Καρλ Μαρξ: Πιο ζωντανός και πιο επίκαιρος από ποτέ

 «Στην είσοδο της επιστήμης όπως και στην είσοδο της κόλασης πρέπει να αναγραφεί το αίτημα: Εδώ πρέπει να αφήσεις κάθε υποψία, κάθε ποταπότητα εδώ πρέπει να πεθάνει»

Καρλ Μαρξ¹

Ηταν Τετάρτη 14 Μαρτίου του 1883. Εκείνο το πρωί ο Κάρολος Μαρξ ξύπνησε πιο ευδιάθετος απ' ό,τι τις άλλες ημέρες. Ηπιε με ευχαρίστηση γάλα, κρασί κι έφαγε σούπα.

Οι οικείοι του, βλέποντάς τον σ' αυτή την κατάσταση, αναθάρρησαν και η ελπίδα ξαναγύρισε στα πρόσωπά τους, δεδομένου ότι η υγεία του αγαπημένου τους προσώπου ήταν κλονισμένη από παλιότερες αρρώστιες, τις οποίες είχε, βέβαια, καταφέρει να νικήσει, αλλά εδώ και δύο μήνες η ζωή του ήταν σε διαρκή απειλή. Μια νέα βρογχίτιδα τον ταλαιπωρούσε και οι επιπλοκές που ακολούθησαν είχαν ως αποτέλεσμα ο καταπονημένος οργανισμός του να δεχτεί μεγάλη απώλεια δυνάμεων. Σα να μην έφτανε αυτό, στις 11 Γενάρη του 1883 είχε πεθάνει ξαφνικά η πρωτότοκη κόρη του Τζένη. Επρόκειτο για ένα χτύπημα πολύ βαρύ, που γινόταν ασήκωτο αν ληφθεί υπόψη ότι ερχόταν σε συνέχεια του θανάτου της συζύγου του, που είχε φύγει από τη ζωή στις 2 Δεκέμβρη του 1881. «Η λεπτή αλυσιδίτσα που τον ένωνε με τη ζωή - γράφει η Γκαλίνα Σερεμπριάκοβα² - ύστερ' από το θάνατο της γυναίκας του άρχισε να κόβεται».

Τώρα, τούτο το πρωινό της 14ης Μάρτη του 1883 ο Μαρξ έδειχνε να πατάει γερά στον κόσμο των ζωντανών. Ομως επρόκειτο για την ψευδαίσθηση της ζωής που δημιουργεί η επιστράτευση δυνάμεων του ανθρώπου λίγο πριν τον νικήσει οριστικά ο θάνατος. Κατά το μεσημέρι ο Μαρξ άρχισε πάλι τις αιμοπτύσεις κι εξαντλημένος όπως ήταν, με τη βοήθεια των δικών του έκατσε στη μεγάλη πολυθρόνα δίπλα στο τζάκι. Σε λίγο θα τον έπαιρνε ο ύπνος για να μην ξυπνήσει ποτέ πια. Πριν όμως περάσουμε στο τελευταίο αυτό γεγονός της ιστορίας κάθε ανθρώπου, ας δούμε με περισσότερες λεπτομέρειες ποια ήταν η διαδρομή στη ζωή εκείνου που έμελλε να σφραγίσει την ιστορία της ανθρωπότητας όσο κανείς άλλος.

Η γέννηση και τα παιδικά χρόνια του Κ. Μαρξ

 

Στις αρχές του 1818, στη γερμανική πόλη Τριρ ο δικηγόρος Ερρίκος Μαρξ και η γυναίκα του Εριέτα, ψάχνοντας να νοικιάσουν καινούριο διαμέρισμα, σταμάτησαν στον οδό Μπρούκενχασε, στο σπίτι με τον αριθμό 664 που ανήκε στον κρατικό σύμβουλο Νταγκαρό. Ο οικοδεσπότης υποδέχτηκε με χαρά το ζευγάρι και ύστερα από μια σύντομη περιήγηση στα δωμάτια του σπιτιού, οι Μαρξ αποφάσισαν πως τούτο το οίκημα πληρούσε τις ανάγκες τους. Ηταν ευρύχωρο, είχε μεγάλο κήπο για να παίζουν τα παιδιά και ικανοποιητικό αριθμό δωματίων, κάτι για το οποίο ο Ερρίκος και η Εριέτα Μαρξ έδιναν μεγάλη σημασία, αφού σε λίγους μήνες ένα ακόμη μέλος θα προστίθετο στην οικογένεια. Η κυρία Μαρξ γέννησε στις 5 Μάη του 1818, στη 1 και 30΄ το πρωί. Το νεογέννητο ήταν αγόρι και οι γονείς του το ονόμασαν Κάρολο.

Ο μικρός Κάρολος ήταν απόγονος μιας οικογένειας ραβίνων. Ο παππούς του ήταν επικεφαλής της ιουδαϊκής κοινότητας. Αντίθετα ο πατέρας του είχε χαλαρούς δεσμούς με τον ιουδαϊσμό, ώσπου στο τέλος ξέκοψε εντελώς απ' αυτόν κι ασπάστηκε τον προτεσταντισμό. Γι' αυτό το θέμα ο Ζορζ Κονιό γράφει³: «Ενώ οι Εβραίοι δεν είχαν σε άλλες περιοχές δικαιώματα, στη Ρηνανία είχαν εξασφαλίσει πλήρη ισότητα. Αλλά σε λίγο η Πρωσία θα τους απαγορεύσει την είσοδο στις δημόσιες υπηρεσίες και στα ελεύθερα επαγγέλματα. Το γεγονός αυτό υπήρξε ο κυριότερος λόγος της μεταστροφής του Χάιντριχ Μαρξ προς τον προτεσταντισμό, που πραγματοποιήθηκε στα 1817 και ακολούθησε στα 1824-1825 από τη βάπτιση των παιδιών του και της γυναίκας του. Αυτή η μεταστροφή προς ένα χριστιανισμό διαποτισμένο από ρασιοναλισμό δεν ήταν αντίθετη με τις βαθύτερες πεποιθήσεις του πατέρα του Μαρξ, ο οποίος από τη νεότητά του ακόμη ήταν εχθρικά διατεθειμένος προς την αυστηρή ιουδαϊκή ορθοδοξία, που τη θεωρούσε ξένη προς το σύγχρονο πνεύμα». Ακριβώς την ίδια άποψη υποστηρίζει και ο Ριαζάνοφ, σημειώνοντας πως «αν ο Ερρίκος Μαρξ δέχτηκε το χριστιανισμό, ήταν κυρίως για να αποφύγει τις νέες καταπιέσεις στις οποίες ήταν εκτεθειμένοι οι Εβραίοι απ' την εποχή που η Ρηνανία επιστράφηκε στην Πρωσία»⁴.

Η απελευθέρωση της οικογένειας Μαρξ από τον ιουδαϊκό μυστικισμό χωρίς αμφιβολία είχε ευεργετική επίδραση στον Κάρολο Μαρξ, που μερικά χρόνια αργότερα έγραψε για τον ιουδαϊσμό: «Ας ψάξουμε το μυστικό του Εβραίου όχι μέσα στη θρησκεία του - αλλά ας ψάξουμε το μυστικό της θρησκείας του μέσα στον πραγματικό Εβραίο. Ποιο είναι το γήινο βάθρο του ιουδαϊσμού; Η πρακτική ανάγκη, το ιδιωτικό συμφέρον. Ποια είναι η εγκόσμια λατρεία του Εβραίου; Το εμπόριο. Ποιος είναι ο γήινος θεός του; Το χρήμα. Ε, λοιπόν! Η χειραφέτηση από το εμπόριο και από το χρήμα, επομένως από τον πρακτικό, πραγματικό ιουδαϊσμό θα ήταν η αυτοχειραφέτηση της εποχής»⁵.

Ας επιστρέψουμε όμως στο οικογενειακό περιβάλλον όπου μεγάλωσε ο Κάρολος.

Ο πατέρας Μαρξ ήταν άνθρωπος μορφωμένος, θαυμαστής της φιλοσοφικής φιλολογίας του 18ου αιώνα. Διάβαζε ο ίδιος κι έμαθε και στον Κάρολο να διαβάζει Λοκ, Βολταίρο, Ντιντερό, Ρουσό, Λέσινγκ κ.ά. Αντίθετα η σύζυγός του Εριέτα, το γένος Pressburg, που προερχόταν από μια οικογένεια ουγγρικής καταγωγής, ενδιαφερόταν περισσότερο για τα μικροπροβλήματα της ζωής, ήταν μια καλή νοικοκυρά και μητέρα, που φρόντιζε για την υγεία, την τροφή και τα ρούχα των παιδιών της, χωρίς να μπορεί να κατανοήσει τις θεωρητικές - επιστημονικές ανησυχίες του γιου της. Ποτέ της δεν κατάλαβε γιατί ο Κάρολος δεν έγινε δικηγόρος ώστε να συνεχίσει το επάγγελμα του πατέρα της και φυσικά ο δρόμος που ακολούθησε ο γιος της δεν ήταν το μέλλον που είχε ονειρευτεί γι' αυτόν⁶.

Ο Ερρίκος και η Εριέτα Μαρξ έκαναν αρκετά παιδιά, πολλά από τα οποία τα χτύπησε πολύ νωρίς ο θάνατος. Ο πρωτότοκος Μορίς Δαβίδ, πέθανε λίγο μετά τη γέννησή του. Υστερα ήρθε η Σοφία που γεννήθηκε στις 13/11/1816. Τρίτο παιδί στη σειρά ήταν ο Κάρολος. Οι δύο νεότεροι αδελφοί του πέθαναν από φυματίωση, που ήταν κληρονομική στην οικογένεια. Ο αδελφός του Χέρμαν πέθανε 23 ετών και ο Εδουάρδος έντεκα. Από την ίδια αρρώστια πέθαναν και δύο αδελφές του Καρόλου, η Εριέτα και η Καρολίνα. Είχε όμως άλλες δύο αδελφές μικρότερες απ' αυτόν. Τη Λουίζα που γεννήθηκε το 1821 και την Αιμιλία που γεννήθηκε το 1822⁷.

Το τραγικό στην περίπτωση του Καρόλου είναι πως τη δυστυχία των γονιών του να κηδεύουν τα παιδιά τους την έζησε κι αυτός αργότερα με πολλά από τα δικά του παιδιά. Πάντως παρ' όλα τα χτυπήματα της μοίρας, ο ίδιος σαν παιδί έζησε μια καλή οικογενειακή ζωή. «Η παιδική του ηλικία - γράφει ο Κονιό⁸ - ήταν ωραία και ευχάριστη, μέσα σε ένα περιβάλλον, όπου τα βιβλία και η μουσική ήταν σε εκτίμηση, όπου οι ενδιαφέροντες επισκέπτες δεν έλειπαν, έχοντας την περιποίηση μιας μητέρας που τον αγαπούσε τρυφερά». Την ίδια πληροφορία μας δίνει και ο Νικολάι Ιβανόφ, ο οποίος γράφει χαρακτηριστικά⁹: «Ο Καρλ Μαρξ είχε ευτυχισμένη παιδική ηλικία. Ηταν ζωηρός και εύθυμος, ο πιο επινοητικός, στα παιχνίδια και στα πειράγματα, από τους μικρούς φίλους του και τις αδελφές του. Του άρεσε να επινοεί φανταστικές ιστορίες που τις άκουγαν εκστατικά».

Σπουδές κι επιρροές από ρεύματα σκέψης

Από το 1830 ως το 1835 ο Μαρξ πήρε τις γνώσεις της μέσης εκπαίδευσης στο κολέγιο της Τριρ, όπου οι φιλελεύθερες επιρροές ήταν ισχυρές. Ο διευθυντής του κολεγίου - λέει ο Ιβανόφ - ήταν υποστηριχτής της φιλοσοφίας του Καντ, ο καθηγητής των μαθηματικών Γιόχαν Στάινινγκέρ θεωρούνταν υλιστής και άθεος, ενώ μέσα στο σχολείο κυκλοφορούσαν και διαβάζονταν από τους μαθητές απαγορευμένα βιβλία και αντικυβερνητικά ποιήματα¹⁰.

Οσον αφορά τις επιδόσεις του μαθητή Μαρξ ο Ριαζάνοφ λέει πως «ήταν ένας από τους επιμελέστερους μαθητές»¹¹ ενώ άλλοι συγγραφείς δίνουν μια πιο ακριβή αποτύπωση της πραγματικότητας: Ο Μαρξ ήταν γενικά καλός μαθητής, αλλά διακρίθηκε μόνο σ' εκείνα τα μαθήματα που τον ενδιέφεραν. Η Σερεμπριάκοβα μας πληροφορεί πως θεωρούνταν ο πιο ζωηρός μαθητής που «συχνά προκαλούσε τη δυσαρέσκεια και μάλιστα την αμηχανία στους σχολαστικούς παιδαγωγούς»¹². Εν πάση περιπτώσει το Φθινόπωρο του 1935 ο Κάρολος τελείωσε το κολέγιο, αφού προηγουμένως παρέδωσε μια εργασία με θέμα «Σκέψεις ενός νέου πάνω στην εκλογή ενός επαγγέλματος», όπου ανάμεσα στα άλλα έγραφε: «Η ιστορία αναγορεύει σαν τους πιο μεγάλους ανάμεσα στους ανθρώπους εκείνους που 'χουν ανυψωθεί έχοντας εργαστεί για το καλό όλων... Οταν έχομε διαλέξει το επάγγελμα που μας επιτρέπει να δρούμε καλύτερα για το καλό της ανθρωπότητας, οι υποχρεώσεις δεν μπορούν να μας καταβάλλουν, γιατί δεν είναι τίποτε άλλο παρά θυσίες που αποδεχόμαστε για το καλό όλων. Δεν απολαμβάνουμε τότε φτωχές, ευτελείς και εγωιστικές χαρές, αλλά μια ευτυχία που τη μοιράζονται εκατομμύρια άνθρωποι, οι πράξεις μας επεκτείνουν σιωπηλά τ' αποτελέσματά τους στην αιωνιότητα και η στάχτη μας ποτίζεται από τα ζεστά δάκρυα των ανθρώπων με γενναία καρδιά»¹³. Σχολιάζοντας αυτές τις σκέψεις του 17χρονου Κάρολου ο Βέρνερ Μπλούμενμπεργκ (Werner Blumenberg) θα πει¹⁴: «Πρόκειται για τον αγνό ιδεαλισμό του νέου ανθρώπου που τόσο εγκωμιαστικά και με τέτοιο ενθουσιασμό διατυπώνει τις απόψεις του αυτές για τη ζωή και το επάγγελμα, ιδεαλισμός που αργότερα θα ενεργήσει υπόγεια στο έργο του ώριμου άνδρα, παίρνοντας τη μορφή ενός ενθουσιασμού ηθικοκοινωνικού». Αντίθετα, ο Ριαζάνοφ σ' αυτό το κείμενο του νεαρού Μαρξ διακρίνει την επίδραση «από τις βασικές ιδέες του γαλλικού ματεριαλισμού», με τη διαφορά ότι αυτές τις ιδέες ο Κάρολος «τις εξέφραζε με ιδιαίτερη φόρμα»¹⁵.

Τον Οκτώβρη του 1835 ο Μαρξ πήγε στη Βόννη όπου γράφτηκε στη Νομική σχολή του Πανεπιστημίου, προφανώς επηρεασμένος από το επάγγελμα του πατέρα του. Ενα χρόνο αργότερα μεταγράφηκε στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου. Εκεί βυθίστηκε με πάθος στις μελέτες του, αν και πολύ γρήγορα διεύρυνε το μελετητικό του πεδίο πέρα από τις απαιτήσεις του πανεπιστημίου, αφού τα μαθήματα της σχολής ελάχιστα απαντούσαν στους προβληματισμούς του. Ιδιαίτερη προσήλωση έδειξε στη μελέτη της φιλοσοφίας για τη σπουδαιότητά της οποίας είχε πλήρη επίγνωση. «Κατάλαβα άλλη μία φορά - έγραφε στον πατέρα του το 1837 - ότι χωρίς τη φιλοσοφία θα ήτα αδύνατο να καταλήξω κάπου»¹⁶.

Αν και μελέτησε σε βάθος τα φιλοσοφικά ρεύματα ο νεαρός Μαρξ στάθηκε με ιδιαίτερη προσοχή στη φιλοσοφία του Χέγκελ και οι θεωρητικές του αναζητήσεις τον οδήγησαν να πάρει μέρος στο κίνημα των νεοχεγκελιανών που διακρίνονταν για το ριζοσπαστισμό τους, την κριτική τους στη θρησκεία και από τη φιλότιμη προσπάθειά τους να κατανοήσουν τους νόμους της κοινωνικής εξέλιξης.

Ο Μαρξ ολοκλήρωσε τις σπουδές του το 1841, όταν το Πανεπιστήμιο την Ιένας του απένειμε τον τίτλο του διδάκτορα της Φιλοσοφίας για την εργασία του πάνω στις διαφορές της Επικούρειας και Δημοκρίτειας φιλοσοφίας. Τότε ο Μαρξ ήταν ακόμη νεοχεγκελιανός. Αλλά το οξύ και διεισδυτικό πνεύμα του, η επιστημονική του επάρκεια και η διαρκής ενασχόλησή του με τις επιστήμες τον έκανε να ξεχωρίζει απ' όλους τους νεοχεγκελιανούς για να καταλήξει στη συνέχεια να χαράξει το δικό του ξεχωριστό δρόμο θεμελιώνοντας την επιστήμη του διαλεκτικού και ιστορικού υλισμού.

Επιστήμονας - ηγέτης του προλεταριάτου

 

Ο κομμουνιστικός προσανατολισμός του Μαρξ θα φανεί καθαρά από τα πρώτα βήματα που κάνει αρθρογραφώντας στην «Εφημερίδα του Ρήνου»¹⁷ που έβγαζε μαζί με συντρόφους του νεοχεγκελιανούς. Η ενασχόλησή του όμως με αυτή την εφημερίδα φανέρωσε στον ίδιο τις ελλείψεις του πάνω στην Πολιτική Οικονομία, την οποία και άρχισε να μελετά παράλληλα με τις υπόλοιπες αναλύσεις του. Ταυτόχρονα, τον Οκτώβρη του 1843, πήγε στο Παρίσι για την έκδοση της Επιθεώρησης «Γαλλογερμανικά Χρονικά», όπου βγήκε μόνο ένα τεύχος. Στην πρωτεύουσα της Γαλλίας θα βρεθεί και τον επόμενο χρόνο. Εκεί, τέλη Αυγούστου του 1844, θα συναντηθεί για δεύτερη φορά με τον Φρ. Ενγκελς. Επρόκειτο για μια συνάντηση ιστορική, στη διάρκεια της οποίας διαπιστώθηκε η ταυτότητα των αντιλήψεων και των επιστημονικών τους αναζητήσεων, με αποτέλεσμα να ξεκινήσει η χωρίς προηγούμενο 40χρονη φιλία και συνεργασία τους. «Οι παλιοί θρύλοι - έγραψε αργότερα ο Λένιν¹⁸- μιλούν για διάφορα συγκινητικά παραδείγματα φιλίας. Το προλεταριάτο της Ευρώπης μπορεί να πει ότι η επιστήμη του δημιουργήθηκε από δύο επιστήμονες κι αγωνιστές, που οι σχέσεις τους ξεπερνούν τους πιο συγκινητικούς θρύλους των αρχαίων για την ανθρώπινη φιλία».

Η ταύτιση των δρόμων των δύο ανδρών, αν και ξεκινάει με τη συνάντησή τους στο Παρίσι, ιστορικά θεμελιώνεται με τα έργα τους «Γερμανική Ιδεολογία», «Η Αγία Οικογένεια» και πάνω απ' όλα με το «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος». Από εκεί κι έπειτα, είτε συγγράφουν παράλληλα, είτε από κοινού, το έργο τους είναι αξεχώριστο, ενιαίο και αδιαίρετο, αποτελώντας την επιστημονική - επαναστατική θεωρία του προλεταριάτου.

Να αναλύσει κανείς το έργο και την προσφορά του Μαρξ μέσα σε λίγες γραμμές είναι αδύνατο και προπαντός καθόλου φρόνιμο. Θα αρκεστούμε λοιπόν σε όσα λένε για τον Μαρξ δύο μη μαρξιστές:

Γράφει ο Ισάια Μπερλίν (Isaiah Berlin)¹⁹: «Οχι μόνο οι συγκρουόμενες τάξεις, ομάδες και κινήματα, καθώς κι οι ηγέτες τους σε κάθε χώρα, μα και ιστορικοί και κοινωνιολόγοι, ψυχολόγοι και πολιτικοί επιστήμονες, κριτικοί και δημιουργικοί καλλιτέχνες, στο βαθμό που προσπαθούν ν' αναλύσουν τη μεταβαλλόμενη ποιότητα ζωής των κοινωνιών τους, κατά μέγα μέρος οφείλουν τη μορφή των ιδεών τους στο έργο του Μαρξ».

Ενας πολύ νεότερος του Μπερλίν, ο Βρετανός δημοσιογράφος Φράνσις Γουίν - που ασχολήθηκε με τη βιογραφία του Μαρξ στη δεκαετία του '90, για να δώσει ένα ελάχιστα αξιόλογο έργο γι' αυτόν - ομολογεί: «Οσο πιο πολύ μελετούσα το Μαρξ τόσο πιο καίριος μου φαινόταν»²⁰.

Ας επιστρέψουμε όμως στις τελευταίες στιγμές της ζωής του Μαρξ, έτσι όπως τις διηγείται ο Φρ. Ενγκελς σ' ένα γράμμα που έγραψε την επομένη του τραγικού γεγονότος, στις 15 Μάρτη του 1883, στον Φρίντριχ Ζόργκε.

Το τελευταίο διάστημα της ζωής του Μαρξ

Πρωσικό διαβατήριο του Μαρξ που εκδόθηκε στις 11 Απρίλη 1861, με ισχύ ενός χρόνου. Οι απόπειρες του Μαρξ να ξανααποκτήσει την πρωσική ιθαγένεια απέτυχαν

«Εδώ κι έξι εβδομάδες - γράφει ο Ενγκελς για τον Μαρξ²¹- κάθε πρωί που 'φτανα στη γωνία, ένιωθα τρομερό φόβο μην αντικρίσω τις κουρτίνες κατεβασμένες. Χτες το μεσημέρι, στις δυόμισι η ώρα, η καλύτερή του ώρα για να δεχτεί επίσκεψη, πήγα στο σπίτι του. Εκλαιγαν όλοι. Φαινόταν πως το τέλος πλησίαζε. Ενδιαφέρθηκα. Προσπάθησα να μάθω τι είχε συμβεί. Είχε εμφανιστεί μια μικρή αιμορραγία και απότομα είχε καταρρεύσει. Η γενναία μας η γριά Λένχεν που τον περιποιήθηκε όσο καμιά μητέρα το παιδί της, ανέβηκε πάνω και γύρισε αμέσως: Μισοκοιμάται, μου είπε. Μπορούσα να πάω μαζί της. Οταν μπήκαμε στο δωμάτιό του ήταν εκεί και κοιμόταν, αλλά για να μην ξυπνήσει πια. Σφυγμός και αναπνοή είχαν σταματήσει. Μέσα σε δύο λεπτά είχε ξεψυχήσει, ήσυχα και χωρίς πόνο».

Σ' ένα άλλο κείμενό του, ο Ενγκελς περιγράφει τους τελευταίους μήνες της ζωής του Μαρξ δίνοντας τις εξής πληροφορίες:

Το Νοέμβρη του 1882 ο Μαρξ ταξίδεψε για λόγους υγείας στο Βέντνορ, στη νότια άκρη του νησιού Ουάιτ. Ο υγρός καιρός, όμως, και η ομίχλη είχαν ως αποτέλεσμα αντί να καλυτερεύσει η υγεία του να εισπράξει ο οργανισμός του ένα νέο κρυολόγημα. Στο Λονδίνο ο Μαρξ επέστρεψε στις 12 Γενάρη του 1883, την επομένη δηλαδή του θανάτου της κόρης του, με αξεπέραστη βαριά βρογχίτιδα. «Σύντομα - γράφει ο στενός του φίλος²²- έπαθε και λαρυγγίτιδα και σχεδόν δεν μπορούσε να καταπιεί καθόλου. Αυτός που υπέφερε με στωική απάθεια τους μεγαλύτερους πόνους, προτιμούσε να πίνει ένα λίτρο γάλα (αν και σ' όλη του τη ζωή ένιωθε φρίκη για το γάλα) παρά να τρώγει την κατάλληλη στερεή τροφή. Το Φλεβάρη παρουσιάστηκε ένα πνευμονικό οίδημα. Για δεκαπέντε μήνες ο οργανισμός του είχε πάρει τόσα φάρμακα, ώστε αυτά δεν έφερναν κανένα αποτέλεσμα. Το μόνο αποτέλεσμα ήταν να του κόβουν την όρεξη για φαγητό και να δυσκολεύουν την πέψη. Μέρα με τη μέρα αδυνάτιζε περισσότερο. Ωστόσο, η πορεία της αρρώστιας σταμάτησε σχεδόν τελείως και μπόρεσε να καταπίνει ευκολότερα. Μα ξαφνικά πηγαίνοντας να τον δω - ανάμεσα στις 2 με 3 ήταν η πιο κατάλληλη ώρα - τους βρίσκω όλους κλαμένους: είχε τόσο αδυνατίσει, μου είπαν, ώστε χωρίς αμφιβολία πλησίαζε το τέλος του, παρ' όλο που εκείνο το πρωινό είχε φάει με όρεξη τη σούπα και ήπιε γάλα και κρασί. Η πιστή γριούλα Λένχεν Ντέμουτ, που του ανέθρεψε από την κούνια όλα τα παιδιά και που βρισκόταν για 40 χρόνια στο σπίτι του, ανέβηκε στο δωμάτιό του κι ύστερα κατέβηκε αμέσως: "Κοπιάστε μαζί μου, κοιμάται". Οταν μπήκα είχε αποκοιμηθεί αλλά για πάντα. Δεν μπορείς να ποθείς πιο γλυκό θάνατο από κείνον που βρήκε ο Καρλ Μαρξ στην πολυθρόνα του».

Ο Μαρξ στην τελευταία του κατοικία

Τρεις μέρες μετά το θάνατό του, στις 17 Μάρτη του 1883, ημέρα Σάββατο, ο Μαρξ οδηγήθηκε στην τελευταία του κατοικία, στο νεκροταφείο του Χαϊγκέιτ, στον ίδιο τάφο που δεκαπέντε μήνες πριν είχαν θάψει τη σύζυγό του. Μπροστά στον τάφο ο Γκότλιμπ Λέμκε κατέθεσε πάνω στο φέρετρό του δύο στεφάνια με κόκκινες κορδέλες από μέρους της σύνταξης του «Σοσιαλδημοκράτη», καθώς και του «Κομμουνιστικού Μορφωτικού Εργατικού Συνδέσμου» του Λονδίνου. Στη συνέχεια, ο Σαρλ Λονγκέ διάβασε τηλεγραφήματα από το Γαλλικό και το Ισπανικό Εργατικό Κόμμα. Από μέρους των Γερμανών εργατών αποχαιρέτησε τον Μαρξ ο Βίλχελμ Λίμπκνεχτ. Υστερα διάβασαν χαιρετιστήριο από τους Ρώσους σοσιαλιστές. Για λογαριασμό των Γάλλων εργατών το νεκρό χαιρέτησε ο Π. Λαφάργκ, ενώ ο Φρίντριχ Ενγκελς μίλησε εκ μέρους των εργατών όλου του κόσμου. Δυο μέρες πριν, στο γράμμα του προς τον Ζόργκε είχε περιγράψει την απώλεια του Καρλ Μαρξ ως εξής: «Η ανθρωπότητα έχει γίνει κατά ένα κεφάλι κοντότερη και μάλιστα το σημαντικότερο κεφάλι που σήμερα διέθετε». Τώρα στεκόταν μπροστά στο νεκρό φίλο του και τον αποχαιρετούσε στην αγγλική γλώσσα.

«Είναι αδύνατο να εκτιμήσουμε - είπε ο Ενγκελς - τι έχασε το μαχητικό ευρωπαϊκό και αμερικανικό προλεταριάτο, τι έχασε η ιστορική επιστήμη με το θάνατο αυτού του ανθρώπου. Πολύ γρήγορα θα γίνει αισθητό το κενό που δημιούργησε ο θάνατος αυτού του γίγαντα. Οπως ο Δαρβίνος ανακάλυψε το νόμο της εξέλιξης της οργανικής φύσης, έτσι και ο Μαρξ ανακάλυψε το νόμο εξέλιξης της ανθρώπινης ιστορίας... Μα αυτό δεν είναι όλο. Ο Μαρξ ανακάλυψε επίσης τον ειδικό νόμο κίνησης του σημερινού κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και της αστικής κοινωνίας που προέρχεται απ' αυτόν. Με την ανακάλυψη της υπεραξίας φωτίστηκαν με μιας όλα, ενώ όλες οι προηγούμενες έρευνες, τόσο των αστών οικονομολόγων, όσο και των σοσιαλιστών κριτικών είχαν πλανηθεί στο σκοτάδι». Στη συνέχεια, ο Ενγκελς, αφού ανέλυσε ότι ο Μαρξ ήταν ο άνθρωπος της επιστήμης που τα πάντα τα μελετούσε σε βάθος, αλλά κι ένας επαναστάτης επιστήμονας που χρησιμοποιούσε την επιστήμη σαν μια ιστορικά κινητήρια επαναστατική δύναμη, υπογράμμισε πως ο πραγματικός σκοπός της ζωής αυτού του ανθρώπου ήταν «να βοηθήσει με οποιονδήποτε τρόπο στην ανατροπή της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας και των θεσμών που έχει δημιουργήσει να πάρει μέρος στην απελευθέρωση του σύγχρονου προλεταριάτου, που αυτός του έδωσε για πρώτη φορά τη συνείδηση της θέσης του και των αναγκών του, τη συνείδηση των όρων της χειραφέτησής του». Ακριβώς γι' αυτό το λόγο, πρόσθεσε ο ομιλητής, ταξικοί αντίπαλοι, πολιτικοί και ιδεολογικοί τους εκπρόσωποι «είχαν μισήσει και συκοφαντήσει τον Μαρξ περισσότερο από κάθε άλλον άνθρωπο της εποχής του». Και κατέληξε: «Τολμώ να πω: Μπορεί να είχε πολλούς αντιπάλους, όμως δύσκολο είναι να πούμε πως είχε έστω και έναν προσωπικό εχθρό. Το όνομά του και το έργο του θα ζήσουν στους αιώνες!»²³.

Ο Κάρολος Μαρξ πέθανε χωρίς να αφήσει κληρονομιά ή διαθήκη. Εκτελεστές της φιλολογικής του κληρονομιάς άφησε την μικρότερη κόρη του Ελεονόρα και τον Φρ. Ενγκελς.²⁴ Ολη η υλική περιουσία του εκτιμήθηκε σε 250 λίρες που αφορούσε κυρίως την εκτίμηση της αξίας των επίπλων του σπιτιού του και των βιβλίων του.²⁵

Εζησε και πέθανε φτωχός. Κατάφερε όμως να πλουτίσει την εργατική τάξη - κι ολόκληρη την ανθρωπότητα - με το επιστημονικό του έργο και την ακαταμάχητη επιστήμη του διαλεκτικού και ιστορικού υλισμού. Ο Μαρξισμός, φέρει μόνο το όνομα του Μαρξ. Χωρίς αμφιβολία, όμως, είναι έργο τόσο του Μαρξ όσο και Ενγκελς. Μαζί έγραψαν έργα όπως η «Αγία Οικογένεια», η «Γερμανική Ιδεολογία» και το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο». Αλλά και στα έργα όπου συγγραφέας είναι ο ένας από τους δύο, η σφραγίδα του άλλου είναι εμφανής και ανεξίτηλη. Επίσης, είναι γνωστό πως ο 2ος και ο 3ος τόμος του «Κεφαλαίου» είναι στη διάθεσή μας γιατί ο Ενγκελς τούς εξέδωσε, αφού προηγουμένως κατέβαλε τεράστια προσπάθεια να επεξεργαστεί στην τελική του μορφή το υλικό που είχε συγκεντρώσει ο Μαρξ. «Οι δύο αυτοί τόμοι του "Κεφαλαίου" - έγραψε πολύ εύστοχα ο Λένιν²⁶- είναι έργο και των δύο: του Μαρξ και του Ενγκελς».

Είναι αλήθεια ότι ο Ενγκελς πάντα τοποθετούσε τον εαυτό του σε δεύτερη μοίρα σε σχέση με τον Μαρξ, αδικώντας τον εαυτό του, για να τονίσει τη μοναδική, την ξεχωριστή προσφορά του φίλου του, την οποία, όμως, παρουσιάζει με απόλυτη ακρίβεια. Σε μια σημείωσή του, για παράδειγμα, στο έργο του «Λουδοβίκος Φόυερμπαχ και το τέλος της κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας» ο Ενγκελς γράφει²⁷: «Ας μου επιτραπεί εδώ μια προσωπική διασάφηση. Τελευταία μίλησαν πολλές φορές για τη συμβολή μου σ' αυτήν τη θεωρία, κι έτσι δεν μπορώ να μην πω εδώ τα λίγα εκείνα λόγια που εξαντλούν το ζήτημα. Δεν μπορώ ούτε ο ίδιος ν' αρνηθώ ότι, πριν και στο διάστημα της σαραντάχρονης συνεργασίας μου με τον Μαρξ, έχω κι εγώ κάποιο ανεξάρτητο μερτικό στο θεμέλιωμα της θεωρίας, και ιδιαίτερα στην επεξεργασία της. Ομως το μεγαλύτερο μέρος από τις κατευθυντήριες βασικές ιδέες, ιδιαίτερα στον οικονομικό και ιστορικό τομέα και ειδικά η τελική αυστηρή τους διατύπωση ανήκουν στον Μαρξ. Εκείνο που πρόσφερα εγώ - αν εξαιρέσουμε βέβαια μερικούς ειδικούς κλάδους - μπορούσε βέβαια να το 'χε κάνει ο Μαρξ χωρίς εμένα. Ο,τι έδωσε ο Μαρξ, δε θα τα κατάφερνα εγώ μοναχός. Ο Μαρξ στεκόταν πιο ψηλά, έβλεπε πιο μακριά, και το βλέμμα του αγκάλιαζε περισσότερα και ταχύτερα απ' όλους εμάς τους άλλους. Ο Μαρξ ήταν μεγαλοφυία, εμείς οι άλλοι το πολύ - πολύ να 'μαστε ταλέντα. Χωρίς αυτόν η θεωρία δε θα 'ταν σήμερα καθόλου αυτή που είναι. Γι' αυτό δίκαια φέρνει το όνομά του».

1. Κ. Μαρξ: Πρόλογος στην «Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας», στο Μαρξ - Ενγκελς: «Διαλεχτά Εργα», έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ, τόμος Α', σελ. 427

2. Γκαλίνα Σερεμπριάκοβα: «Ο Νέος Προμηθέας: Κάρολος Μαρξ - Βιογραφία», εκδόσεις «Σύγχρονο Βιβλίο», σελ. 625

3. Ζ. Κονιό: «Καρλ Μαρξ - Η ζωή και το έργο του», εκδόσεις «Πανόραμα», σελ. 8

4. Δ. Ριαζάνοφ: «Μαρξ - Ενγκελς», Εκδόσεις Αναγνωστίδη, σελ. 34 - 35. Η Ρηνανία, στην οποία ανήκε και η γενέτειρα του Μαρξ, πέρασε στην Πρωσία το 1815. Για δύο δεκαετίες πριν ανήκε στη Γαλλία.

5. Κ. Μαρξ: «Το Εβραϊκό ζήτημα», εκδόσεις ΟΔΥΣΣΕΑΣ, σελ. 104 - 105

6. Μπορίς Νικολαϊέφσκι - Οτο Μένχεν - Χέλφεν: «Καρλ Μαρξ». Εκδόσεις Ράππα, σελ. 21 - 22

7. Μπορίς Νικολαϊέφσκι - Οτο Μένχεν - Χέλφεν, στο ίδιο, σελ. 22

8. Ζ. Κονιό: «Καρλ Μαρξ: Η ζωή και το έργο του», εκδόσεις ΠΑΝΟΡΑΜΑ, σελ. 8.

9. Νικολάι Ιβανόφ: «Καρλ Μαρξ - Σύντομη Βιογραφία», εκδόσεις ΣΕ, σελ. 13

10. Νικολάι Ιβανόφ, στο ίδιο, σελ. 14

11. Δ. Ριαζάνοφ, στο ίδιο, σελ. 36

12. Γκαλίνα Σερεμπριάκοβα: «Ο Νέος Προμηθέας - Κάρολος Μαρξ - Βιογραφία», εκδόσεις «Σύγχρονο Βιβλίο», σελ. 19.

13. Ζ. Κονιό, στο ίδιο, σελ. 9 - 10

14. Werner Blumenberg: «Καρλ Μαρξ», εκδόσεις ΠΛΕΘΡΟΝ, σελ. 20

15. Δ. Ριαζάνοφ, στο ίδιο, σελ. 37

16. Μαρξ - Ενγκελς: «Αλληλογραφία», Α' τόμος 1837 - 1848, εκδόσεις ΟΛΚΟΣ, σελ. 15

17. Η «Εφημερίδα του Ρήνου» έβγαινε από το Γενάρη του 1842 έως το Μάρτη του 1843

18. Β. Ι. Λένιν: «Φρίντριχ Ενγκελς», «Απαντα», εκδόσεις ΣΕ, τόμος 2ος, σελ. 12

19. Isaiah Berlin: «Καρλ Μαρξ», εκδόσεις, SCRIPTA, σελ. 302

20. Φράνσις Γουίν: «Κάρολος Μαρξ - Η ζωή του», εκδόσεις «Ωκεανίδα», σελ. 16

21. «Ο ''Μαύρος'' - Αναμνήσεις για τον Καρλ Μαρξ», εκδόσεις ΣΕ, σελ. 169

22. «Αναμνήσεις Για τον Μαρξ», εκδόσεις DIETZ ΓΛΔ - Gutenberg, σελ. 21

23. Μαρξ - Ενγκελς: «Διαλεχτά έργα», έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ, τόμος Β', σελ. 187 - 189

24. «Αναμνήσεις Για τον Μαρξ», εκδόσεις DIETZ ΓΛΔ - Gutenberg, σελ. 21

25. Φράνσις Γουίν: «Κάρολος Μαρξ - Η ζωή του» εκδόσεις «Ωκεανίδα», σελ. 505

26. Β. Ι. Λένιν: «Φρίντριχ Ενγκελς», «Απαντα», εκδόσεις ΣΕ, τόμος 2ος, σελ. 12

27. Μαρξ - Ενγκελς: «Διαλεχτά Εργα», έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ, τόμος β', σελ. 447

"Ρ"