλοπές του αποβλέπουν στην επιστροφή των όσων βίαια του έχουν αρπάξει. Διατείνεται ότι φοβάται, όμως σε κάθε λαϊκή αντίσταση βρίσκεται πάντοτε παρών και από τους πρώτους.

Η αγραμματοσύνη και η άγνοιά του αποδεικνύονται πολύ πιο ώριμες και περιεκτικές από τις σοφίες των χρυσοκάνθαρων ταγών, που θέλουν να ποδηγετούν τα πλήθη. Με λίγα λόγια, είναι ένας ιδιότυπος επαναστάτης που δεν φοβίζει με τη δύναμή του, αλλά με την ανυπόταχτη αδυναμία του.

Ο Καραγκιόζης Καραγκιοζόπουλος δεν είναι μια απλή φιγούρα ή ένας κλόουν, που προκαλεί το γέλιο. Είναι η σκιά των καταπιεσμένων που αυξομειώνεται στο διάβα των αιώνων. Η ελπίδα και το ανυπότακτο κομμάτι του Αη Λαού.

-- Τι καινούργιο έφερε το έντεχνο Θέατρο Σκιών με το «Παραμυθόδραμα» στον παραδοσιακό Καραγκιόζη;

-- Το έντεχνο Θέατρο Σκιών, σε ό,τι αφορά την τέχνη και την τεχνική, αποτελεί συνέχεια και προέκταση του παραδοσιακού Καραγκιόζη. Διαφοροποιείται, και εμφανώς μάλιστα, στον μύθο και στον λόγο.

Οι θρύλοι, οι μύθοι και τα παραμύθια, που αποτελούν την κύρια πηγή των εμπνεύσεών του, ξεφεύγουν από τη σχεδόν εικονιστική αφήγηση των γεγονότων, στοχεύοντας σε βαθύτερα φιλοσοφικά νοήματα. Η ποιητικότητα του λόγου δεν αποσκοπεί στην απλή καλλιέπεια, αλλά στην ανάγκη να εναρμονιστεί με την ποιητική διάσταση της σκιάς. Επιδιώκεται η αρμονία των μερών και όχι απλά η εντύπωση. Ετσι, το σημείο αναφοράς για να επιτευχθεί το αριστοτελικό «αρμότο» είναι η υπέρβαση που απορρέει από τη δισδιάστατη απεικόνιση.

Μια από τις μεγαλύτερες συνιστώσες του έντεχνου Θεάτρου Σκιών είναι το παραμυθόδραμα. Αν τα επικά δράματα, οι σάτιρες, οι κωμωδίες, οι λογοτεχνικές διασκευές, υλικό επίλεκτο του έντεχνου ρεπερτορίου, απευθύνονται και στα παιδιά, το παραμυθόδραμα απευθύνεται και στους μεγάλους.

Για πρώτη φορά στην αχνόφωτη σκηνή του Καραγκιόζη στοιχειοθετήθηκαν έργα με σημείο αναφοράς το παιδί. Λαϊκά παραμύθια, μύθοι, θρύλοι, παραδόσεις, μέσα από τη δυναμική της σκιάς αλαργεύουν την αχαλίνωτη φαντασία έξω και πέρα από κάθε μίζερη πραγματικότητα. Στο δημιουργικό ψέμα, όπως υπογραμμίζει ο Πλάτωνας, στη «Χώρα του Ποτέ», όπως μας καθοδηγεί ο δημιουργός του Πίτερ Παν, Τζέιμς Μπάρι, στη Γειτονιά του Ονείρου, όπως αυτή αναπλάθεται μέσα από τις γλυκόπικρες αναμνήσεις του Καραγκιόζη.

 

Γέννηση και εξέλιξη του Θεάτρου Σκιών

Οι πρώτες ρίζες του νεοελληνικού Θεάτρου Σκιών

Οι απαρχές του Καραγκιόζη

Ο Ευγένιος Σπαθάρης και οΚαραγκιόζης

ΜάνθοςΑθηναίος