«Σύλλογος Φίλων του Χίτλερ» στη γερμανοκρατούμενη Θεσσαλονίκη

 
Στη γερμανοκρατούμενη Θεσσαλονίκη της Κατοχής, είχε δημιουργηθεί* από φιλοναζιστικά και δωσίλογα στοιχεία, ακόμη και …. «Σύλλογος Φίλων του Χίτλερ εν Ελλάδι», με σκοπό αφενός τη διάδοση της ναζιστικής θεωρίας στην περιοχή της Μακεδονίας και αφετέρου την υποβοήθηση των γερμανικών αρχών Κατοχής, με την κατάδοση, σύλληψη και εκτέλεση των αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης.

Ο σύλλογος, είχε την έδρα του στην Αθήνα, με αρχηγό αρχικά τον καθηγητή της Σχολής Ικάρων, Καλαντζή και στη συνέχεια, στα χρόνια της Κατοχής τον Δανάλη, με βοηθούς του το Χρήστο Μπαρδόπουλο και τον Πριντάκη που έγινε και ο τελευταίος αρχηγός της. Ο Σύλλογος Φίλων Χίτλερ συνεργαζόταν με το γερμανικό φρουραρχείο και την Μπουντ, 1 διέθετε δε γραφεία στην οδό Παπαρρηγοπούλου 9 και εξέδιδε την εφημερίδα «Ελληνική Ηχώ». 

Όπως αναφέρονταν σε ένα δελτίο πληροφοριών που συντάχθηκε επί Κατοχής  "μεταξύ των ηγετικών μελών (σ.σ. του Συλλόγου Φίλων Χίτλερ) είναι οι ανήκοντες εις το κατασκοπευτικόν δίκτυον ΝΕΜΕΡΕ, Αλήναρος, Μπαρδόπουλος και Μπριντάκης. Εντός της οργανώσεως λειτουργεί κατασκοπευτικόν δίκτυον ιδρυθέν παρά του Αληνάρου εν συνεννοήσει μετά του Γερμανού Φρουράρχου Φρίτσε. Την ανωτέρω υπηρεσίαν πληροφοριών διευθύνει ο διερμηνεύς Οικονομίσης βοηθούμενος από τον χωρ/κα Παπαγρηγοράκη όστις καλύπτεται από προϊσταμένους του ανθστάς χωρ/κής Ζακόπουλον και Στυλιανόπουλον υπηρετούντας εις την ειδικήν ασφάλειαν. Επίσης της υπηρεσίας ταύτης πληροφοριών μετέχουν πολλά μέλη της οργανώσεως ως και της οργανώσεως Ο.Ε.Δ.Ε." 2

Η φιλοχιτλερική αυτή οργάνωση είχε δημιουργήσει όμως και  δραστήριο παράρτημα  στη Θεσσαλονίκη, που στεγάζονταν στην οδό Αγίου Μηνά 10 και είχε ως επικεφαλής έναν "αστέρα" του δωσιλογισμού, τον δικηγόρο Νικόλαο Ζωγράφο. Κατάλογος με τα ονόματα των μελών της οργάνωσης στη Θεσσαλονίκη, βρέθηκε σε γραφεία επί της οδού Φράγκων 36 (στοά Αλλατίνη).  Τα γραφεία αυτά είχαν παραχωρηθεί από την υπό κατοχικό έλεγχο Υπηρεσία Ισραηλιτικών Περιουσιών στον σύλλογο των φίλων του Χίτλερ. Στην πρόσοψη των γραφείων, είχε τοποθετηθεί από τον Νοέμβριο του 1943 και σχετική επιγραφή.
Όπως είχε αναφερθεί μετά την απελευθέρωση, κατά τον βομβαρδισμό της Θεσσαλονίκης από τη συμμαχική αεροπορία, είχαν ανοίξει από την πίεση του αέρα οι πόρτες των γραφείων κι έτσι οι περίοικοι  είχαν την ευκαιρία να δουν  ένα μέρος των εγγράφων που υπήρχαν στα συρτάρια.

Αίτηση του αρχηγού του συλλόγου. Ν. Ζωγράφου στους Γερμανούςγια την μεταφορά τροφίμων στην Αθήνα προς οικονομική ενίσχυση της οργάνωσης

Τα μέλη του συλλόγου
«Διοικητής» (πρόεδρος) του τμήματος Θεσσαλονίκης των φίλων του Χίτλερ, ήταν ο φιλοναζιστής δικηγόρος Νικόλαος Ζωγράφος, ενώ μεταξύ των 22  μελών της οργάνωσης περιλαμβάνονταν ο βιομήχανος Περικλής Γαροφάλλου, ο επί Κατοχής διευθυντής της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης, Γεώργιος Παπαβασιλείου, ο διευθυντής της Ενώσεως Βιομηχάνων Θεσσαλονίκης, Μενέλαος Χατζηνικολάκης, ο διευθυντής του γερμανοκρατούμενου Ραδιοφωνικού Σταθμού Θεσσαλονίκης, Επαμεινώνδας Φλώρος, ο γνωστός για την αντιεβραϊκή και φιλοναζιστική του αρθρογραφία, δημοσιογράφος Νικόλαος Καμμώνας κ.α. 3

Ο Ζωγράφος, σύμφωνα με τα όσα είχαν κατατεθεί μετά τον πόλεμο στο Ειδικό Δικαστήριο Δωσιλόγων Θεσσαλονίκης, ήταν άνθρωπος της SD (Sicherheitsdienst), της Ειδικής Ασφάλειας των Γερμανών και ότι "... ούτος ήτο όργανο του Β΄ γραφείου της γερμανικής Γκεστάπο". Όπως ανέφερε συγκεκριμένα ένας μάρτυρας:
[Ο Ζωγράφος] διεπνέετο υπό φιλικών αισθημάτων υπέρ των Γερμανών, άμα δε τη εισόδω εις Ελλάδα των Γερμανικών στρατευμάττων, ήρχισε να αναπτύσει την αντεθνικήν του δράσιν εν Βερροία κατ΄αρχήν και ενταύθα βραδύτερον προς υποστήριξιν του έργου των. Οϋτω κατ΄αρχήν ίδρυσε οργάνωσιν με την επωνυμίαν "Ένωση φίλων του Χίτλερ", βραδύτερον δε μετέσχεν εις την διοίκησιν του ενταύθα λειτουργούντος κόμματος υπό την επωνυμίαν "Εθνικόν Σοσιαλιστικόν Κόμμα ΕΕΕ", ούτινος διετέλεσεν αρχηγός ή εκ των συναρχηγών. 4
Σε επιστολή του προς τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Ηλία Κυριακόπουλο, ο Διοικητής του «Συλλόγου Φίλων Χίτλερ» Θεσσαλονίκης Ζωγράφος, αναφέρει ότι «οι σκοποί κεντρικοί του συνδέσμου τούτου, ως εκ της επωνυμίας του επαρκώς εξυφαίνεται, είναι η προσπάθεια κατανοήσεως  και δημιουργίας δεσμών ειλικρινών μεταξύ του ελληνικού και γερμανικού λαού, η διαφώτισις του λαού μας ως προς την θέσιν των συμφερόντων της χώρας μας εντός του Ευρωπαϊκού χώρου, η διάδοσις των αρχών του Εθνικοσοσιαλισμού και ο κοινωνικός και πολιτικός αγών, προς επικράτησίν των εν Ελλάδι…..». 5

Σφραγίδα με υπογραφή του τμήματος Δάγκουλα

Και ραδιοφωνικές εκπομπές
Ο Νικόλαος Ζωγράφος στη Θεσσαλονίκη, είχε αναλάβει "εργολαβικά" την προπαγάνδιση υπέρ των Γερμανών μέσω του ραδιοφώνου, τοπικών εφημερίδων, αλλά και σε συγκεντρώσεις στην αίθουσα του κινηματογράφου "Ηλύσια", ενώ  διατηρούσε και την ιδιότητα του πράκτορα της Γερμανικής Αστυνομίας. 6
Λόγω και αυτής του της δραστηριότητας, η SD ανέθεσε στον πράκτορά της "διοικητή" του Συλλόγου φίλων Χίτλερ να οργανώσει ένα βοηθητικό γιαυτούς τμήμα, που θα αποτελούνταν από πρόθυμους Έλληνες, με σκοπό τη σύλληψη ή εξόντωση των συνεργείων του ΕΑΜ που είχε εντείνει την αντιστασιακή του δραστηριότητα στην πόλη της Θεσσαλονίκης, με αναγραφή συνθημάτων στους τοίχους, διανομή προκηρύξεων, κυκλοφορία παράνομων εφημερίδων του αγώνα κλπ. Την εποπτεία της εγκληματικής αυτής ομάδας, είχε ο επιλοχίας Τόνυ Κράμμερ, που άφησε εποχή στην γερμανοκρατούμενη Θεσσαλονίκη με τη σκληρότητά του, γιαυτό και όσοι είχαν την ατυχία να τον γνωρίσουν, του είχαν κολλήσει το προσωνύμιο "ο δήμιος". 7

Ο Ζωγράφος, εκτέλεσε πρόθυμα το έργο που του ανέθεσαν οι κατακτητές και προχώρησε στη στρατολόγηση είκοσι περίπου εγκληματικών στοιχείων, τους οποίους στη συνέχεια η SD εξόπλισε για να αρχίσουν τη δίωξη των αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης. Ένας από τους αλήτες αυτούς, ήταν και ο αυτοκινητιστής από τα Γρεβενά, Αντώνης Δάγκουλας, ο οποίος γεμάτος μένος κατά των κομμουνιστών, φάνηκε πρόθυμος να υπηρετήσει τα  σχέδια των Γερμανών, και καθώς είχε αιματοκυλίσει τον τελευταίο ένα χρόνο της Κατοχής τη Θεσσαλονίκη, είχε αποκληθεί για το δολοφονικό του όργιο "Δράκος". 8
Γρήγορα ο Δάγκουλας θα αναδειχθεί σε αρχηγό αυτής της εγκληματικής συμμορίας, με τον Ζωγράφο να περιορίζεται στο έργο του συνδέσμου με τους κατακτητές, παίζοντας έτσι καθοδηγητικό ρόλο. 

Νικόλαος Ζωγράφος: Ένα "μπουμπούκι΄' του ναζισμού
Ο Νικόλαος Ζωγράφος, είχε γεννηθεί στα Γιαννιτσά του νομού Πέλλας, μόλις όμως τελείωσε τη Νομική Σχολή, εγκαταστάθηκε στη Βέροια όπου άρχισε να δικηγορεί. Δεδηλωμένος γερμανόφιλος ήδη από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και διαπνεόμενος από ολοκληρωτικές ιδέες, άρχισε να αρθρογραφεί στην ακροδεξιά τοπική εφημερίδα Βέρροια την οποία εκδίδει μαζί με το μέλος της φασιστικής οργάνωσης ΕΕΕ Βαφείδη, κι εκεί,, ήδη από το 1933, όταν ανέτειλε το άστρο του Αδόλφου Χίτλερ, ακούστηκαν στη Μακεδονία οι πρώτες φωνές υποστήριξης προς τον εθνικοσοσιαλισμό. 9 
Με την έναρξη της Κατοχής, αρθρογραφεί υπέρ της Γερμανίας στην εφημερίδα Ηχώ της Βέροιας που εξέδιδε ο Λώλος Σμυρλής, προετοιμάζοντας το έδαφος για τη συμμετοχή του τελικά σε μία επιτροπή για την πολιτική πρωτοβουλία συνεργασίας μεταξύ της κατεχόμενης Ελλάδας και της κατακτήτριας Γερμανίας. 10

Μόνιμος έγνοια του εξαρχής, το πως θα πλησιάσει τους Γερμανούς κατακτητές για να προσφέρει τις υπηρεσίες του. Όπως έλεγε ο ίδιος σε ένα υπόμνημα απολογίας του προς τις δικαστικές αρχές, μετά το τέλος του πολέμου: "Να πλησιάσω λοιπόν τους Γερμανούς, αλλά πως; Να μεταβώ παρ΄ Αρχή τινι Γερμανική και να είπω ότι.... Τι να είπω; Ήτο ανάγκη να πλησιάσω τους Γερμανούς με τρόπον αξιοπρεπή, ώστε να επισύρω την εμπιστοσύνην των και την εκτίμησίν των, ώστε να αποκτήσω παρ'  αυτοίς το κύρος εκείνο το οποίον θα μοι έδιδε την δυνατότητα να εοπεμβαίνω αποτελεσματικλώς οπωσδήποτε υπέρ των Ελλήνων και κατά των Βουλγάρων. Έπρεπε να ευρεθεί τρόπος, ώστε οι Γερμανοί να ζητήσουν να με εύρουν". 11.

Καταδότης εβδομήντα συμπολιτών του
Σε μία οκτασέλιδη έκθεση που απέστειλε στην Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος ο Μητροπολίτης Βέροιας και Ναούυσης, Αλέξανδρος, με ημερομηνία 28 Μαρτίου 1945, περιγράφοντας τα γεγονότα που διαδραματίσθηκαν στην περιοχή του κατά τη διάρκεια της Κατοχής, αναφέρει ένα περιστατικό με πρωταγωνιστή τον Ζωγράφο. Όταν στις αρχές Ιουνίου 1944 κατέβηκαν αντάστες στη Βέροια και συνέλαβαν έναν πράκτορα της ρουμανικής προπαγάνδας (Αρωμούνο) οδηγώντας τον στο βουνό, τότε οι Γερμανοί συγκέντρωσαν στους στρατώνες της Βέροιας εβδομήντα πολίτες, με βάση κατάλογο που είχε καταρτίσει το Ρουμανικό Προξενείο Θεσσαλονίκης "τη συμπράξει του Νικολάου Ζωγράφου, δικηγόρου εκ Γιαννιτσών, επί πολλά δε έτη διατρίψαντος εν Βερροία και φίλου των Γερμανών". Οι συλληφθέντες οδηγήθηκαν στη συνέχεια στο στρατόπεδο συγκέντρωσης "Παύλος Μελάς" της Θεσσαλονίκης ως όμηροι και πολλοί από αυτούς εκτελέστηκαν από τους κατακτητές για αντίποινα. 12
Γρήγορα ο Ζωγράφος θα φύγει από τη Βέροια για να εγκατασταθεί αρχικά στην Αθήνα και αργότερα στη Θεσσαλονίκη, διαβλέποντας ότι ο δρόμος της ανέλιξής του περνούσε μέσα από τα κέντρα της κατοχικής διοίκησης αλλά και της δωσιλογικής δραστηριότητας. Στην πρωτεύουσα της ελληνικής Μακεδονίας θα αρχίσει να αρθρογραφεί στη φιλοναζιστική εφημερίδα Νέα Ευρώπη, ενώ παράλληλα θα ενταχθεί στο εθνικοσοσιαλιστικό κόμμα (ΕΣΚΕ) του απότακτου αντισυνταγματάρχη Γεώργιου Πούλου, αναλαμβάνοντας γενικός γραμματέας, μέλος της Διεύθυνσης Μελετών και επικεφαλής της Διεύθυνσης Προπαγάνδας και Οικονομικών. 13 
Η συμμετοχή του Ζωγράφου στο ΕΣΚΕ φαίνεται ότι του προσέδωσε κύρος στο περιβάλλον των κατακτητών και των ενεργούμενων από αυτούς Ταγμάτων Ασφαλείας. Ταυτόχρονα όμως συνεργάστηκε στενά με τη γερμανική Αστυνομία Ασφαλείας/ Υπηρεσία Ασφαλείας Θεσσαλονίκης (Sicherheitspolizei/Sicherheitsdienst [Sipo/SD], επιδιώκοντας να καταλάβει τη θέση του γενικού διοικητή Μακεδονίας. 14 

Το ξενοδοχείο «Grand  Hotel» στους πρόποδες των Άλπεων

Δουλοπρεπής προπαγανδιστής
Σε όλη την περίοδο της κατοχής, ο Ζωγράφος επιδιδόταν σε μια συστηματική προπαγάνδα υπέρ της Ναζιστικής Γερμανίας, ελπίζοντας ότι έτσι θα ανέβαινε ψηλά στην εκτίμηση των Γερμανών και θα κέρδιζε κάποια σημαντική πολιτική θέση. Όμως, οι γερμανικές στρατιωτικές υπηρεσίες τον έβλεπαν με επιφυλακτικότητα, όπως φαίνεται από το παρακάτω απόσπασμα εγγράφου : « […] Κατά την κατοχήν ο Ζωγράφος εµφανίζεται εις την Θεσσαλονίκην ως φανατικός υπέρµαχος του Ράιχ. Ιδρύει την οργάνωσιν των φίλων του Χίτλερ η οποία όµως δεν κάμνει µεγάλα πράγµατα. Γεγονός όµως είναι ότι απολαµβάνει της εμπιστοσύνης των ΕΣΔΕ µετά των οποίων και συνεργάζεται. Γεγονός επίσης είναι ότι ο Ζωγράφος επιχείρησε δια των ΕΣΔΕ να εκτοπίση τον Γενικόν Διοικητήν Συµωνίδην και να αναρριχηθή εις την Γενικήν Διοίκησιν Μακεδονίας. Η προσπάθειά του όμως αυτή προσέκρουσε εις την κατηγορηµατικήν άρνησιν του Αρχηγού της Στρατιωτικής Διοικήσεως, Δόκτωρος Μέρτεν, ο οποίος δεν εθεώρει τον Ζωγράφον κατάλληλον δια το Υπούργηµα αυτό. Και η υπηρεσία µου βοµβαρδίζεται σχεδόν καθηµερινώς από άρθρα του Ζωγράφου τα οποία της διαβιβάζει η υπηρεσία ενεργού προπαγάνδας. Αν και η υπηρεσία αύτη επιµένει δια την δηµοσίευσίν των, γεγονός είναι ότι τα περισσότερα ρίπτονται εις τον κάλαθον των αχρήστων παρ’ εµού. Είναι τόσον ασυνάρτητα τα άρθρα αυτά και κατά τοιούτον χαµερπή τρόπον κολακεύονται εις αυτά οι Γερµανοί, ώστε χάνουν κάθε απολύτως προπαγανδιστικήν αξίαν».
Και ο ιστορικός Στράτος Δορδανάς που το έφερε στο φως, σχολίασε: "Με λίγα λόγια, φαίνεται από το παραπάνω έγγραφο ότι ορισμένοι υπάλληλοι των γερμανικών υπηρεσιών είχαν αντιληφθεί ότι ο Ζωγράφος ήταν τόσο δουλοπρεπής που η γερμανοφιλία του και η εξύμνηση (από την πλευρά του μέσω δημοσιευμάτων) του ναζισμού έφθανε τα όρια της γελοιότητας". 15

Ο "πρωθυπουργός"-μαριονέτα των Ναζί στην Αυστρία, Έκτορας Τσιρονίκος

Και "υπουργός" του Τσιρονίκου
Το Σεπτέμβριο του 1944 ο Νικόλαος Ζωγράφος, βλέποντας να έρχεται η κατάρρευση των ινδαλμάτων του και προκειμένου να μην πέσει στα χέρια της Δικαιοσύνης, έφυγε από τη Θεσσαλονίκη μαζί με άλλους συνεργάτες των κατακτητών και κατέφυγε στο Κίτσμπιχελ της Αυστρίας, στους πρόποδες των Άλπεων, συμμετέχοντας ως υπουργός στην "εξόριστη" ελληνική κυβέρνηση-μαριονέτα που είχαν δημιουργήσει εκεί οι Ναζί με "πρωθυπουργό" τον Έκτορα Τσιρονίκο. Έδρα της "ελληνικής" φιλοναζιστικής κυβέρνησης, ήταν το πολυτελές ξενοδοχείο «Grand  Hotel» στους πρόποδες των Άλπεων. Οι "υπουργοί" της κυβέρνησης Τσιρονίκου ασχολούνταν με τα προβλήματα του ελληνικού λαού σκορπώντας χρυσές λίρες στο καζίνο του ξενοδοχείου ή πάλι κάνοντας σκι στις χιονοδρομικές πίστες της περιοχής.
Μετά το τέλος του πολέμου, ο Ζωγράφος συνελήφθη στην Αυστρία από τους Αμερικανούς, μεταφέρθηκε στο Μόναχο και μετά, μέσω Ιταλίας, έφθασε στην Ελλάδα. Στις 22 Δεκεμβρίου 1945 μεταφέρθηκε δέσμιος από την Αθήνα στη Θεσσαλονίκη, απολογήθηκε και κρίθηκε προφυλακιστέος. Τον Απρίλιο του 1947 καταδικάστηκε από το Ειδικό Δικαστήριο Δωσιλόγων σε φυλάκιση 5,5 ετών. Επίσης, αποφασίστηκε η δήμευση του 1/4 της περιουσίας του. Όμως, όπως όλοι σχεδόν οι δωσίλογοι, έπεσε στα "μαλακά" από το μετεμφυλιακό κράτος. Έτσι τον Απρίλιο του 1954 ένα βασιλικό διάταγμα ήταν αρκετό για να άρει τις συνέπειες από την καταδίκη του και να απελευθερώσει το έως τότε δημευμένο 1/4 της περιουσίας του. 

Σημειώσεις

1. Η οργάνωση Μπουντ, ιδρύθηκε το 1942 και ελεγχόταν από τη γερμανική πρεσβεία. Αρχηγοί της ήταν ο Αγήνωρ και ο Ιωάννης Μπουρνιάς. Τα γραφεία της Μπουντ βρίσκονταν στην οδό Παπαρρηγοπούλου και τα μέλη της ασχολούνταν με τη συλλογή πληροφοριών, με την αντικομμουνιστική προπαγάνδα και την παρακολούθηση Εβραίων προσφύγων. Από το 1943 και μετά, η οργάνωση υπαγόταν στο Γερμανικό Στρατηγείο Ελλάδος από το οποίο λάμβανε χρήματα. Ο Αγήνορας μαζί με ένα λοχαγό της μεραρχίας Brandenburg συγκρότησαν ένα λόχο από Έλληνες εθελοντές και τον έστειλαν στη Ρωσία, στη Βοσνία και στη Ρουμανία.
2. Έκθεσις σελ.11-12 Δελτίο.Πληροφοριών.19/1943, 233/11-8-43, 186/10-7-43, Γραφ.ΙΙγ της ΔΕΥΠ
3. ΑΣΚΙ, Αρχείο ΚΚΕ, κουτί 411, Φ. 23/4/22
4. Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας, ΕΘ, Πρακτικά Ειδικού Δικαστηρίου Δωσιλόγων, βιβλίο 27, αριθ. 20 της  16ης Ιανουαρίου 1947, κατάθεση Ευστάθιου Δ.
5. ΑΣΚΙ, Αρχείο ΚΚΕ, κουτί 411, Φ. 23/4/23
6. Ανδρέας Βενιανάκης, Δάγκουλας, ο "δράκος" της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2016, Επίκεντρο, σ. 44
7. ΙΑΜ, Πρακτικά Ειδικού Δικαστηρίου Δωσιλόγων, ό.π.
8. Εφημερίδα Ελληνικός Βορράς, 24 και 31 Ιουλίου 1945, 13,14,15 και 18 Αυγούστου 1945.
9. Στράτος Δορδανάς, Έλληνες εναντίον Ελλήνων, ο κόσμος των Ταγμάτων Ασφαλείας στην κατοχική Θεσσαλονίκη 1941-1944, Επίκεντρο, ΘΕσσαλονίκη 20006, σ. 43  
10. Γεώργιος Λιόλιος, Σκιές της πόλης-Αναπαράσταση του διωγμού των Εβραίων της Βέροιας. Ευρασία. Αθήνα 2008, σ. 58
11. 11. Εφετείο Θεσσαλονίκης, Δικογραφίες Δωσιλόγων. Προς τον Κύριον Ανακριτήν του Α΄Ανακριτικού Τμήματος του Ειδικού Δικαστηρίου Δωσιλόγων Θεσσαλονίκης, "Υπόμνημα ΝΙκολάου Ζωγράφου, Δικηγόρου, κατοίκου Βερροίας, υποδίκου. Θεσσαλονίκη 17 Ιανουαρίου 1946.

12. Αρχείο Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος. Επίσης, Συμβούλιο Εφετών Θεσσαλονίκης 27/5/1947, Αριθ. 20, Δικογραφίες Δωσιλόγων

13. Στράτος Δορδανάς, "Αντικομμουνιστές οπλαρχηγοί στη γερμανοκρατούμενη Κεντρική Μακεδονία", στο Ν. Μαραντζίδης (επιμ.) Οι άλλοι καπετάνιοι, αντικομμουνιστές ένοπλοι στα χρόνια της Κατοχής και του Εμφυλίου, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2006, σ. 69
14. Εφετείο Θεσσαλονίκης/ Ειδικό Δικαστήριο Δωσιλόγων: Νικόλαος Ζωγράφος, "Υπηρεσιακόν Σημνελίωμα" προς τον Αρχηγόν των SS Μακεδονίας Γκρυν, Θεσσαλονίκη 12 ΜΑρτίου 1944.
15. Στράτος Ν. Δορδανάς, Έλληνες εναντίον Ελλήνων, ο κόσμος των Ταγμάτων Ασφαλείας στην κατοχική Θεσσαλονίκη, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2006, σ. 35-38

 του Σπύρου Κουζινόπουλου

* 20/7/1942